Abay OMAROV (kollaj)

Abay OMAROV (kollaj)

Qazaqtyng qasiyetti jerinde kelisti ghúmyr keship jatsa da, ýy ishinen ýy tigip qana qoymay, Qazaqstannyng eldigine, mәdeniyeti men tiline kýmәnmen qaraytyn úiymdar az emes. Tәuelsizdigine 20 jyl bolghan derbes el memlekettik tilin órkendetuge bet búra bastasa, tóbe shashy tik túryp, baybalam salatyn «LAD» slavyan qozghalysy Europa elderining birinde qyzmet etse, bayaghyda-aq «separatistik qozghalys» atalatyn edi. Memlekettik tildi damytu baghdarlamasy men til turaly jana zannyng jobasyna qatysty qazaq tilining qoldanu ayasynyng kenenine ashyqtan-ashyq qarsy shyqqan búl úiymgha jaqynda Resey sosiologi Maksim Akimov «Orystar, oyanyndar!» dep hat jazyp, otqa may qúya týsti.

Shyn mәninde el birligin oilaytyn bolsa, shyndyqqa janaspaytyn, últ araz­dyghyn qoz­dy­ra­tyn shiyki zertteudi «qa­nyn sor­gha­latyp» bizding eldegi orys qauymy ózderining www.russianskz.info saytyna jariyalaytyn ba edi?!

Joldanghan hattan orys últshyl­dyghynyng iyisi mýnkiydi. Úlan-ghayyr jeri bar beybit jatqan kórshi elge kelip kiyligedi. Álgi ghalym­symaq ózge memleket­ting ishki isine aralasyp, tú­raqsyzdyqqa әke­letin әreketke barghany bir bólek, Úly qa­zaq halqynyng kәri tariy­hyna qiyanat ja­saghan. Qúr sózden quyrdaq quyr­ghan sa­baz­dyng hatynan ýzindi keltire oty­­rayyq.

«Qazaqstanda qazaqtar «birinshi últ», yagh­ny negizgi memleketqúraushy últ, al orys­tar syrttan kelushi dep jariya­langhany - ghylymgha qayshy keletin ótirik dý­niyeler... Búl jerlerge orystar kel­genshe eshtene bol­maghan. Bolsa qazirgi Qazaqstannyng ontýstik ónir­lerinde birdi-ekili auyldar bolghan shy­ghar, alayda eshqanday qala da, órkeniyet te bolmaghan. Reseyding ishki guberniyalarynan kel­­gen orystar (slavyandar) alghashqy túr­ghyn­­­dary boldy. Mine, solar atalghan jer­ler­­ding naghyz týpkilikti әri jergilikti halqy sa­nalady».

Ózin sosiolog dep tanystyrghan ghalym osy bir haty arqyly arghy tarihynan da, bergi jylnamalardan da maqrúm ekenin kórsetip otyr. Arghy tarihymyzdaghy Altyn Orda, týrkilerding imperiyasy bolghany turaly tis jarmaydy. Bergisi ýsh jýzding basyn qosyp, qazaqty Úly memleketke ai­naldyrghan últ kósemi Abylaydyng erligi men ghasyrlyq sayasatyn joqqa shygharady. Kókshe jerinde han ordasynyng tigilgenin jәne sol ónirdegi soltýstik qazaqtarynyng saqaldy kópesterge múrnyn shýiire men­sinbey sauda jasaghanyn úmytsa kerek. Juyrda www.namys.kz saytyna «Otarlau: derekter men dәiekter» atty maqala jariyalanghan edi. Sayt materialyndaghy myna materialdar Akimovke jauap dep oilaymyz.

G.D.SOKOL, amerikan tarihshysy:

- Shyndyqqa jýginsek, orystar aziyalyq kóshpelilerge (qazaqtargha) mәdeniyet ýlgisin beruge jaramsyz halyq bolatyn. Reseyding ýstem tap ókilderine júqqan batys mәdeniyetining mólsheri «pyshaqtyng qyrynday» ghana edi. Al qalghan búqarasy mәdeny dәre­jesi jaghynan aziyalyq túrghyn­dardan onsha joghary emes. Resey kórshi halyq­tardy otarlaghanymen, olargha aghyl­shyndar siyaqty ruhany hәm mәdeny yqpal әkelgen joq.

L.PARK, Kolumbiya uniyversiytetining professory:

- Kenes ókimetining alghashqy jyl­darynan-aq músylman halyqtary sayasy diskriminasiyagha úshyrady. Kenes ókimeti olardyng jeri men malyn tәr­kilep, janadan qonystanugha kelgen or­ystargha bólip berdi. Jetisu jerinde qa­zaqtardy týgeldey auylsharuashylyq júmysyna júmyldyru degen jeleumen qúldyq tәrtip ornatyldy. Shyn mә­nin­de, qazaqtardy orys sharualaryna ba­ghynyshty etti. Qashqandardy ólim jazasyna kesti.

Áleumettanu ghylymynda etnikaaralyq qatynastardan dissertasiya qorghaghan Maksim Akimov óz sózinde bylay deydi:

«QazSSR men qazirgi Qazaqstannyng negizin tek qana orystar qalady. Eger orystar qalalar salmaghanda, jana tehnologiyalar әkelmegende, sharuashylyq pen óndiris oshaqtaryn salmaghanda qazaqtardyng tagh­dyry qazirgi Mongholiya, Qytay, Pәkistan men Aughanstan halqynyng ómirindey bolar edi... Basy ashyq dauly mәsele bolsa da, qazirgi Qazaqstannyng territoriyasy - búl «bayyrghy qazaq jeri» dep jariyalandy!.. Reseyde Lomonosov pen Mendeleevter bolghanda, qazaqtar kóshpeliler dengeyinde mal baghyp jýrgen. Orys halqy intellektualdy kýshi men barlyq mýmkindikterin salyp, mәdeniyet pen eldikti qalyptas­tyrdy...»

Búl - endi kópe-kórineu aityla salghan sóz. Últty ashyqtan-ashyq qorlau dep týsingen jón. Álemning ekinshi ústazy әl-Farabiyding kindik qany tamghan jerde órkeniyet bolmady degenge kór soqyr, tas kereng bolmasa, eshkim sene qoymas. «On­týstikte birdi-ekili qonys-qorymdar ghana bolghan shyghar» degen әleumettanushy úly týrkilerding qasiyetti ortalyghy Týrkis­tannyng 2000 jyldan astam tarihy bar ekenin belmeytin bolsa kerek. XII ghasyrdyng ózinde әlem boyynsha Aleksandriya kitaphanasynan keyingi ekinshi oryn alatyn bay kitaphanasy bolghan Otyrarda órkeniyet bolmady degenge kim senedi?! Ál-Farabi, Abbas Jauhari, Arystanbab pen Qoja Ahmet Yasauy orys mәdeniyeti arqyly adam bolghan ba? Jergilikti orystardyng qol­tyghyna su býrkudi ghana maqsat etken hat jazushy bergidegi Qasym han salghan qasqa joldan da habarsyz ekenin kórsetti. Akimov Qasym han kezindegi qazaq jerining ontýstigi - Tashkentke, batysy Astrahanigha deyin sozylghanyn, sol kezdegi 1 mln ghana halqy bar Qazaq elimen birinshi bolyp Mәskeu memleketining diplomatiyalyq qatynas ornatqany jazylghan tarihty qayta oqyp shyghuy kerek. Sol kezding ózinde mýlik zany, qylmystyq zany, әskery zany men elshilik dәstýrleri bolghan eldi ór­keniyetsiz, shekarasyz boldy dep aituy - baryp túrghan qaskóilik. Qasym hannyng ke­zinde qazaq jeri Týrkistan (Ontýstik Qa­zaqstan), Jetisu (Jetisu óniri), Sarayshyq (Batys Qazaqstan) Úlytau (Or­talyq, Sol­týstik jәne Shyghys Qazaqstan) әkimshilik-territoriyalyq uәlayattaryna bólindi.

Elimizdegi birqatar aqparat qúraldary elimizding Syrtqy ister ministrligi Maksim Akimovting zang aldynda jauap beruin talap etu turaly bastama kóterip otyr. Búl - óte qúptarlyq bastama. Múnday arandatushy­lyq әreketter bir emes, birneshe ret qay­talanyp otyr. Osynday sәtte qúzyrly or­gandar nege ýnsiz?

Osy rette aldaghy aptada irgeli mem­­leketimizding birligi men tútasty­ghyna kepil bolyp otyrghanyna 16 jyl tolatyn Kon­stitusiyamyzdyng qajetti baptaryn keltire ketpekpiz:

QR Konstitusiyasy II bólim, Adam jәne azamat. 20-bap, 3-tarmaq:

Respublikanyng konstitusiyalyq qúry­lysyn kýshtep ózgertudi, onyng tútastyghyn búzudy, memleket qauipsizdigine núqsan keltirudi, soghysty, әleumettik, nәsildik, últ­tyq, dini, tektik-toptyq jәne rulyq astamshylyqty, sonday-aq qatygezdik pen zorlyq-zombylyqqa bas úrudy nasihat­taugha nemese ýgitteuge jol berilmeydi.

QR Konstitusiyasy II bólim, Adam jәne azamat. 39-bap, 2-tarmaq:

Últaralyq tatulyqty búzatyn kez kelgen әreket konstitusiyalyq emes dep tanylady.

Resey jaqtan búghan deyin de birqatar mәseleler aitylyp qalghan edi. Esterinizde bolsa, QazSAT-1-ding jyrynan keyin «Qaz­SAT-3», «QazSAT-4-ti» fransiyalyq mamandarmen birlesip jasaymyz» degen Talghat Músabaevtyng pikirinen keyin ile-shala «Birtútas Resey» partiyasynyng Memlekettik Dumasyndaghy mýshesi Mihail Nenashev mәlimdeme jasap, qazaqtyng der­bes gharysh sayasatyna qarsy shyqqan edi. Demek, reseylik keybireuler bizding bar­lyq salada jeke is jýrgizuimizdi qúp­tamay­dy. Ózge elding ishki sayasatyna aralasyp, Reseyding birqatar memleketpen arazdasuyna qúsh­tar bolyp otyrghan saya­satker­sy­maqtardyng kózdegeni ne?

Týiin

Jaqynda Ispaniyanyng El Mundo gazeti Reseyding ishki ahualyna toqtala kelip, qarapayym futbolshylardyng ózi nәsiline bola tayaq jep jatqanyn tәptishtep túryp bayandady. Italiyanyng La Stampa gazeti 2005-2006 jyldar aralyghynda 45 sheteldik orys jerinde azaptalyp óltirilgeni turaly derekter úsyndy. Asqynghan orys últshyldyghy kórshiles jas memleketterdi ghana emes, ghalamdy da alandatyp otyr degen sóz.

«Alash ainasy» gazeti