Qaraqalpaq rularynyng shejiresi
(Alty bauly qaraqalpaq)
Aghayyndy Anas pen Mәlik.
Anastan — Alash. Odan Qazaq taraydy.
Mәlikten — Razghaq. Razghaq keyin «Qalpaq» atanady. Qalpaqtan — Ózbek. Onyng bәibishesinen — Jiyen(Jyan), toqalynan Teke, Kene, Manghyt. Teke úrpaghy Yaumitpen qosylyp Teke-Jәumit bolsa, Kene úrpaghy — Keneges, Manghyt úrpaghy — Manghyt atanady.
Jyannyng bәibishesinen — Mayqy. Sarnaz degen toqalynan — Qytaybek, Shaq. Qytaybekting úrpaqtarynan Qytay ruy, Shaqtyng úrpaqtarynan Qypshaq ruy payda bolady. Jyannyng Sarnazdan keyingi toqaly Aruhannan — Qiyat. Mayqydan — Jayylhan(Jayylghan) men Seyilhan.
Jayylhannan Naghaday tusa, Seyilhannan Yaumit(Jәumit) taraydy.
Mýiten túqymynan eki balany Aqsholpan asyrap, olar Aqsholpandy úran etedi.
Ózbekting bәibishesinen tughan úly Jyannyng úrqynan 4 ru, Ózbekting ekinshi әielinen 3 ru tarap, sonymen «Jetisan Ózbek» atanady.
Naghadaydyng Qarabek, Dosan qatarly 30 úly bolghan.
Qarabekten — Jәnibek, Qalybek.
Jәnibekten — Áliybek, Qaydar. Áliybekten — Aghadil, Bayәdil.
Qaydardan — Edil, Janәdil. Qaydar erte ólip, eki balasyna Áliybek bas-kóz bolady.
Aghadilden — Tolybay. Odan — Tynys pen Sarybay. Sarybaydan — Bәdekbay.
Bayәdil úrpaghy jylqynyng sanyna tanba basyp Ashamayly atanady.
Qaydardyng Edil, Janәdil degen eki úly Qostanbaly men Qandekti atanyp, Qoldauly olarmen enshiles bolady. Endi bir núsqada Edil men Janәdil úrpaghynyng biri jylqynyng qol etine tanba basyp Qoldauly atanyp, endi biri tanbany júptan basyp Qostanbaly atanyp, olar han tekti Qandektimen enshiles bolady. Shyn mәninde, búl Kereyt ruynyng qos tanba(II) basyp, Kereytting eki salasynyng birining Qospanbet atalatynymen, onyng ishinde Qoldauly, Kón, Kóne degen Handekti ruymen etimologiyasy bir rulardyng tarihyn aighaqtaydy. Biz Kerey ruynyng denining Ámuge oiysyp, qaraqalpaqtyng tirekti toptaryn qalyptastyrghanyn bilemiz.
Naghadaydyng endi bir nemeresi Qalybekten — Qúljan, Tolybek. Ekeui hannan jyghaly(jebeli) hat alyp Qanjyghaly atanady. Qúljan jýnnen, jibekten jasalghan geji degen oramaldy satyp, onyng úrpaqtary Bógejeli atanady.
Qaraqalpaqqa qosylghan Qiyat, Mýiten, Shyljuyt(Shaljuyt) rularynyng oqighasy
Ertede Altyn han degen biyleushi bolypty. Onyng ay men kýndey jalghyz qyzy bar eken. Han qyzyna arnap múnara salyp, janyna qyryq qyz kýtushi qoyady. Kýnderding birinde qyz jýkti bolyp qalady. Er adam atauly ayaq baspaghan múnaradaghy oqighanyng júmbaghy sheshilmese de, han qatty yzalanyp, ýlken sandyq jasatyp, ishine qyzdyng kiyim-kónshegi men azyq-týligin ózimen birge salyp sugha aghyzyp jiberedi. Tomauyl, Shaban degen eki mergen sudan sandyqty shygharyp alyp qyz aman qalghan. Qyzdy Tomauyl(Dauymbay) alyp, ishte kelgen bala tughan song onyng atyn Shynghys qoyady. Shynghystan keyin tughan eki úldyng aty — Bódentay(Bondanatay) men Bәrkeltay(Bórkaltay). Osy ýsheuining úrpaghy bolghan Bundjar, Qaghynjar, Shaljuyt ýsheuinen Qiyat, Mýiten, Shyljuyt rulary taraydy.
Mayqy biyding zamany osy Shynghystyng zamanyna tura keledi eken. Qyryq kisige sardar bolghan Mayqy by Shynghys hannyng qúrmetti nókeri bolyp, Qanly jasaghan arbagha ekeui birge otyrady. Búghan deyin Bódentay men Bәrkeltay Shynghysqa qyzghanysh qylyp ony syidyrmay, iyenge ketken Shynghysty eli tauyp han etken eken. Shynghys hannyng zýryadi — Jәnibekhan, Janayhan. Onyng úrpaghy Toqtamys han qazaqqa han bolady.
Osy anyz shyrma-shatu bolyp bylyghyp ketken. Biz búl anyzdy «Mongholdyng qúpiya shejiresindegi» Shynghys han әuletining týp qaynary bolghan Dobaúly Tóbeney mergen men Alan Qúbanyng kindiginen tuatyn Bókentay men Belgiday, Alan Qúbanyng әkesiz, kýn sәulesinen tudy deytin úly Bodansharmen baylanystyramyz. Qaraqalpaq anyzynda Dobaúly Tóbeney mergendi Tomauyl nemese Dauymbay dep alyp, Bókentaydy Bódentay, Belgidaydy Bәrkeltay dep alghan eken. Ákesiz, ghayyptan payda bolatyn úldan Bundjar úrpaghyn taratypty. Al, búl Shynghys han shejiresindegi Bodansharmen ýilesedi. Eki núsqada da osy kisiden Qiyat ruy shyghady. Alan ananyng atyn qaraqalpaq anyzy Altyn han qyzy dep alypty. Biraq, qaraqalpaq shejiresindegi Mýiten, Shyljuyt rularynyng janaghy kisilerden taratyluy dúrys emes.
«Veynama. Áruan Ghúny Toghastyng ómir-bayany(魏书·蠕蠕匈奴徒何高车列»-ynda mynaday joldar bar:
«匈奴单于生二女,姿容甚美,国人皆以为神. 单于曰,吾有此女,安可配人,将以与天. 乃于国北无人之地筑高台,置二女其上. 曰,请天自迎之……复一年,乃有一老狼昼夜守台嗥唿,因采穿台下为空穴,经时不去. 其小女曰,吾父处我于此,欲以与天,而今狼来,或是神物,天使之然. 将下就之.
其姐大惊曰,此是畜生,无乃辱父母也. 妹不从,下为狼妻,而产子. 后遂滋繁成国.
故其人好引声长歌,又似狼嚎».
Audarmasy bylay:
«Ghún shaniuyining eki qyzy bar edi, ekeuining de súlulyghy erekshe edi, el ishindegiler olardyng súlulyghyn "Tәnirding syiy" dep bildi.
Shaniuy: «Mende osynday qyzdar bar, olardy qalaysha qarapayym adamgha úzatpaqpyn? Men olardy kókke úzatamyn», – dedi.
Sóitip, elding soltýstigindegi adam barmaytyn iyen dalada biyik múnara saldy da, eki qyzyn sonyng ýstine shygharyp qoyyp «Kókting kiyesi ózi kelip, olardy alyp ketsin» degen eken.
Bir jyldan keyin, múnaranyng manynda bir kәri qasqyr payda boldy. Ol kýn-týn demey múnarany kýzetip, úlyp jýrdi. Biraz uaqyt ótken son, múnaranyng astynan in qazyp, sonda jatty, biraq ketpedi.
Sonda kishi qyzy aitty: «Ákem meni kókke qospaq bolyp osynda qaldyrghan. Endi búl qasqyr keldi, mýmkin, búl jay ang emes, kókting jibergen jaratylysy shyghar. Men týsip, sonymen bolayyn», – dedi.
Ápekesi qatty shoshyp: «Búl hayuan ghoy! Búlay istesen, ata-anamyzdy masqara etesin!» – desede, sinlisi tyndamay, tómen týsip, qasqyrdyng әieli boldy, keyin úl tudy.
Osydan keyin olardyng úrpaghy kóbeyip, tútas halyqqa ainaldy.
Sondyqtan ol halyq úzaq әuenmen, sozyp aitatyn әnderdi jaqsy kóredi, olardyng dauysy qasqyr úlyghanday estiledi.»
Qaraqalpaq anyzyndaghy oqigha Ghún tarihyndaghy osy oqighany qaytalaydy. Búl Ghún imperiyasynyng birinshi úly biyleushisi bolghan Móden-shaniuydin(冒頓單于, Maodun chanyu) esimining Shynghys han shejiresinde Bodan-shar bolyp, qazaqtyng Kereyt, Kete rularynyng shejiresinde Bozan-shar bolyp, qaraqalpaq anyzynda Bundjar bolyp saqtalghanyn kórsetedi. Shyn mәninde, Móden-shaniuydyng anasyn sandyqqa salyp aghyzyp jibergen han әkesi búl isti júrttan jasyru ýshin, múnara manynda ony kiyeli qasqyr alyp ketti dep anyz taratsa kerek. Onyng ýstine, Ghún elining aty ol kezde "Shiyúnnu(匈奴)" dep oqylatyn. Búl kóshpendilerding bórini "shóne" dep atauyna da etene jaqyn. Sandyqtan shyqqan súlumen ýilengen anyzdaghy Tóbeney men Qytay tarihynda aitylatyn Móden-shaniuydyng ógey әkesi bolghan Tóben(头曼) shaniuy ekeui bir adam. Kóshi(yechji) halqyna aqýili amanatqa jiberilgen Módendi ógey әkesining ólimge qiyp, әdeyi sol elge shabuyl úiymdastyrghany, keyin Módenning kek alyp, taqty tartyp alghany aitylatyn. Shynghys han shejiresinde, Alan Qúbanyng әkesi — Qara Týmetterding kósemi Kýrleutay mergen bolyp sanalady. Búl kisi keyingi Kerey, Kýrleuit, Qoralas rularynyng babasy sanalady.
1. Qaraqalpaq Qonyrattary qalay jikteledi?
Qaraqalpaq Qonyrattary Shuldyq(Shuyldaq) jәne Jauynghyr degen eki ýlken tarmaqqa jikteledi. Qaraqalpaq Qonyrattary da «P» әrpi beynesindegi "bosagha tanbany" qoldanady. Úrany — Jayylhan!
Qonyrat keyde Mayqy biydin, keyde Jayyl hannyng qonyr at mingen balasy esepteledi.
Shuldyqtar — Ong qanat Qonyrat, Jauynghyrlar — Sol qanat Qonyrat esepteledi. Búl eki rular odaghyna kiretin rulardyng deni shyn mәninde Qonyratqa jatpaytyn Hiua handary biriktirgen rular.
Shuldyq odaghyndaghy rular: Qiyat, Ashamayly, Qoldauly, Qostanbaly, Balghaly, Qandekti, Qaramoyyn.
Qiyattar óz ishinen Ýshtanbaly, Taraqty, Balghaly Qiyat bolyp bólinedi. Úrany — Aruhan! Analarynyng atyn úran etedi. Búl ru bizding Shanyshqyly qúramynda bar. Qaraqalpaq shejiresi boyynsha Qiyat pen Qonyrat bir tuyspaydy.
Ashamaylylar óz ishinen Saqyu, Qaraqoja, Jalanayaq, Ayyldy, Qabasan, Týrikpenqara, Japar, Sary, Abyz, Tanqara(Panqara), Ýshbas, Qúrama bolyp bólinedi. Búl ru Kerey sanalady.
Qoldaulylar óz ishinen Beskempir, Mayshy, Qalqaman, Ghayypqaraghan, Jelqaraghan, Saryton, Kýlkiqojaq, Jarymbet, Jaman Qonyrat, Júqa, Qyzylayaq, Qarasiraq, Ýlkenbórik, Shyljuyt, Qalmaq, Jamanauyl bolyp bólinedi. Búl ru Kereyt sanalady. Qaraqalpaq shejiresi boyynsha Shyljuyt pen Qonyrat bir tuyspaydy.
Qostanbalylar óz ishinen Shyrjegen, Aghabekti, Qarnyjuan, Qaraqúrsaq, Qazaqy, Qostanbaly bolyp bólinedi.
Balghalylar óz ishinen Aqbalghaly, Núrbalghaly, Týrikpen, Jamanauyl, Shómishti, Toqymbet, Taz Balghaly, Qostanbaly, Qaratalshy, Asan, Arzyqúl bolyp bólinedi. Jalayyr qúramynda osynday ru bar.
Qandektiler óz ishinen Qúrama, Kiyikshi(Kiyikti), Toqbolat, Sadaq bolyp bólinedi. Olar han túqymynan bolghany ýshin Hantekti dep te atalady.
Qaramoyyndar óz ishinen Annaqoja, Sabalaq, Kótelek, Qareke, Qarlymaral, Býlkildek bolyp bólinedi. Olar Teleulerge úqsas «T» әrpi beynesindegi "balgha tanbany" qoldanady.
Jauynghyr odaghyndaghy rular: Teristanbaly, Shәujeyli, Baqandy, Tiyekti, Yrghaqty, Baymaqty, Qazayaqty, Úighyr.
Múndaghy Shәujeyli men Baqandyny aghayyndy deytin núsqalar bar.
Qazaq ishinde Teristanbaly Nayman, Teristanbaly Tabyn degen tarmaqtar kezdesedi. Shәujeyli ruy Kereyt sanalady. Múndaghyday bizding Qonyrattyng qúramynda Tiyekti bar.
2. Qaraqalpaq Kenegesteri qalay jikteledi?
Qaraqalpaq Kenegesterining tanbasy — "atanaq tanba". Kenegester ózderin Keneden taratady. Olar óz ishinen Aranshy, Aqtoghyn, Ómir, Taraqty, Dobal, Oimauyt, Dombazaq, Nókis rulary bolyp bólinedi. Nókis ruynyng qonysy býgingi kýni Qaraqalpaqstannyng astanasy bolyp otyr. Dulat qúramynda" kirme" esepteletin Oimauyt, Nókis rulary bar.
3. Qaraqalpaq Manghyttary qalay jikteledi?
Qaraqalpaq Manghyttary Qaratay, Sarytay, Boztay, Jetimtay degen tórt toptan túrady. Múnyng songhy ekeui óspegen el.
Qaratay tobyna Qarasiraq, Aqmanghyt, Mamyqshy, Qosar, Qylqaly rulary kiredi. Aqmanghyttar ózderin Edige biyding әuletinenbiz dep esepteydi. Qylqaly ruynyng babasyna eren enbegi ýshin Shynghys han jandyqtyng terisinen tigilgen qylqaly ton jauyp, sodan keyin onyng úrqy Qylqaly atanghan eken. Jandyq dep qaraqalpaqtar eshkini aitady.
Sarytay tobyna Arshan, Jandyq, Toqmanghyt, Arsary, Tazjaldyq, Shýit, Jamansha, Esebi, Tanbaly, Tonmoyyn, Temirqoja rulary kiredi.
Kenegester men Manghyttar ózderining týp babasyn birde Sary Mәzin dese, endi birde Baba Týkti Shashty Áziz dep qaraydy. Qaysysyn aitsada, osy adamnyng peri qyzynan alghan әielinen tughanbyz dep sanaydy.
Kenenes-Manghyttar Shәuli-Shauqay dep úrandaydy.
4. Qaraqalpaq Qytaylary qalay jikteledi?
Qaraqalpaq Qytaylary tórt ýlken toptan túrady. Bessary, Bessiyq rulary bir top, Qazayaqty, Qayshyly rulary bir top, Anna, Qúiyn, Ayteke, Sherushi, Aralbay rulary bir top, Mәnjuly, Boqty Qytay, Qyryq rulary bir top.
Qytay ruyndaghylar Alatau(Úlytau) dep úrandaydy.
5. Qaraqalpaq Qypshaqtary qalay jikteledi?
Qaraqalpaq Qypshaqtary óz ishinen Qanly, Sanmúryn, Estek, Qanjyghaly, Shunaq, Basar, Tolys, Yaby, Aryq, Jaghaltay, Baghanaly, Maylybalta, Jәdik, Saltyr rularynan qúralady. Úrany — Toqsaba!
Búl jerdegi Maylybalta, Jәdik, Saltyr degender Tolybay biyding ýsh balasy bolghan. Al, Qalybek babanyng Qúljan, Tolybek degen eki úly hannan jyghaly(jebeli) hat alyp, sodan baryp olardyng úrpaghy Qanjyghaly atanghanyn aitqan edik. Qúljan ózi geji(oramal) satyp, sodan ol Býgejili atanady. Bizding Arghynnyng qúramynda Qanjyghaly, Dulat qúramynda "kirme" esepteletin Bógejili ruy bar.
6. Qaraqalpaq Mýitenderi qalay jikteledi?
Qaraqalpaq Mýitenderi ýlken jaqtan bes topqa bólinedi de, ony ózderi "bes toqsan" dep ataydy. Olar: 1.Samat 2.Abyz 3.Kentanau 4.Teli 5.Teliden shyqqan Tileuberdi men Allaberdi tarmaqtary.
Úrany — Aqsholpan!
Paydalanghan derekkózder:
Kamal Mәmbetov. «Qaraqalpaq shejiresi», 2021 J, Nókis qalasy, «Jeti yqylym» baspasy.
«Berdaq» kitabynyng 39 betindegi «Shejire» dastany. 2021 J, Nókis qalasy, «Bilim» baspasy.
«Mongholdyng qúpiya shejiresi» , 1998 J, Almaty qalasy
«Veynama. Áruan Ghúny Toghastyng ómir-bayany(魏书·蠕蠕匈奴徒何高车列»
Kókbóri Mýbarak
Abai.kz