Tek  balalyq shaqtaghy armany
oryndalghanda ghana adam baqytty bola alady.
 Freyd.

Jurnalist bolyp, alashordashy Eskendir Kópjasarov turaly mazmúndy bir dýnie jazu mening balalyq shaqtan armanym bolatyn. Zaman ózgerip, tәuelsizdik tany atqanda onyng tuyp - ósken mekenjayy  Hobdada búl kýnderi әkesi Isa jәne Eskendir atyndagy kóshe de bar. Arada kóp jyl ótip, balalyq shaq artta qalyp, zeynetkerlikke tayanghanda Aqtóbe ÚQK oblystyq basqarmasy meni № 3084 Kubjasarov Iskader Isaevichting (qújatta dәl osylay jazylghan) qylmystyq isimen tanystyrdy. Ol alashordanyng Batys tobynyng kórnekti qayratkeri, Oiyl ualayatynyng túnghysh qarjy ministri, Mústafa Shoqaydyng senimdi kómekshisi bolghan. "Qúpiya" griyfi soghylghan búl qylmystyq iste ol 1884 jyly Aqtóbe oblysy, Qobda audanynyng №2 auylynda (qazirgi audan ortalyghy) tughan dep jazylghan. 1930 jyldyng 20 nauryzynda oghan qatysty RSFSR QK 58-13 babymen qylmystyq is qozghalyp, ol tútqyngha alynghan. Qylmystyq tekseru №12 auyl túrghyny  Rahmet Shalmanovtyng Aqtóbe oblystyq OGPU bólimine jazghan shaghymynan bastalghan, keleshekte ol endi Eskendirding bitispes jauyna ainalady. Onyng әshkereleu maqalary tipten ortalyq basylymdarda jariyalanghan.                  

1929 jyldyng 22 tamyzynda jazylghan alghashqy aryzyna sauatsyz Shalmanovtyng ornyna Sýndet  Qortyqov qol qoyghan, óz kezeginde, ol da keltirilgen derekterdi rastay ketedi. Aryzdy Qojahmetov degen azamat orysshagha audarghan. Aryzda bylay delingen: "Biyl (1929) mausymnyng 13 júldyzynda atyshuly Kópjasarov Ábdesh (Ábdirashiyt, Eskendir jәne Ahmet Kópjasarovtardyng kenje inileri. Eskertu avtordiki.) mas kýiinde mening úlym Mergenbaydy qarumen atyp óltirdi. Qazir isti audannyng halyq tergeushisi jurgizude. Osy is bastalyp, Ábdesh tútqyndalghan son, onyng aghasy alashordashylardyng basshysy, belgili atqaminer Eskendir Kópjasarov qasyna komsomol mýshesi  Merghaly Jaqypovty ertip alyp, birneshe ret «óltiremiz» dep qorqytty. Olar ekeui de atyshuly Ebes ruynyng Anay bóliminen, al bizder attóbelindey Ketening Kópegimiz. Sondyqtan da Kópjasarovtar jәne ózgeler bizdi qanaumen keldi. Eskendir Kópjasarov pen onyng jaqtaushysy Merghaly Jaqypovtargha shara qoldanudy ótinemin. "Keleshekte "sauatsyz" Rahmet Shalmanovtyng Eskendirdi әshkereleu maqalalary tipti VKP(b) Qazaqstan ólkelik komiyteti jәne QazOAK organy "Enbekshi qazaq" jәne basqa gazetterge basyldy. Sóitip, qylmystyq is sayasy sipat ala bastady, al Eskendirding basyna tóngen búlt shoghyrlana týsti.

Sonymen, Qazaqstandaghy PPOGPU ýshtigining qaulysymen 1930 jyldyng 22 qyrqýieginde ol RSFSR QK 58-10 babymen konslagerge 5 jylgha qamalyp, aidalyp ketedi (№34/k hattamasynan kóshirme). Biraq, onyng qylmysy naqtyly dәleldenbegen.             

Iske qosymsha 25.05.1929 jylghy №482  Aqtóbe qalasynyng "Stepnaya pravda" (qazirgi oblystyq "Aktubinskiy vestniyk", avt.) gazetining redaksiyasy a/aqparat ýshin, b/tekseru ýshin, v/jauap beru ýshin dep, auyl tilshileri bólimining mengerushisi qol qoyghan tómendegidey maqala bar.

Enbekshilerding jendeti

Qobda tútynushylar kooperasiyasynda esepshi bar, ol - búrynghy alashorda әskery qolbasshysy Eskendir degen әldekim, ol óz betperdesin "qarapayym qazaq" retinde jauyp jýr. Al, shyndyghynda, ol әste de "qarapayym" emes, kerisinshe, 1918 jәne 1919 jyldardaghy búrynghy jendet-qolbasshy, ol óz bandylaryn Qazaqstanda basqaryp jýrgen bolatyn. Olar Kenes ýkimetin jaqtaushy jergilikti sharua otryadtaryn ayamay janyshtady. Basyp alghan jerlerdi jendet Eskendir qangha boyap, ayamay jazalady, túrghyndardy adamtýrshigerlik qinady. Ózining qandy joryghymen Eskendir Ropovka, Novo-Alekseevka jәne Begәli eldi mekenderin janyshtady. Solaysha, Eskendir Novo-Alekseevka auylynda Hobda ózenining múzy astyna  3 sharua - krestiyanindi batyryp jiberdi. Onyng enbekshilerding jendeti ekenin dәleldeytin ózge de mysaldar bar.                                                                   

Bizder Aqtóbe okrugtik prokuraturasy tekseru jýrgizip, jendetti Qazaqstannan shettetuin talap etemiz. Onyng qandy isterine Alekseevka auylynyng búrynghy qyzyl partizandary - Dordiy Artem, Stukalov Fedor,Taran Efiym, Volkov Andreyler tolyq kuә bola alar edi. Olardy Ropovskiy jәne Novo-Alekseevka poselkalary túrghyndary da qoldaydy.

Qol qoyghandar: Stukalov Fedor, Dordiy, Volotko/qoldary/
 Alekseevka poselkasy, Novo-Aleksey audany
"Stepnaya pravda", №49, 6 tamyz 

"Qobda tútynushylar qoghamynda Kópjasarov Eskendir esepshi bolyp isteydi. Ótken ómirinde ol ofiyser, alashordashy, enbekshi kazaktargha ozbyrlyq kórsetushisi bolghan. Ol aqtarmen birge qashyp, Kaspiy ótip, Tashkentte birneshe jyl bas saughalaghan, sóitip, ótken jyldyng aldynda tughan auylyna ash-jalanash bolyp oraldy. Sodan beri esepshilik qyzmette. Ótken qysta ol әdilettilikke say dauys beru qúqyghynan airylghan bolatyn, biraq týrli joldarmen Hobda AAK onyng qúqyqtaryn ornyna keltirgen. Ótken mausym aiynda ony tútynushylar qoghamynyng mýsheliginen bosatu mәselesi kóterilgen bolatyn. Búl sheshim qoldau da tapqan bolatyn. Endi mine, kommunist Qalen Tóleuov búrynghy ofiyser jәne alashordashygha jaqtasyp, mәsele túnshyghyp qaldy.     

  Bizding kooperasiyagha aqgvardiyashylardyng qaldyghy qajet pe ?"                        

Baspasózde jaryq kórgen qaralau materialdary ishinde respublikalyq ortalyq gazet "Enbekshi qazaqta" 1929 jylghy 22 qazandaghy №226 sanyndaghy maqala qyzyghushylyq tudyrady. Onda Eskendirding Kerenskiy ýkimeti túsynda Oral uezining milisiyasynyng bastyghy bolghanyn jәne óz baghynyshtylarymen qyzyldargha qarsy bolghany erekshe atalyp ótedi. Jahansha Dosmúhamedovtyng alashorda ýkimeti mýshesi retinde túrghyndardan salyq jәne ózge әskerge múqtaj nәrseler jinaghan. Al Hobda audanyna qyzyldar jaqyndaghanda Eskendir birneshe joldastarymen Aday-Jiybe Qonyrat arqyly Tashkentke qashyp ketken. Ózining aituy boyynsha, ol Týrkistan Respublikasynda qyzmet atqarghan. Endi mine ol jalang ayaq, jalanbas bosqyn týrinde auylgha oralyp, Tóleu Dýisenbaevtan búzauly siyr qaryzgha aldy, odan ózge Bayshuaqov Júmaghúldan jylqy, ózge tanystarynan ýy januarlaryn qaryzgha alyp otyr. Hobda audandyq atqaru komiytetinde hatshy bolyp istep edi, biraq odan quyp shygharyldy. Osynday qysyltayang kezde ol 20 rubli ailyqpen Hobda tútynushylar qoghamyna esepshi bolyp kirdi. Hobda bolysy audan bolyp qayta qúrylghanda AAK predsedateli bolyp Qaraev kelgen-di, Eskendir onymen tanysyp aldy. Baylardy kәmpeskeleu kezeninde jarlylar jinalysynda Qaraev Kópjasarovqa jinalysta sóileu qúqyghyn berdi ("Kedey"gazeti, 1928 jyl, aqpan, № (193)31). Búdan ózge Eskendir baylar sapyna keybir orta shaualardy esepke kirgizip, olardy maldaryn satugha mijbýrledi. Ol múnymen de toqtaghan joq. Qaraevpen dostasyp alghasyn, kýsh pen qoldaudy sezinip, óz janyna Ebes ruynyng Anay bólimining pikirlesterin shoghyrlandyra bastady. Óz ruynyng bedelin arttyrudy kózdegen ol Qaraevtyng kómegimen kooperasiya bastyghy bolyp aldy.

Sóitip, alashordashy Kópjasarovtyng sonyna ortalyq gazet jaryq kýnde sham alyp qudalaugha týskenge úqsaydy, demek, onyng jaulary tek Qobdada ghana emes, jogharyda da boluy mýmkin, ne dese de qudalau kórigi qyza týsedi. Endi "Enbekshi qazaqtyn" 1929 jylghy 16-sәuirdegi №(1414)85 sanynda onyng rulasy Esjan Bekjannan kilem alghany, Qaraevty ornynan bosatqan song saylau ótkizuge ókiletti qyzmetker Kamal Arynghaziyev arqyly saylaugha qatysu qúqyghyna qayta ie bolghany turaly maqala basylady.

Odan әrmen Eskendir auylgha Tashkentten oralghan son, oghan Qasen Tileuovtyng jәne Opa Beysovtyng qol úshyn bergenderi, Eskendirding Núrghaly Bitikovtyn, Saghidolla Sarybaevtyng jәne Ghabdir Temirbaydyng ýilerine jii qonaqqa baratyny jazylghan. Olarmen birge әr ýiden bir-bir qoydan jep, araq-sharap ishetinderi de kózden tasa qalmaghan. Ol mal dayyndaumen ainalysyp, haziret Júmaghúl Bayshuaqovqa kóp kómek kórsetken. Haziretke astyq tapsyru josparyn oryndamaghany ýshin 800 rubli aiyppúl salynghanda, Eskendir onyng maldaryn kóterme baghalarmen qabyldap, kóp qayyr jasaghan. Ádil Seyitov, Qasen Mamaev jәne Ákimgerey Eskendir atqaminerding tumalary jәne dos-jarandary eken. Olardan ózge Merghaly Tilepbaev, Fazyl Mendibaev jane Sapar Shoqaevtarmen de tonnyng ishki týgindey aralasqan alashorda kósemi. Búlar jóninde de 1929 jyldyng 3 qyrkýieginde Rahmet Shalmanov taghy da maqala jazghan.

Kórip otyrghanymyzday, "qyzyl terror" túzaghyn tarylta týsken, ózge últ ókilderin sheber qoldanu, aryzqoydy qoldau t.b. josparly júmystar atqarghan.

Endi aryzqoylar kýstanalap kórsetip, qorqynyshty OGPU nazaryna iliktirip otyrghan Eskendirding ainalasyndaghy adamdardy, olardyng úrpaqtaryn atasaq artyq bolmas edi. Tabynnyng Sarmantaghy Núrghaly Bitikov sol kezde 27 jasta eken. Ol Otan soghysynda eng súrapyl Stalingrad shayqasyna qatysyp, elge aman-sau oralady. Shopan atamyzdyng danqy respublikagha tanymal boldy, onyng esimi Respublikalyq Danq Kitabyna jazylghan. Onyng úly oblystyng enbegi sinirgen azamaty, kóptegen orden, medalidardyng iyegeri seksennen assa da әli qyzmet atqaratyn oblys әkimining qoghamdyq kenesshisi Qúbaydolla Bitikovtyng aituynsha, atamyz ómirining búl túsyn mýldem auzyna almaghan eken. Zaman solay boldy ghoy...           

Ebes ruynan taraytyn Opa Beysovtyng úly Ahmet Beysovich Opin de oblysqa tanymal azamat boldy. Ol da Stalingrad shayqasyna qatysyp, bar-joghy 48 kýnde elge ong qolynan aiyrylyp oraldy, ózi tәrbiyelengen Hobda balalar ýiinde, audandyq komomol komiytetinde qyzmette boldy. "Stalingradty qorghaghany ýshin" medali ony jau shegine bastaghan 1943 jyly Hobdada tapqan bolatyn. Ol kóp jyl ong qoly joq bolsa da, audandyq gazette fototilshi bolyp zeynetke shyghyp edi, qayynaghamyzben ózim de jurnalistikagha audandyq gazette alghashqy qadam basyp edim...

Eskendirding qasynda bolyp, onymen jaqyn qatynasqan Sapar Shoqaevtyng úly Baqtyghaly Saparúly Shoqaev respublikanyng oqu isining ýzdigi, belgili sportshy, kezinde audandyq oqu bólimin basqarghan, qazir zeynetker. Al, Eskendirmen óte jaqyn dostyq qatynasta bolghan Júmaghúl Bayshuaqov haziret turaly erekshe aita ketken jón siyaqty.

Jaqynda, 5 qazanda, Hobda audanynyng 90-jyldyq toyyna oray audannyng on shaqty diny qyzmetkerlerine meshit aldynda eskertkish belgiler qoyyldy. Olardyng ortasynda asa kórnekti diny túlghalar, Búharada diny bilim alghan әkeli-balaly Júmaghúl haziret Bayshuaqúly jәne Saghidolla ishan-haziret Bayshuaqovtar da bar. Belgili teolog-tarihshy Islamghaly Bitikovtyng zertteuleri boyynsha, Júmaghúl haziretting qyzyl tamy, Óteshsaydaghy meshitining oryndary әli saqtalghan. Ol 1858 jyly dýniyege kelgen, aitqanymyzday Búharada diny bilim alghan, meshit ústap, bala oqytqan. Farsy jәne ózge tilderdi mengergen. 1906 jyly Reseyding 1-Dumasyna deputattar saylauyna hobdalyq Bekban haziret ekeui qatysqan, al 1906 jylghy Dumanyng 2-saylauy is qaghazdarynda onyng jasy 48 de dep kórsetilgen. Onyng әkesi Bayshuaq ta әigili adam bolghan, bir derekterde onyng Dosjan haziretten tәlim-tәrbie alghany aitylghan. Júmaghúl haziret  kezinde qughyngha úshyrap, 1934 jyly Eskendir tútqynda bolghanda dýniyeden ótedi. «Maghan dostaryndy  ait, men sening kim ekenindi aitayyn» degen osy shyghar, Eskendirding janynda zamanynyng ozyq adamdary bolghany kórinip túr. Júmaghúldyng úly Saghidolla ishan-haziret te ata jolyn ústaghan diny qyzmetker bolghan, Búharada jәne Ufada diny bilim alghan, birneshe tilder mengergen. Ol Algha audanyndaghy Kóltabanda meshit ústap, bala oqytqan. Onyng úly Qúsayyn Aqtóbede túrady, ishki ister qyzmetining ardageri. Onyng eske aluy boyynsha, «Elden qysym kórgen haziret әueli Bashkiriyany panalaydy, ol kezde Qúsayyn besikte eken. Sonynan olar Tәjikstangha aghalaryna qosylyp, Leninabadqa jaqyn Kalinin kolhozynda Saghidolla haziret meshitinte qyzmet etken. Bizder 60-shy jyldary Aqtóbege oraldyq, 1964 jyly qaytys bolghan әkemdi óz ósiyetine say әkesi Júmaghúl haziretting meshitine jerledik»,- deydi túlpardyng túyaghy, asyldyng synyghy Qúsayyn aghamyz. Endi әngimemizding ózegine oralsaq, kelesi qújat bylaysha syr shertedi:

"Aqtóbe oblysy, Hobda audanynyng halyq tergeushisi 14.08.1929 jyl, kiris qújat №4958. Qúpiya.

GPU-ding Aqtóbe okrugtik bólimine. Osymen birge Hobda audany №16 auyl azamaty Qosuaqov Lúqpannyng Kópjasarovtyng jәne ózgelerding is-әreketteri jónindegi aryzyn sizding qarauynyzgha qayta joldap otyrmyz. Qosymsha - 4 bette basylghan.

Qobda audany halyq tergeushisi Seytqaziyev"

Sóitip, iste Lúqpan Qosuaqovtyng aryzy payda bolady. Ónirge belgili Qosuaqovtar әuletining tumasy Lúqpan sauatty adam bolghan, ol 1901  jyly Jiyrenqopadaghy bolystyq orys-qazaq orta mektebin, Oral kәsiptik mektebining jyldyq klasyn tamamdaghan...

Tergeushi odan da syghymdap ózine qajet әshkereleushi, qaralaushy materialdaryn alghan. Iske ózge de osy raydaghy aiyptau kórsetkishteri tigilgen.

Mogilin Afanasiy Nikolaevich, Hobda PO esepshisi, soghys mýgedegi, Qyzyl Armiyada, kenes mekemelerinde qyzmet atqarghan, jasy 38de, Poltava guberniyasy, Zolotonos uezi,  Grenino selosynda tughan. Ol: «Men Kópjasarov Eskendirdi ainytpay tanydym, onymen 1919 jyly 12 mausymda Qyzyl Armiya qataryna jigitterdi ýgittep jýrgenimde kezdeskenmin»,- degen.

1929 jyldyng 11 qarashasynda Polodeskiy Petr Andreevich te jauaptalghan. Ol jasy 38-de, Herson guberniyasynda tughan, nekede, 3 balasy bar, 1925 jyldan beri Novo-Aleksey auyldyq Kenesining hatshysy. Ol bylay dap jauap beredi: «Men Kópjasarov Eskendirdi 1909 jyldan beri bilemin, dәl sol jyly biz Ukrainadan qonys audarghanbyz, al ol Novo-Alekseevkadan 8 shaqyrymday jerdegi qonysynda túryp jatty. Ol auqatty jan bolatyn, biz odan eki jyl jer jaldap alyp, egis saldyq. 1914 jyly әsker qatarynda jýrgende aghayynym ol 1915-1916 jyldary eldi basqardy dep jazghan. 1918-jyly aghayynym Mihail ekeuimiz әskerden oraldyq, ýide demaldyq, Astrahanovka poselkesinde qyzylgvardiyalyq otryad qúrylyp, kenje inimiz Vasiliy sonda kirdi», - dep jauap bergen.

Tergelushilerding jauaptarynan sol kezdegi uaqigha, zaman lebin de sezuge bolady. Búl túrghyda Ipatiy Antonovich Budukov óte qyzyqty derekter berip, tergeushi ony jazyp alghan. «1919 jyldyng jazynda Oiyldan Alashordanyng hany Jahansha Dosmúhamedov bizge keldi, - deydi ol.- Ózimen birge ol 12 ne 14 krestiyandardy tútqyndap alyp keldi, olardyng ishinde qazaqtar, tatarlar, orystar jәne nemister de boldy. Olardy kiyiz ýige qamap qoydy. Men zemskaya upravanyng hatshysy bolatynmyn, al bastyghy - Ivan Prokofiev. Ony keshke Hobda ózeni boyynda kiyiz ýy tigip qonystanyp jatqan Jahansha Dosmúhamedov hangha shaqyrtty. Onymen birge men de bardym, sóitip, ekeuimiz kiyiz ýy týbinde ishke shaqyrtudy kýtip otyrmyz .Ishtegi tútqyndarmen bolyp jatqan sot anyq estilip túrdy. Olardyng arasynda maghan jaqsy tanys Eskendirding de dauysy estilip túrdy. Sot tútqyndardyng bәrin atu jazasyna kesti, biraq han ortaq sheshimge kele almay kenesuge Eskendirding әkesi Isa Kópjasarovty shaqyrtty. Isa sol kezde eng syily aqsaqal sanalatyn jәne zor bedelge ie edi. Isa qylmystary tolyq dәleldenbegen tútqyndardy atpaugha kenes berdi.»

Onyng sózine qúlaq asqan Jahansha han býkil materialdardy jyrtyp tastady. Múnyng bәri bizge estilip túrdy, sebebi sot oryssha jýrgizilgendi. Olardyng arasynda orys ofiyserleri de bolghan», - dep jauap bergen uprava hatshysy.                 .                                                                                              

Reti kelgende Jahansha, Halel Dosmúhamedovtarmen Eskendir Kópjaarovtyng Oral realdy uchiliyshesinde birge oqyghanyn biz túnghysh ret jariyalap otyrmyz. Kenes kezinde uchiliyshe eng tómengi oqu orny bolghasyn jete mәn bermey jýrsek, patshalyq Reseyde múnday oqu oryndarynda tereng bilim beretin bolghan eken. Uchiliyshening bir dayyndau, alty negizgi jәne bir qosymsha synyptarynda 300 adam oqysa, olardyng ortasynda 18 qazaq balalary oqyghan. Olar - Baqtyghaly Biysenov, Júmaghaly Býiishev, Eskendir Kópjasarov, Jahansha Dosmúhamedov, Qojahmet Ázimúratov, Jalmúhambet Sýiintúrov, Ahmetjan Altyshev, Ospan Ázimúratov, Núrghaly Dosbaev, Halel Dosmúhamedov, Núrghaly Ipmaghambetov, Shabazgerey Kýsipghaliyev, Ghaly Halilov, Sabyrjan Saryhodjiyn, Oiyl ýәlayatynyng baylanys ministri Ghúbaydolla Berdiyev, Súltan Tamashev, Moldaghaly Bekimov jәne Rabat Moldabaev. Búl auyl balalaryna jәrdemaqyny qazaq starshyndary -dalalyq bolystar tólep otyrghan. Búl oqushylar esimderi bolashaqta qogham ortasynda joghalyp ketken joq, kópshiligi keleshek sayasy ómirden óz oryndaryn tapty.

Búl tizimdegi Halel jәne Jansha  Dosmúhamedovtardyng esimderi barshagha ayan. Oiyldyq jazushy Syrym Bahtygereev osy tizimdegi Sabyr Saryqojaúly turaly, onyng Mәskeude әskery uchiliyshe bitirgeni turaly, general-mayor, keybir derekterde polkovnik bolghanyn, ruy - alasha, tughan jeri Qaldyghaytynyng tómengi boyy, Qaratóbe eli dep jazady. Sabyr Alashorda ýkimeti әskerining basshysy. Ýkimet taratylghannan keyin elden alastatyldy, múhit asyp Angliyagha ketti, sonda,  dәlirek aitqanda, Londonda, 1925 jyly qaytys boldy dep jazady.

Endi әskery realdyq uchiliyshede Eskendirmen birge oqyghan ózge jastargha toqtalsaq, olardyng basym bóligin jazushy - jerlesimiz Ghalym Ahmedov ózining enbekterinde tilge tiyek etken eken. Mysaly, Biysenov Batyrghaly (1889-19370) - Oraldan, Saratov uniyversiytetining medisina fakulitetin 1914 jyly bitirgen. Ipmaghambetov Núraly (91883-1920) -Oraldan, SPB әskery medisina akademiyasyn 1911 jyly bitirgen, әskery qyzmette bolghan, 1914 jylghy soghysqa qatynasqan, polkovniyk. 1916 jyly maydangha alynghan qazaq jigitteri arasynda revolusiyalyq ýgit jýrgizgeni ýshin Sibirge aidalghan, odan tónkeristen keyir qaytqan. Berdiyev Ghúbaydolla -Atyraudan, Qazanda mal dәrigeri institutyn bitirgen, Alashtyng shilde aiyndaghy sezine qatysqan, sonda Býkilreseylik qúryltaygha delegat bolyp saylanghan. Al, Shabazgrey Kósipqaliyevke keletin bolsaq, ol mal dәrigeri mamany bolghan, Oral oblysy adres-kalendarlarynda onyng esimi qyzmettes bolghan Eskendirding әkesi Isa Kópjasarovpen qatar atalady.

Osylaysha, 1929 jyl boyy Eskendir Kópjasarovty alashordashy retinde Qazaqstan baspasózinde qudalau ony tergeu jәne jazalau barysyn meyilinshe tezdetkenge úqsaydy.                                                                                                                                                   QAULY

1930 jyldyng 20 nauryzynda VOO OGPU tergeu bólimining bastyghy Vasiliy Vasiliev №32 isti qarap, 1884 j.t., realdy uchiliyshening 5 synybyn ayaqtaghan, otbasynda 2 adam bar, qazaq, SSSR azamaty, Aqtóbe oblysy, Hobda audany, №12 auylda tughan, qazir sonda túratyn, qúrmetti azamattyng úrpaghy /әkesi iri bay jәne bolystyq basqarma/ Kópjasarov Eskendir Isaevichti jinalghan materialdar negizinde әshkerelendi dep tapty. Ol 1919 jyldan Alash Ordada bolghan, Qyzyl Armiyada bolmaghan, kerisinshe, Alash Orda armiyasynda qyzmet etken. Biylghy nauryz aiynda Hobda halyq soty sheshimimen QK 61 baby 3 bólimine jәne 79 baptyng 1 bólimine sәikes Alashordanyng Batys bólimining Ýkimeti qúramynda bolyp, aq banda úiymdastyrghany, Hobda audany kóleminde Qyzyl Armiyagha qarsy kýreskeni, qyzylarmiyashylardy jazalaghany ýshin 2 jyl bas bostandyghynan aiyrylyp, 5 jylgha konslagerge jer audarugha qauly qabyldanghan.                   

58 baptyng 108 bólimimen aiyptalghan Kópjasarov Eskendirding                                                                                                            

AYYPTAU QORYTYNDYSY

1930 jyldyng 5 nauryzynda Hobda audany Novo-Alekseevka poselkesinen audandyq әkimshilik bólimi Aqtóbe qalasyna bir top tútqyndalghandardy attandyrdy. Qamaugha alynghandardy әkimshilik bólimi kólikterge otyrghyzar kezinde 100-ge tarta qamaudaghylardyng tuystary jәne әusqoy júrt jinaldy. Tútqyndalghandardy shana jәne ózge kólikterge otyrghyzyp, endi jónelter sәtte QK 61 b. 3b. jәne 79 b.1b sottalghan Kópjasarov Eskendir qorshaghandargha qoshtasu sózin sóiledi. 

"Joyylsyn kommunister, joyylsyn Kenes ýkimeti, biz aiypty emespiz. Bizding uaqyt tuady, biz әli óshimizdi alamyz, biylik qolymyzda bolady. Bizdi eshkim jene de almaydy, sugha da batpaymyz, bizderdi sottap abaqtygha qamau - bos әureshilik" dep, endi osy sózderdi qazaqshalap qaytalady /41,42,46/.               

Sóitip, ol qalagha attanarda orys jәne qazaq tilderinde túrghyndardy Kenes ýkimetin qúlatugha shaqyrdy, osylaysha RF QK 58 babynyng 10 tarmaghymen qarastyrylghan qylmys istedi, búl OGPU kollegiyasynyng erekshe kenesinde qaralatyn qylmystar. 

Hattama  23.03.1930 j. jasaldy.

Osylaysha, asyl qayratker E.Kópjasarov Almatygha 5 jyl Kenesterding alghashqy konslagerlerine aidalady.

Uchiliysheden keyin, qaulynyng aldynda 

JAUAP ALU PROTOKOLY

Qasiyetti Nauryz meyramy aldyndaghy kýnder Eskendirge qiyametting kópirindey boldy, ýzbesten tergeu jýrgizilip, qisynsyz súraqtar dinkesin qúrtty. Kezekti qújat tómendegidey.                                                                                                

21 nauryz 1930 jyl                                                                                                

Men, Aqtóbe okrugtik OGPU tergeushisi Vasiliy Vasiliev aiyptalushymen tergeu júmystaryn jýrgizgende, tómendegini kórsetti:

...Revolusiyagha deyin E.Kópjasarov әkesinen 70 jylqy, 25 iri qaramen, 100 bas qoymen bólinip shyqqan, revolusiyadan keyin 1jylqy, 1siyr búzauymen jәne qúlyn qalghan. Alashorda kezinde  uchastkelik milisiya bastyghy bolghan, Jympitydaghy Batys Alashorda ýkimetining qarjy mengerushisi. Kenes ýkimeti túsynda Týrkisten Respubliksynda jәne Syrdәriya ólkesinde әrtýrli lauazymdarda qyzmet etken, keyin kele qylmystyq iske Eskedirding óz qolymen jazghan týsiniktemesi - ómirbayany tigilgen. Búl kýnderi olar óte siyrek qújattargha ainalghan..

Tarih tәlkegimen osy ózi aidaugha bara jatqan konslageri kezinde Eskendir Kópjasarov qyzmet etken Týrkistan Respublikasynyng Halyq Komissarlar Kenesinin Predsedateli Asfendiyarovtyng "Týrkistan Respublikasynyng Ishki Ister Komissariatynyng Basqarmasy bólimining eriksiz júmystar atqaru lagerilerin qúru erejesi" búiryghymen 1919-1920 jyldary qúrylghan bolatyn. (1878 SGArUz, f1, Op1, D46)

Onan әri qylmystyq iste Eskendirding óz qolymen jazylghan aiypty moyyndau, Kenes Ýkimeti kezindegi qyzmeti turaly qújattar tigilgen. Búl qújattar sol bir qazaq tarihynyng qayghyly uaqighalardy óz kózimen kórip, ózi qatysqan adamnyng keleshek úrpaqqa sәlemdemesi dese de bolar edi. Qújattar qazirgi kózqaraspen jazghan adamnyng bilimdiligin, sayasy oqighalargha óz kózqarasynyng baryn anghartady.                                                                      

"Osy isting mәni boyynsha kórsetemin: ózimdi aiypty dep moyyndamaymyn, revolusiyagha deyin óz sharuammen ainalysyp, eshqanday qyzmet atqarghan joqpyn. Al revolusiya bastalghanda men Oraldaghy qazaq ziyalylarynan qoghamdyq isterge aralasugha úsynystar aldym, biraq men bas tarttym, sonyng ózinde meni Oral uezdik milisiyasynyng 3-uchastkesining bastyghy etip taghayyndady. Búl qyzmetti men qabyl aldym, degenmen, men óz ýiimde túryp, kóbine qyzmetten góri, óz sharuammen ainalystym.                             Qazahiyany búl kezende qoghamdyq jәne memlekettik úiymdastyru mәseleleri tolghandyra bastady jәne, maghan mәlim bolghanday, 1918  jyldyng basynda qatysushy ókilderding sheshimimen qúrylghan Oiyl ýkimetining manyzy zor boldy. Ony qúryp, basqarghandar: Dosmúhamedov Jansha (qazir Qyzylordada qorghaushylar (advokattar kollegiyasynyng mýshesi, avt), Dosmúhamedov Halil (Qyzylordada jeke ýii bar, dәriger), Qúlmanov (esimin bilmeymin, Bókeyhanovtyng ókili) jәne basqalar (búl jerde Baqytkerey Qúlmanov, avt.). Dosmúhamedov Jahansha osy ýkimetting basshysy boldy, әskery qolbasshy, syrtqy ister jәne zang shygharu mәseleleri de onyng tikeley qarauynda boldy. Ony qoldaghandar Jympity әskery uchiliyshesin tәmamdaghan ofiyserler edi.

1918 jyldyng jazynda búl ýkimet Oral kazaktarymen (orystarmen) bolisheviktermen birlesip kýresu turaly kelisimge qol qoydy, oghan qosa Oral kazaktary ýkimetti әskery kiyimmen jәne oq-dәrimen qamtamasyz etuge, al Oiyl ýkimeti olargha bir eskadron qúryp beruge mindettendi. Dәl osy kezde Dosmuhamedov bastaghan top Samaragha Komuchten kómek súraugha baryp kelgen bolatyn. Samaradan olar ózimen birge eki avtomobili, kóptegen aqsha jәne qaru-jaraq alyp keldi. Onan keyingi kezende kiyim-keshek pen qaru-jaraqty Shilik arqyly Orynbordaghy Dutovtan alyp túrdy.

Kenes ýkimeti ornaghan song Dosmúhamedovtar Mәskeuge baryp, Leninge Kenes ýkimetin moyyndap, qoldaytyndaryn jetkizgen bolatyn, al qaytar jolda Oral kazaktarymen jogharydaghy kelisimge kelgen.

1918 jyldyng jeltoqsanynda aitylghan kelisim boyynsha eskadrondy jinaqtap attandyru kezinde onyng әskerleri býlik shygharyp, ózderin bolishevikter dep sanap, Oral kazaktary qatarynda boludan bas tartty. Onyng ornyna eskadron Temir bolishevikterimen kelisu ýshin Oiylgha jyljydy. Osy bir qysyltayang kezde Oiylgha shabarman jiberip, Oiyl garnizonynyng Alashorda ýkimetine senimdiligi anyqtaldy (1918 jyly Dosmúhaamedovtar Samaradan oralghan song jedel týrde Oiyl ýkimeti Alashordanyng batys bólimi bolyp qayta qúrylghan bolatyn).

Oyyl garnizony Alash Orda jaghynda bolyp shyqty. Olar Jympity otryadyna qarsy shyghyp, Merghaly Ospanovtyng qolbasshylyghymen jympitylyqtardy tas-talqan etip tútqyngha týsirdi.                                           

1919 jyldyng aqpanynda Qaratóbede Alash Ordanyng uyezdik sezi shaqyrylyp, men Alash Ordanyng Batys bólimining ýkimeti qúramyna saylandym. Al kassa Dosmúhamedovtyng qolynda bola túra, maghan qarjy mәselelerin sheshu jýkteldi. Men tek kirister men shyghystardy eseptep otyrdym. Sol kezende ómir men uaqyt soghys jaghdayyna baghyndy: bolishevikterding shabuylyn kýtu, qarauyldar qong, qatarymyzgha jigitterdi jinau, taghysyn taghylar. Salyqtar men mindetti tólemder, mysaly, jobalay: 50 kiyiz ýiden jylqysy, at-túrmany jәne kiyim-keshegimen 1 jigit, krestiyan poselkelerinen – 2 jabyq arba, jem azyghymen 4 nemese 6 jylqy, olardyng bir bólimin Oral kazaktaryna jiberip otyrdyq. Býkil zandarymyz patsha zamanynan saqtalyp qalghan, Ýkimette óz zandary bolghan joq. Tek qana Oral oblysy qyrghyzdarynyng 1-oblystyq sezinde sosial-demokrattardyng programmasyn qabyldau turaly sheshim qabyldanghan bolatyn.                       

1919 jyldyng jazynda Alash Ordanyng basshysy bolyp tabylatyn Dosmúhamedov 360 jympitylyq jigittermen Temirge attanbaq boldy. Olargha Shkunovkide  (Novo-Alekseevka, Hobda. Avt.) oiyldyq 100 jigit qosyldy. Onyng maqsaty - túrghyndargha óz kýshin kórsetu bolatyn, sondyqtan tike jolmen jýrmey, onyng jasaghy halyq tyghyz qonystanghan Hobda ózeni boyymen jýrdi. Men de ýiime baru niyetimen olarmen birge Shkunovkagha (Novo-Alekseevka) deyin bardym, sóitip, tughan auylyma oraldym. Hobda audanynda men eshqanday adam ataulygha, zorlyq-zombylyqqa, tonaushylyq jәne basqa sharalargha qatysqanym joq. Degenmen, otryad ózin erkin sezinip, bandiytershe túrghyndardy  doyyr jәne shybyrtqylarmen sabap, olargha kerek zattardy tartyp alugha jol berildi. Múndayda Dosmúhamedov "Ne isteuge bolady, soghys jaghdayy-ghoy" dep kóp shara qoldanghan joq. Sebebi otryadtaghy jigitterding bәri Dosmuhamedov Janshanyng rulastary - Bayúlynan bolatyn. Janshanyng olargha kónili auyp túratyn. Men auylymda qaldym da, otryad algha qozghalyp ketti. Temirde Dosmúhamedov J. sonda is-qimyl jasap jýrgen 8-plastun diviziyasynyng polkovniygi Avdeevpen qosylyp, temirjol stansiyasyna deyin jetti. Dosmuhamedovtyng (Alash Orda) shtabynyng bastyghy polkovnik Eraklinsev bolatyn. Kóp úzamay zemstvo upravasy 16 mausymda Oiylda sezi shaqyrylatynyn, saltanatty mereke ótkiziletinin jariyalady. Men Oiylgha Janshamen keliskenimdey mausymnyng 5 kýni bardym. 16 mausym kýni Oiylda Alash Ordanyng Oral oblystyq sezi ótip, Alash Orda Ýkimeti jariyalanyp, onyng kók tuy tabystaldy (tarihshy jerlesimiz Núrjan Jetpisbaydyng derekterine sýiensek, osy tudyng kóshirmesi Jympityda saqtauly, avt.) Ertenine meni Ombyda jýrgen Alash Ordanyng Shyghys bólimshesining liyderi Bókeyhanovpen baylanys ornatugha júmsady. Men Ombygha kelgenimde Á. Bókeyhanov ketip qalghan eken. Maydandaghy jaghday qauipti bolatyn, qyzyldar tez algha basyp keletin. Omby mine-mine tize býguge mәjbýr. Men tek Oral missiyasy delegattarymen admiral Kolchaktyng qabyldauynda bolyp, oghan Alash Orda Ýkimetin jariyalaghan Oiyl sezining qaulysynyng kóshirmesin jәne admiraldy Qúrmetti aqsaqal etip saylaghany jәne ózge qújattardy tapsyryp ýlgerdim. Qabyldaudan song men  salt atpen Jilaya Kosa arqyly keri oraldym. Osynda men Dosmuhamedovtyng bolisheviktermen qosylyp, endi kazaktarmen birge kýresu turaly kelissózder jýrgizip jatqanyn estip, onyng әzәzil sayasatynan kónilim qalyp, onymen kórispesten Alash Ordadaghy sayasi  júmystan mýldem bas tarttym da Tifliske jýrip kettim.

Shkunovkadaghy attandyrar aldyndaghy sózderimdi shyqqan sot ýkimining әdiletsizdiginen, alkogoli ishu saldarynan aitqan bolatynmyn. Aytqandarym esimde joq.                                  

E.Kópjasarov /qoly/
21 nauryz1930 jyl 

 Ayauly Kóshim Ismaghambetov aghamyz 2008 jyldyng 14 qazanynda "Egemen Qazaqstan" gazetinde Mústafa Shoqay  Kavkazda bolghanda ózining Týrkistan múhtariaty ýkimetining basshysy kezinde kómekshisi bolghan Eskendir Kópjasarov arqyly  dalada bolyp jatqan uaqighalar turaly habar alyp túrghan dep jazady. Osy joly da Tifliske Eskendir úly ústazyna at basyn búrghan shyghar, kim bilgen tarih týbindegi qúpiyany?!

1929 jyly sol kezdegi "Enbekshi qazaq" gazeti halqymyzdyng kórnekti Alash Qayratkeri E.Kópjasarovqa barynsha kýie jaqsa, endi sol gazet izbasary "Egemen Qazaqstan" onyng esimin úly tarihy túlghamen qatar atap otyr. Tarihy әdilettilik degen osy shyghar.

Endi ataqty admiralmen kezdesuge oralsaq... N.Martynenkonyng belgili "Alashorda" kitabynda búl tarihy oqigha 1919 jyldyng 30 tamyzynda Ombyda shyqqan "Praviytelistvennyy vestniyk" gazetinde jariyalanghany aitylady. Oqiyq: "...qyrghyzdardyng ókili jogharghy biyleushige qyrghyz sezining jogharghy basqarushygha qúrmetti aqsaqal ataghyn beru turly qaulysyn  tabys etti, ózinin  jauap sózinde jogharghy biyleushi delegasiyagha alghysyn bildirip, olardyng kótergen súraqtaryn jogharghy biyleushinin  kenesinde tez arada talqylanatynyn jetkizdi" (144-145better). Osylaysha aty atalghan tarihshy Núrjan Jetpisbaydyng oblystyq múraghatta E.Kópjasarovtyng admiral A.V.Kolchakpen kezdesuge bardy degen qújattardy kezdestirgeni shyndyqqa ainalyp otyr (Obl. múraghat, 13 qor, IV-t, 122 is)

Bolishevikterding túnghysh konslagerining alghashqy túrghyndardyng biri Eskendir Kópjasarov ózining jeke isterin izdestirip, ýkimetten rahymshylyq súraugha mәjbýr bolady.                                                                                             

URO-gha Kazitlagtyng tútqyn qyzmetkeri I.IY.Kópjasarovtan                               

Aryz

Mening 1921-1929 jyldardaghy jeke isim men qyzmet qújattarymnyng kóshirmeleri PP OGPUdyng "shyghys bólimshesinde". Olar menen 1929 jyly tintu kezinde tartyp alynghan edi. Olardyng qajettiligin eskerte otyryp, URO-dan sol qújattardyng tabylu mýmkinshiligin qarap, barlyghyn mening jeke isterime biriktirudi ótinemin.

                                                       I.IY.Kópjasarov, 23-aqpan 1931jyl.              

Bir ay óter-ótpeste URO bastyghy Iliinge tómendegidey mazmúnda telegramma týsedi: sizdegi tútqyndaghy I.IY.Kópjasarovtyng qashan jәne kimdermen sottalghanyn habarlaudy ótinemiz.                                        

Shapshandata telegramma týsken sol 1931 jyldyng 18 nauryzynda jauap dayyndalyp, 43 143 belgisimen tómendegidey jauap jiberilgen:   

OGPU. Qazaqstan enbekpen týzeu lagerlerining basqarmasy. Otd. URO shyghys №2121/18.03.                                  
RSO PP OGPU                                                                                                                                                                                  Alma-Ata qalasy.

Sizding súrauynyzgha tútqyn Iskandar Isaevich Kopjasarovtyng PP OGPU KA SSR ýshtigimen 22.09.1930 j. №34 hattama boyynsha 27 tarmaq №1098 3s pen 58/10 bap boyynsha 5 jylgha konslagerge qamalghanyn telefon arqyly habarlaymyn.                        

URO bastyghy Iliiyn.   

Osy Iliin arqyly Eskendirge de jauap berilgen:         

Sizding 12.03.1931 jylghy №1868 súrauynyzgha tergeu bóliminde I.IY.Kópjasarovtyng jeke isining kóshirmesi joq ekenin habarlaymyz. 

Uaqytsha RSO bast. № orynbasary  /Bukreev/                                                    

Tirkeushi /Vasiliev/       

Halqynyng jarqyn bolashaghy ýshin kýreste taghdyr tauqymetin molynan kórgen Eskendir ózge de kópshilik alashordashylar siyaqty Kenester jaghyna shyghyp, halqyna qyzmet etudi de oilastyrghan siyaqty. Ol endi rahymshylyq súraugha mәjbýr bolady. Ol óz qolymen jazghan qújatty audaryp berip otyrmyz.  

"OGPU Qazaqstandaghy Qúqyly Ókilettiligine Ortalyq Aziyadaghy Enbekpen týzeu lagerlerining basqarmasy arqyly     

Sottalushy Kópjasarov Eskendir Isaúlynan №l.k.19307 2-Kom-ka ITL OGPU v Sredney Aziy                                                                                  

ARYZ

OGPU-ding Qazaqstandaghy Qúqyly Ókilettiligi ýshtigining 18.09.1930 jylghy qaulysymen jýikemning tozuynan,  alkogoli qabyldap es-týsimdi bilmey qalghan kezde aitqan mening sózderim Kenes Ýkimetine qarsylyq dep telinip, men QK 58/10 babymen 5 jyl konslagerge qamaldym.
      Qabyldanghan sheshimdi synap, oghan bagha bermesten ózimning esimnin   dúrys emes sәtte sau kýnimde mýldem aitpaytyn sózderdi aitqanymdy qate retinde qabyldap, OGPU QÓ ýshtiginen mening isimdi qayta qaraudy súraugha mýmkindik bar dep oilaymyn, mening Kenes mekemelerindegi әrtýrli lauazymdardaghy minsiz qyzmetimdi eskere otyryp, Kenestik Proletarlyq Sot mening kinәmdy talqylap, sheshimin jenildetedi dep ýmit artamyn.

Júmysqa yntamdy jәne qolymnan is keletinin eskere otyryp, men Qazaqstangha qamauda otyrghannan góri bostandyqta kóp payda keltiretinime kәmil senemin.

Jibergen qateligim Kenes Ýkimetining damuy jolyndaghy adal jәne tynymsyz enbegimmen aqtalatyn bolady.              

Ózimning qysqasha ómirbayanymdy keltireyin: qazaq otbasynda 1885 jyly dýniyege keldim. Bilimdi realdy uchiliyshede aldym, oqudy tәmamdaghan song 1904 jyldan әkemnen bólek shyghyp, óz enbegimmen ómir sýrdim. Patsha zamanynda esh jerde qyzmet atqarmadym. Uaqytsha Ýkimet kezinde Uchastkelik milisiyanyng bastyghy boldym.

Kenestik qyzmetterim:                                      

Jabdyqtau basshysy, materialdyq-qarjy basqarmasynyng bastyghy, Qoghamdyq saqtandyru bastyghy, Halyq Komissariatynyng Qoghamdyq saqtandyru Komissiyasynyng mýshesi, Býkiltýrkistan Ortalyq Komiytetining dihandardyng Qoghamdyq Ózara kómegining tóraghasy, RSFSR MKSO Sharualardyng qoghamdyq Ózarakómegining Býkilresey Ortalyq Komiytetining mýshesi, Tur SIK janyndaghy Qyzyl Armiyagha kómek Prezidiumynyng móshesi, Ómirlik zeynetaqy jәne jәrdem Ortalyq Komiytetining tóraghasy, Odaqtyq, ólkelik, oblystyq Prezidiumderding OK mýshesi boldym.                  

Týrkistan Respublikasy Halyq Komissariaty kenesinin búrynghy Týrkistan SSR Halyq Komissarlar Kenesinen jәne Týrik Front qolbasshysynyng front jauyngerleri atynan jazghan Halyq Komissarlar Áleumettik Qamtu Komissiyasynyng mýshesi retinde  ýzdiksiz ýsh jyl qyzmet  etip, Azamat soghysy qyzyl batyrlarynyng túrmysyn jaqsartqanym ýshin alghan alghys hatym bar. Kenes mekemelerinde istegen kezde qudalau kórip, sógis ne eskertu uaqighalary bolghan joq. Býkil qújattarym PP OGPUde.

Nәtiyjeni  USAZITL arqyly kýtemin. 19 nauryz 1933 jyl. IY.Kópjasarov.

Búl asyl erding sugha ketken tal qarmayynyng synayy edi. Ata jauy eshbir keshirim jasaghan joq. Búl zandy da edi.  Eskendir Kópjasarov "qyzyl terrordyn" alqashqy qúrbandary bolyp ketti. Qughyn-sýrgin alpauyty ana sýtin kende emip, tәi-tәy basyp kele jatqan OGPU-ding ajal qúryghynan qútylu mýmkin emes edi, ol mynnan birge búiyratyn. Osy Hobda audandyq gazetining redaktory Bahman Nýrsúltanovtyng 1937 jyly ústalyp, qaysarlyghy arqasynda Mәskeuge hat jazyp, bosanyp, artynan "YRGhYZ" gazetining redaktory bolghanyn jazghanym bar. Qúdaydyng qúdireti ghoy, Bahman aghamyz kartayghan shaghynda úl-qyz tirbiyelep ósirip, kempirining aldynda osy Qobdada kóz júmyp edi. Eskendirdi ata jauy bolishevikter keshirgen joq. Abbreviaturasy mol jauap hat oryssha týsiniktileu siyaqty:

Obediynenie Gosudarstvennogo Politicheskogo Upravleniya po Kazahstanu
Otdel SPO
V upravlenie lageryamy PP OGPU v Sredney Azii                                    g.Tashkent                                                                                                              28iinya 1933g.
№1622075
na №3/19307                                                                                                            Soobshaem, chto v hodataystve ob osvobojdeniy S\K Kobjasarova Eskendira, osujdennogo 22 sentyabrya 1930 GODA Troykoy PP OGPU na pyati let konslagerya - otkazano                                

Pom.Nach. SPOPP OGPU     Gendiyn.                                                                       Nach.2 otd.SPOPP             Konstantinov 

Ýsh-tórt jyl búryn osy materialdy jazudy bastaghanda men ÝQK oblystyq departamenti basqarmasynyng múraghatynda myna bir ózimdi qyzyqtyrghan qújattargha ýnilmey kete almadym. Búl №140/us QK 58st.2 jәne 11t. boyynsha Qanapin Eltay Sarbasúly jәne basqa 31 adam aiyptalghan qylmystyq is bolatyn. Is 1933 jyldyng 7 aqpanynda bastalyp, 3 shildede ayaqtalghan bolatyn, ol 463 betti qúraydy. Qyzyqtyru sebebi, búl isting figuranttary bolyp jauaptalghan 28-shi Dosjanov Saghyndyq, 30-shy Qalmenov Qapash jәne 31-shi Qalmenov Alpysbaylar aqtóbelik beldi alashordashylar bolatyn. Sóz reti kelgende aita ketuge bolady, tipti sol kezdegi Oiyl audany ortalyghyna demalysqa kelgen Áliyanyng naghashysy Áubәkir Moldaghaliyevten de jauap alyp ýlgerilgen. Osyghan qarap, jazalaushy organdardyng nazarynan eshkim de tys qalmaghan dep oilaugha bolady. Endi osy iste tergeushi Sarbasov  Abdolladan «Aytynyzshy, siz sottalyp Almatyda otyrghanda tútqyndardyng arasynda Tabyn, Temir jәne basqa audandardan kóshpendi qazaqtardyng legi Týrikmenstan men Qaraqalpaqstangha bet alghandary turaly әngime boldy ma?» dep súraydy. Oghyn Abdolla túspalap: «1931 jyldyng mamyr aiynda Almatygha Jauly Ahmetovtyng әieli keldi. Biz Kazitlagtyng qalashyghynda (sol kezde Almatyda qalashyq bolghan!)  men, Sarbasov Abdolla, Jaula Ahmetov, Qanapin Eltay bolyp jinaldyq. Osy joly Jauly Ahmetov әieline erip kelgen adaydan, aty-tegi esimde joq, estigenin elding jappay Týrikmenstan men Qaraqalpaqstangha jappay kóship jatqanyn aitty. Biraq, búl basqosuda  Kópjasarov Eskendir bolghan joq. Ol ishkilik ishkeni ýshin qamauda bolghan»,- dep jauap beredi.          

1933 jyl, 12 nauryz. Qanapin men Sarbasovqa súraq:                                       

-Lageride kotrrevolusiyalyq top boldy ma, onyng qúramy, maqsaty men mindetteri qanday edi?                                           

Sarbasov Abdolla:                                                                                               

-Almatyda lageride tútqyndar ortasynda qúramynda Jauly Ahmetov, Eskendir Kopjasarov jәne Izbasar Qojabekov bolghan ónirlik top boldy, topqa men de qosyldym, - dep jauap beredi. 

Kórip otyrghanymyzday, Eskendirmen birge lageride bolghandar ol tiri bolghan 1931 jyldy eske týsirip otyr. Kópjasarov Eskendir turaly taghy da qosymsha derekter tabylghan shyghar, mýmkin, ne de bolsa tergeushiler súrau salyp, tómendegidey jauap alady  "SSSR. Polnomochnoe predstaviytelistvo

OGPU v Sredney
Aziiy.
g.Tashkent
3otdel
26maya
1933goda№4609
PP OGPU po KAZ
SSR
Alma-Ata
Na vash №1442287ot07.05-33g.
Soobshaem,chto z/k Kupjasarov Iskander 02.01.1933 goda umer.
P.d№19307
Zam. nachalinika                          (Nikolaev)
Upolnomochennyy SPO                (Veksler)

Búl qújat qazaq dalasyndaghy HH ghasyrdaghy túnghysh memleketting alghashqy ministri, Mústafa Shoqaydyng ainymas iydeyalas dosy, Týrkistan Respublikasynyng Ýkimet qúramynda bolghan memleket qayratkeri, ómirin halqynyng bostandyghy men tәuelsizdigine arnaghan ayauly úly, Kenes ýkimeti men KPSS-tyng kýireuin ózgeden búryn boljap bilgen Eskendir Kópjasarovtyng 1933 jyly 2 qantarda 48 jasynda ómirden ozghanyn dәleldeydi.

Eskendir Kópjasarov sol zaman aghymyndaghy nebir qayghy-qasireti mol ómir sýrse, onyng ómirindegi qúpiya sәtter de talay kinolar týsiruge jetetin mol sujet. Osynday shym-shytyrmany, qayghy-qasireti  adam oilaghysyz tereng ómir sýruge sonshama kýsh-jigerdi qaydan boyyna sinirgen dep oilasaq, ol tek ózining ústazy Mústafa Shoqay siyaqty óz halqyna sýiispenshiliginen, osy qasiyetti jolda óz ómirin qúrban etuinde bolatyn. Hobda boyynan shyghyp Tashkent, Oral, Sibir ónirlerinde izi qalyp, endi Kavkazgha Tifliske jol tartyp barady, alda Almatynyng abaqtysy kýtip túr. Osynyng ýstine eger aty atalghan jerles tarihshy Núrjan Jetpisbay bolmasa onyng ómiri mardymsyz zerttelgen. Osy olqylyqty toltyratyn jogharyda esimi eskerilgen Kóshim Esmaghambetovtyng "Álemge tanylghan túlgha! (EQ14 qazan, 2008 jyl) maqalasy turaly 2014 jyly 13 nauryzda ÚQK múraghatynan alynghan jazyp otyrghan derekterim turaly sóileskenbiz, ókinishke oray, búl bizding alghyshqy jәne songhy súhbatymyz bolyp shyqty.

Eskendirding ómir jolyna azdy-kópti sholu jasap, qaytpas qaysarlyghyna, moyymaytyn ójettiligine toqtalu sebebimiz ózining taghdyry ómir men ólimning ortasynda jýre túra, moynyndaghy qyl túzaq tarylyp, demalugha mýmkindik az uaqytta, ózi tergeude jýre túra ruhtas ústazymen baylanysqa shyghugha mýmkindik tabuy.  

"Biraz ýzilisterden keyin Mústafagha Eskendirr Kópjasarov baylanysqa shyghady» dep jazady әri qaray Kóshim Esmaghambetov.1930 jyldyng 26 aqpanynda Mústafagha joldaghan qúpiya hatynda Eskendir habarlasa almauynyng sebepterining mәn-jayyn bildiredi. Hatta onyng búrynghy kezde Týrkistandaghy últtyq úiymdardyng birinde júmys istegeni anyq kórinedi. Keyin biraz jyldar German-Aughan sauda kompaniyasynda júmys isteydi. Ol jaqqa boy tasalap ketkeni, әlde Kenes Ýkimetining qughyndauyna úshyrap, Týrkistannan qol ýzuge mәjbýr bolghany belgisizdeu. Tek avtor bylay dep habarlaydy: "Kóptegen astyrtyn úiymdar men "ýiirmelerdin" tarihynan barlyq jaghdayda da júmysty dúrys baghyttaugha qajetti amal-ayla tabylatynyn jaqsy bilemiz. Qazirgi kezde múnda (KSSRO-da) onday mýmkindikterdi bilmeysin, tipti, ol jóninde oilamaysyng da. Tek osy joly ghana sizge Aughanstan arqyly ketip bara jatqan German-Aughan sauda kompaniyasyndaghy qyzmettesimnen hat joldaugha jaghday tudy. Bir-eki auyz sóz ózim jóninde. Kóp jyldar boyy Otanymyzdyng iygiligin bәrinen qymbat kóretin úiymnan qol ýzip qaldym, endi qalay, kimmen baylanysudy bilmeymin. Sizding Týrkistangha sheksiz súiispenshiliginiz jәne ol ýshin qansha qúrbandyqqa barghanynyzdy jaqsy biletin meni de esinizge alynyz".

"Hat mәtininen onyng ruhynyng jasymaghandyghy, kýresti jalghastarugha әzirligi angharylady» dep jalghastyrady óz tújyrymyn әrmen qaray avtor. Ol sayasy sauaty mol qazaq ziyalylarymen qarym-qatynasta bolghan, eldegi uaqighalargha óz kózqarasy bar túlgha retinde bayqalady. "Asa qúrmetti Mústafa agha! Qazirgi uaqyttaghy jaghday túrandyqqa layyqty júmys jasau týgili, bireumen óz oiynmen bólisip kenesuge de mýmkindik bermeydi" dep eldegi ahualgha dәlme-dәl bagha beredi. Eskendir músylman ziyalylarynyng taghdyr-talayynan da jaqsy habardar. Onyng maghlúmattary boyynsha: M.Tynyshpaev Qazaqstangha kóship ketken, eger "temirjol injeneri" degen mamandyghy bolmaghanda, ol da shettetilip qalatin edi; Dýsey Ibragimov ta Qazaqstanda "úzynqúlaq" habarlarda advokaturamen astyrtyn ainalysatyn kórinedi; Tashpúlat Narbutabekov, Fayzolla da (Qojaev,-K.E.) kenesshi-zanger bolyp isteydi; ol 1925 jyly BK (p)P qataryna ótpekshi bolghan, biraq Fayzollanyng kepildigine qaramastan odan eshtene shyqpaghan. Eskendir "songhy kezde Orta Aziya boyynsha músylman ziyalylarynyng jappay qamaugha alynyp jatqanyn", onyng úzyn sany 600-ge jetkenin, Tashkenttin  1000-gha taman adamynyng ústalghanyn habarlaydy. Yaghni, Eskendir "Týrkistan- naghyz ólim dәlizi" degen V.Chaykinning segiz jyl búrynghy aitylghan metaforagha jana dәlelder keltiredi." dep tújyrymdaydy Kóshim Esmaghambetov Eskendir turaly oilaryn. Osynday qauip-qaterli 1930 jyly ózi tergeude jýrip, basyn qaterge tige otyryp, Hobdadan shetelge Mústafa Shoqaygha hat-habar bere alghandyghy erlikke para-par edi.

Búl hattarynda Eskendir Týrkistan múhtariyatynda jәne Týrkistan AKR ózimen tanys qyzmetkerlerdi aityp otyr. Týrkistan múhtariyaty 1917 jyly 28 jeltoqsan men 1918 jylghy aqpan aralyghynda tarihta bolsa, Týrkistan avtonomiyalyq Kenes Respublikasy RSFSR qúramynda 30.04.1918-27.10.1924j.j. bolghan. Birinshisining astanasy Qoqand bolsa, ekinshisiniki -Tashkent ekeni mәlim. Olardyng qúramynda M.Shoqay, M.Tynyshpaev, S.Asfendiyarov, H.Dosmúhamedov jәne basqa qayratkerler bolghan. Hat olardyng kóbimen Eskendirding tanys bolghanyn anghartady. Tarihtan belgili M.Shoqay ózi qúrghan Týrkistan avtonomiyalyq ýkimetining jәne Alashorda ýkimetining mýshesi bolghan erekshe túlgha. Tarihshy ghalym Kóshim Esmaghambetovtyng derekterine qaraghanda, Týrkistan múhtariyatynda Mústafanyng kómekshisi bolghan jәne Aashordanyng Batys bólimining ministri bolghan Eskendir Kópjasarov ta iydeyalyq ústazy M.Shoqaev siyaqty eki ýkimette de qyzmet etken erekshe túlgha! Osy arada onyng ómir joly tarihynyng aqtandaqtary kóp júmbaq jan ekenin aita ketu kerek, onyng Týrkistan AKR ómirin toqtatqan 27.10.1924 jyldan tughan aulyna - Hobdagha oralyp, 1929 jyldar arasyndaghy 5 jyl nemen ainalysqany tariyhqa beymәlim. Kóshim Esmaghambetov jazyp otyrghanday, German-Aughan sauda kompaniyasynda júmys istegen shyghar, ol derekterdi E.Kópjasarov kózi tirisinde taba almaghan, OGPU-degi jeke isterinde tigilui yqtimal.                      

Biz bayandauymyzdy Ábdiresh Kópjasarovtyng adam óltirgeni ýshin jauaptalyp jatqanynan bastaghan edik. Onyng aghasy Ahmet Isaúly 1904-1907 j. j. Guriev jәne Oral uezderi basshylarynyng kensesinde audarmashy bolyp qyzmet etkeni turaly baspasózde jazylghan. Eskendir osy tuyndymyzdyng qaharmany. Osynday otbasynyng әkeleri Isa Kópjasarov turaly ónirimizde alghash izdestiruler jýrgizip, ghylymy derekter tapqan, jogharyda aty birneshe ret qaytalanghan tarihshy Núrjan Jetpisbay bolatyn. Alashordadaghy әkeli-balaly Kópjasarovtardyng keyde qyzmetterin shatastyratyny bolmasa, búl salada tarihshy inimiz jerlesteri izdep jýrip, oqityn zertteuler jazdy. Onyng bir qasiyeti el auzyndaghy Isa turaly әngimelerdi ghylymy tújyrymdauynda deuge tolyq negiz bar. Ol Isanyng 1863-1864 jyldary Orynbor Shekara komissiyasy janyndaghy qazaq balalaryna arnalghan mektepte, qarapayym kedey otbasynan shygha otyra, úly dalanyng iri shonjar biyleushileri Qonyrbay Núrmaghambetovtyng úly Seyitbattalmen, Ázbergen Múnaytpasúlynyng balasy Rysmúhamedpen, agha súltannyng kómekshisi bolghan Bayedil Keykinning eki úlymen, basqa da tóre-súltandardyng balalarymen birge oqyghanyn aitady. Qobda ónirinde "qyryq jyl bolys bolghan Isa" 1913 jyly Romanovtardyng taqqa otyrghanyna 300 jyldyq saltanatyna qatysyp, altyn medali alghan.

Ol Hobdada ózi mekendegen halyq Isa bazy atap ketken jerde jerlengen.

Isa Kópjasarov bolys bolghan Jiyrenqopa aimaghynda  búl kýnde kýlli týrki eli kie tútatyn Qaraqypshaq Qoblandy kesenesi boy týzep, ol últtyq kiyeli nysangha ainalyp otyr. Sóz reti kelgende aita ketu kerek, osy Jiyrenqopagha sol dәuirde 1905 jyly orys zertteushisi V.Karlson kelip, ol mezgilde әli orny bar mazardy zerttep, jiyrenqopalyq jyraular Kóshelek pen Qazaqpaydan "Qobylandy" jyrynyng núsqasyn jәne basqa auyz әdebiyeti tuyndylaryn kirill әrpimen qaghazgha týsirgen. Búl derekter Orynborda saqtauly. Qaghazgha týsirushi jәne tilmash bolghan oqytushy T.Jýrsinov eken. Osynday sharalargha bolys bolyp el basqarghan Isa Kópjasarov ta qatysty dep joramaldaugha әbden bolady...   

Sóitip, búl aimaqta sayasy ahualdarmen qatar tarihiy-mәdeny sharalar da ótkizilip otyrqany sózsiz.

Jiyrenqopa bolysy qazaqtyng jerin orys pereselenesterine (basqa jerden kóship kelgender) alyp beruding alghashqy qaqpasy bolghanyn aita ketken jón. Solaysha, Resey Memlekettik Jer IYelikteri Departamenti kóship kelushilerding Torghay uaqytsha partiyasynyng №8847, 1904 jyldyng 15 mausymdaghy sheshimimen Jerenqopada zertteuler jýrgizilgen. Solargha sýiensek, 1904-1905 jyldary búl bolys Oral uezine qaraytyn segiz bolystarynyng ortasyndaghy 555548 desyatina jerdi alyp jatqan eng aumaqtysy (1desyatina-1,09 gektar). Salystyra ketsek, osy bolystan keyingi 504546 desyatina jeri bar Jympity bolysy kelesi jyldary ekige bólinip, odan Shiderti bolysy bólinip shyqqan. Jiyrenqopa bolysynda resmy týrde 1902-1904 ýsh jyldyqta ótken sanaqta 1483 kiyiz ýy sharuashylyq týtin iyeleri tirkelip, olarda 8190 adam túrghan. Osy sanaq nәtiyjesi boyynsha sheneunikter1421 sharuashylyqty bar dep tirkegen, 20 sharuashylyq kiyiz ýy kóshpendiler esebinde ózge aumaqta kýnkóris qamyna tabysta bolghan, 7 kiyiz ýy iyeleri ómirden izsiz-úrpaqsyz ótken, eng songhy 20 kiyiz ýy iyeleri ózge sharuashylyqtargha, yaghni, tuma-tuystaryna sinip ketip, ortaq kýn kóris qamynda bolghan. Ekinshi jaghynan búlar saylau nauqanynda dauysqa qajet bolghandyqtan da tirkelip otyrghan, demek, әr kiyiz ýy iyeleri (kibitkovladelisy) esebinde kәmeletke tolmaghan balalar da tirkelip otyrghany anyq dep kórsetiledi biz jýginip otyrghan  Jiyrenqopa bolysy turaly "Dannaya po zemlepolizovanii kirgiz po aksakalistvam (1909)" basylymynda.

Bolysta negizinen Jetiru, onyng ishinde Tabynnyng nemeresi Jamankereyden taraytyn úrpaqtar, ajdaghan Tama men óte az Álimúldary mekendegen. Búl bolysta 9 auyl bolghan eken; ol sonau Túztóbe týbinen bastalyp, Hobdanyng Sauqayyng ózenine deyingi alqapty alyp jatqan.

Esimderi atalghan aqtóbelik alashtanushylar Syrym Baqtygereyúly men Núrjan Jetpisbay osydan on bir jyl búryn ortalyq "Egemen Qazaqstan" jәne "Ana tili" gazetterinde Isa Kópjasarovtyng Oiyl ualayatynyng uaqytsha ýkimeti taratylyp, H.Dosmúhamedov basqarghan Batys Alash Orda ýkimetining qúramynda Dosmúhamedovtardan keyin ýshinshi bolyp tirkelgenin, Últtyq Alash milisiyasyn, yaghni, әskerin jasaqtaugha kóp enbek sinirgenin, onyng paydasyna óz dәuletinen 100 jylqy bergenin derekter negizinde atap ketken bolatyn. Sonymen qatar aituly tónkerisshi Á.Áytiyevting 1923 jyly jazylghan bir maqalasynda Isany qarjy jinau ýshin el aralaugha shyqqanda, baylar toby ony jaqsy qarsy alghanymen, jay halyq qarjy beruden bas tartyp, isi sәtsizdikke úshyraghanyn, sóitip, búl onyng otstavkagha ketuine sebep bolghany turaly derekteri de shyndyqqa soghady. Osylaysha әkeli-balaly Kópjasarovtar Alash ýkimetine óz ghúmyr maqsattaryn arnaghan. 

Osyghan oray Isa Kópjasarov turaly tyng derekterdi atap ótken jón bolar edi. Onyng patshalyq dәuirde qazaq arasynan tek erekshe qyzmet kórsetken adamdargha ghana beriletin jogharghy ataqtardyng biri - úrym-bútaghyna deyin jalghasatyn qúrmetti azamat (potomstvennyy pochetnyy grajdaniyn) ataghyna ie bolyp, oghan mәngilik iyelikke 1000 desyatina (1000 gektardan sәl artyq) jerding berilui kóp nәrseni anghartsa kerek. Osy dәrejede ol ólkemizge kelgen patshalyq Reseyding talay sayasatkerlerimen, ghalymdary jәne jazushylarymen kezdeskeni talas tudyrmaydy.

Mysaly, onyng esimi Berlinde tughan orystyng belgili ekonomiysi, statiysi, kóptegen orys mújyqtaryn syrt jerlerge ornalastyru turaly enbekter avtory A.A.Kaufmannyng (1864-1919j.j.) jazbalarynda mol kezdesedi. Osy koloniyalardyng jetik mamany 1901-1903 j.j. aralyghyndaghy saparlary nәtiyjesi boyynsha 1905 jyly Sankt-Peterborda shyqqan "Jana jerlerde" kitabynda Isa Kópjasarovtyng ózin, sol kezdegi Jiyrenqopa bazaryn, alghashqy kolonialdy qonys tebushiler men jergilikti qazaqtardyng egis sharuashylyghyn tereng zerttep jazady. Isanyng aq tastan salynghan kelisti bolys ýii de onyng nazarynan tys qalmaghan. Onyng jazbalarynda "Brodyachaya Rusi" - "Qanghybas Resey" ókilderi Jiyrenqopada 1889 jyldardan bastap qonys tebe bastaghan, osyndaghy bazar da ómir tynysynyng negizi bolghan. 1897-1915 jyldar arasynda saqtalghan "Oral oblysy estelik adres kitapshalarynda" Isanyng esimi ýzbesten atalyp, dalada oryn alghan oqighalarmen onyng ómiri qatar órbiydi.

Isa bolys bolghan alghashqy jyldardan bastap, dәlirek aitsaq, 1898 jyldan onyng jeke qoldauymen Jiyrenqopada bir jyldyq, keyde eki klastyq bolystyq mektep bolyp, onda qazaq balalary da bilim alghan. Jogharydaghy qúrmetti ataqty Isa 1912 jyly alghan eken. Endi kelesi basylymdarda eki klastyq orys-qazaq uchiliyshesining qúrmetti ústaushysy - qúrmetti azamat Isa Kópjasarov dep ýzbey jazylghan. Patsha sayasatyna say onyng esimi ónirimizge orys mújyqtarynyng qonys teuip, jana qonystardyng payda boluymen, egis, mal sharushylyghynyng damuymen, alghashqy emdeu oryndarynyn, pochta baylanysynyng bastaluymen tyghyz baylanysty. Biraq búl ózge bir arnauly enbekke arqau bolar edi. Biz Isanyng alash qozghalysyna kóptegen ozbyrlyqtyn  kuәsi bolyp, olardan qandastaryn qútqaru jolynda da óshpes iz qaldyrghanyna kýmәnimiz joq.

Kópjasarovtardyng úrpaqtary

Bolishevikterding "qyzyl terrorynyn" qatigezdigi sonday, olardyng qúryghyna týskenderding úrpaqtaryna deyin qúrtylyp ketti, túqymy týgili olargha tuma ekendigi kóp jyl qorqynyshty qúpiyada saqtaldy. Sonau audandyq gazetti linotipte qoldan teretin ótken ghasyrdyng jetpisinshi jyldary Hobda baspahanasynda Dәuletova Saliha apamyzben, men redaksiyada, apamyz baspahanada, birge istedik. Qansha jyl ótse de apamyz ýreymen Kópjasarovtargha qatysy bar bir tarihty aityp bergeni bar. Isa bolystyng Ahmet, Eskendir jәne Ábdirashid (Ábdesh) degen ýsh úldary bolghan deytin apamyz. Ahmet týrmede qaytys bolghan, minezi jay adam bolghan deydi el auzynda, 3 jasynda әrip tanyghan. Eskendir yssy, tentek, betine adam tike kele almaytyn bolghan, ol da týrmede qaytqan. Eng kenjesi Ábdәrashid erke, tentek, úrymtal bolghan deydi. Mening sheshem Qymbat Kedeyghúl tabyn ruynan Bekarystan degen adamnyng qyzy sol Ábdirashidting әieli bolghan. Ol sottalyp Maqtaral jaqta qaytys bolady. Artynda mening sheshemnen 1929 jyly tughan Mәjit esimdi úly qalady. Sheshemdi qayta túrmysqa berip, Mәjit mening әkemning tegine Qarashev bolyp jazylady. Mәjitting nemeresi Abat qaldy, biraq jastar bilmeydi ghoy deytin apamyz. Men ÚQK múraghatynan Ábdesh Kópjasarovtyng materialyn oqyghanda, Saliha apamyzdyn, jalpy el auzyndaghy әngimererding shyndyqtan kóp alshaqtamaytynyna tang qaldym. «Halyq aitsa bilip aitady» degen osydan shyqqan bolar. 

Isanyng nemere inisi Hanafiya Altynovtyng úrpaq shejiresi tómendegidey:

Shejireden ýzindi

Biz Ebeske jatamyz. EBESTEN – ANAY, MALAQ, MIKE, JÁBIKE degen tórt úl tuady.

Biz Anaygha jatamyz. ANAYDAN – ASAN degen jalghyz úl tuady.

ASANNAN - ÓTEP

Biz Ótepke jatamyz. ÓTEPTEN – JANGhÚTTY, SALBAY, KIShKENE, KENJEBAY tuady.

Biz Kenjebaygha  jatamyz. KENJEBAYDAN – ALDABERGEN.

ALDABERGENNEN – KÓPJASAR – bizding ýlken atamyz tuady.

KÓPJASARDAN – ISA, MÚSA.

ISADAN – AHMET, ÁBDIRAShIYT, ESKENDIR.

MÚSADAN – ALTYNSARY. Onyng aty qysqartylyp, Altyn atalyp ketken. Sodan bizdi tegimiz (familiyamyz) Altynov bolyp ketken.

ALTYNNAN – MÚZAFAR, JAGhALIY.

MÚZAFARDAN – QANAPIYa, ORALBAY.

QANAPIYaDAN – ASQAR, ShOLPAN, NINA, DINA.

ORALBAYDAN – BOTAGÓZ, ASLANBEK, AQYLBEK.

Balniyaz Ajniyazov

Abai.kz