QOGhAMDYQ KENES MÝShELERINING NAZARYNA:

Memlekettik tapsyrystyng atauy: Almaty kósheleri (Anyqtamalyq basylym) Taralymy - 3000 dana.

Tapsyrysshy: Almaty qalasy Tilderdi damytu basqarmasy
Tel: 2716636
2716590
Oryndaushy: Almaty qalasy әkimdigine qarasty «Til» oqu-әdistemelik ortalyghy
Tel: 2911513
2914223
Júmsalghan qarjy: 10 700 000 (On million jeti jýz myn) tenge
Pikir-maqalalar:

1. L.Dýisembekova - «Ana tili» gazeti  №6 (999) 11-17 aqpan, 2010jyl

2. L.Dýisembekova - Abai.kz  aqparattyq portaly:  http://old.abai.kz/content/esimovtyn-syiy

3. Q.Tileuhan - http://www.alaman.kz/?p=3259

QOGhAMDYQ KENES MÝShELERINING NAZARYNA:

Memlekettik tapsyrystyng atauy: Almaty kósheleri (Anyqtamalyq basylym) Taralymy - 3000 dana.

Tapsyrysshy: Almaty qalasy Tilderdi damytu basqarmasy
Tel: 2716636
2716590
Oryndaushy: Almaty qalasy әkimdigine qarasty «Til» oqu-әdistemelik ortalyghy
Tel: 2911513
2914223
Júmsalghan qarjy: 10 700 000 (On million jeti jýz myn) tenge
Pikir-maqalalar:

1. L.Dýisembekova - «Ana tili» gazeti  №6 (999) 11-17 aqpan, 2010jyl

2. L.Dýisembekova - Abai.kz  aqparattyq portaly:  http://old.abai.kz/content/esimovtyn-syiy

3. Q.Tileuhan - http://www.alaman.kz/?p=3259

Elimiz egemendik alghaly beri san salada әr aluan, qyruar júmystar atqarylyp jatyr. Biraq bizding sóz etpegimiz - kitap jazu, onyng ishinde ensiklopediyalar turasynda bolmaq. Týrli sala, vedomstvo, ministrlik, auyl-audan, ónirler, rular jәne taghy basqalardyng shejiresinen syr sherter, tarihyn tizbeler qomaqty-qomaqty ensiklopediyalyq jinaqtar jaryq kórip jatyr. Jazylghany jaqsy. Olar - ertengi tariyh. Osylay kósilip, jaqsy jaqtarymyzdy teretin bolsaq, talay paraqqa salmaq bolary dausyz. «Jaqsynyng jaqsylyghyn ait, núry tasysyn» degen. Desek te, sol aitylghandardyng «sapalyq qyryna ýnilgen jan bar ma?» degen saual qoyylghanda, olargha tikeley nemese janama qatysy bar jandardyng tosylyp qalary da, jasyrugha bolmas, aqiqat.

Álqissa, «Almatynyng kóshelerine arnalghan sony ensiklopediya jaryq kóripti» dep estigenime biraz bolyp edi. Alayda, biraq jaryqtyq, qolgha tie qoymay, әrkimnen súrap jýrip, bir әriptes aghamnyng qyr sonynan qalmay jýrip, birer kýn qarap shyghugha zorgha súrap aldym. Ol kisi beruge kelisti. Salmaqty bir shartpen. Ekeuara auyzsha shart talabyna sәikes, men ensiklopediyany oqyp, tanysyp shyqqan son, jaqsylap túryp, obektivti týrde syny maqala jazugha tiyis boldym. Men: «Apyray, ol qolymnan keler me eken?» - degenimde, ol kisi: «Áueli tanys, sonan song eshkim zorlamay-aq, ózing de shiryghyp, qolyna qalam alaryna senimdimin», - dedi. IYә, rasynda da, ensiklopediya degen atqa layyq salmaghy bar eken, qolgha alghanda bayqadym. Paraqtap jibergende qaghazynyng jyltyr (glyansevyi), әri sapaly, bezendirilui de joghary ekeni birden kózge týsti.

Jә, sezingenderimdi qúrghaq ta shynayy týrde sipattasam, menimen birge sizding de ne sezinetininizdi mólsherley beru qiyngha soqpaydy. Sonymen, sozbaqtamay, naqtyly dәiek-dәlelderge kósheyik, jinaqtyng shyghuyna Almaty qalasy Tilderdi damytu basqarmasy múryndyq bolghan. Redaksiyalyq alqa da әjeptәuir qabyrghaly túlghalardan qúralghan. Alqa tóraghasy Almaty qalasynyng әkimi  - Ahmetjan Esimov myrza. Al, tóraghanyng orynbasary  - әkimning orynbasary Serik Seydumanov myrza. Bas redaktor  - filologiya ghylymdarynyng doktory Kenjehan Matyjanov. Alqa qúramyndaghylardan avtorgha jaqsy tanys esim, әdebiyettanushy retinde bylayghy ortagha da tanymal  - Mamay Ahetov myrza. Qalghandary, ótirik aitpay-aq qoyayyn, mýldem estimegen adamdarym. Foto tilshi Samat Qúsayynov depti. Samat inim jaqsy fotograf, alayda, ótken ghasyrlarda ómir sýrgen Klara Setkinnin, Igori Kurchatovtyn, taghy sol siyaqty kóptegen basqa adamdardyng nemese Resey Federasiyasyndaghy Krasnodar ólkesining ortalyghy Krasnodar qalasynyng aty berilgen kóshe degen anyqtamalyq túsynda túrghan atalghan qalanyng basty eskertkishining suretin týsirip kelmegeni ras qoy. Jaraydy, ol óz aldyna bólek әngime. Búl kishkene shamyrqanghan kónilding sәl-pәl «aua jayylghan» túsy. Mәn bermey-aq qoyynyz. Mәsele - basqada.Sóz bolyp otyrghan ýsh tilde jazylghan ensiklopediyany kórip, kónili «tolghan» kózi qaraqty oqyrmannyng ainaldyrghan 3-aq myng dana taralymmen, 400 bettik bolyp shyqqan búl kitapqa júmsalghan 11 milliongha juyq tengenin, «anau aitqanday», sonshalyqty nendey shyghyndargha júmsalghanyn úghyna almay, basy qatary dausyz. Osynyng aldynda ghana aityp ketkenimizdey, Samat fotografty Reseyding Krasnodar qalasyna jiberip alugha ketti me eken? Qaydam? Nemese shartty ataular berilgen kóshelerge layyqty tabighat kórinisterin týsirip kelu ýshin tau-tas kezuine ketti me eken? IYә, bolmasa, «ensiklopediyagha qajetti materialdy jinasyn» dep qúrylghan redaksiyalyq alqanyng (bas redaktordan bastaghanda J. Qaysenov, M. Ahetov, S. Aqnazarov, M. Tnimov, Q. Raev, S. Orazov hәm fotograf S. Qúsayynovtardyn) jol-púly bar, kýndelikti iship-jemi bar, taghy da sol siyaqty shyghyndaryna shyghyndaldy ma eken, ә?
Jinaqtyng materialdaryn teruge 2009 jyldyng 25-mausymy kýni, al basugha, yaghny qarapayym tilmen aitqanda, jaryq kóruine rúqsat sol jyldyng 24-tamyzy kýni berilipti. Yaghny teruge bir ay ketti degenning ózinde arada әli shilde aiy, yaghny bir ay uaqyt bar. Osy joldar avtorynyng osy qatelerdi tizbelep, kitapty shimanday qyzyl ala qyluyna ketken eki aptadan sәl astam uaqyt, niyetteri bolsa, redaksiya alqasynyng da qúzyrynda boldy emes pe? Jinaqtyng basyluyna rúqsat berilip, óndiriske jiberilgenge deyin. Bir qora adam jýrip múnshalyqty qateni bayqamau degeniniz, qúddy bir, suda balyq joq degenge úqsas nәrse emes pe? «Qoyshy kóp bolsa, qoy aram qatady» degenning jaydan jay aityla salmaghanyn osynday jayttar dәleldep túra ma dep oilaymyn.
Almatydaghy mýiizderi qaraghayday, erteden kele jatqan «Jazushy», «Óner», «Mektep» jәne basqa da irgeli, tipti, beride ghana qúrylsa da, kitapsýier qauymnyng yqylasyna bólenip ýlgergen «Atamúra» siyaqty baspalar kólenkede qalyp, ensiklopediyany basyp shygharu qúqyghyn eshkimge beymәlim, qashan qúrylghany da belgisiz «IP Voloshiyn» baspasy jenip alypty.
Toq etkizip bir aityp qoyatyn bolsaq, jinaqty ashyp qalghannan-aq nemkettilik, nemqúraylylyq, sýiey saldy delinetin qazaqtyng jalqaulyq pen jauapsyzdyqty sipattaytyn jaramsyz qylyqtarynyng týr-týrinen qúralghan úiyqqa belshenizden batyp jýre beresiz. Endi solardy birtindep tarqata bastaugha kóshsek, men grammatikalyq, punktuasiyalyq qatelerdi tergilep, sizderding altyn uaqyttarynyzdy qúrban etpey-aq qoyayyn. Kitapty kórgen jannyng ózi-aq olardy salghan jerden angharady. Taghy bir eskerte keter jayt - aghylshyn tilindegi mәtinderining audarmasynyng dúrys-búrystyghyna syn aita almadym. Óitkeni, paqyrlarynyz nemis tilin oqyghan edi. Desek te, kirispe bólimdegi aghylshynsha núsqasynyng Almaty qalasynyng 7 әkimshilik-aumaqtyq audangha bólinetini aitylghan túsynda «Alatau» audanyn «Shanyraq» dep bergenin kózim shalyp qaldy. Búl qate degeniniz ózi qay tilde bolsa da meni ózi izdep jýretin synayly. Óziniz jazyp kórinizshi, «Alatau» jәne «Shanyraq» dep, latyn әlipbiyimen. Sonda bayqaysyz, atalghan qateni kórip qoy ýshin aghylshyn tilin biluding asa qajetti emes ekenin. Tipti, shynymdy aitayyn, qatelerin terip, qyzyl qalammen týrtkilep shyqqanymda mәtinder qúmyrsqa iyleuindegi qújynaghan qozghalystargha úqsap, kókti búlt basqanday bolyp ketti. Jalpy, «ensiklopediya materialdary әu basta qazaq tilinde dayyndalghan-au» dep quanyp ta qaldym. Sebebi, keybir mәtinderding tútas abzastaryn alyp jatqan mәlimetter oryssha jәne aghylshynsha núsqalarynda joq. «Eringen ghoy, shamasy» dep oiladym da qoydym. Al, erinuding ózi nemqúraylylyqtyng әpkesi, jalqaulyqtyng inisi ekenin dәleldeu qajet pe?!
Jinaqta ketken qatelikter men olqylyqtar turaly, mysaly, adamdardyng tughan jәne qaytqan jyldaryn berudegi dәlsizdikter. J. Aymauytov aghamyzdy túnghysh qazaq romanynyng avtory etip qong, danghyldy - kóshe, kósheni - danghyl etip jiberu siyaqty birqatar jayttardy filologiya ghylymdarynyng doktory Lәzzat Dýisembekova hanym ózining «Ana tili» últ aptalyghy gazetining 2010 jylghy aqpannyng 11-i men 17-i kýnderindegi № 6 (999) sanynda jaryq kórgen syny maqalasynda aitqan eken. Onda aitylghandardy qaytalamay-aq qoyayyn dep sheshtim. Kónili soqqan oqyrman ol materialdy Abai.kz aqparattyq internet-portalynan da oqy alady. Sonan son, abstraktyly úghymdar, jer atauy, jan-januar, yaky qústyng aty kóshege atau retinde berilgende eskertetin «shartty atau» degen silteme birine jasalsa, ekinshisinde «úmyt» qalghan. 37-shi bettegi Aqsúnqar kóshesi degen mәtinde «Kóshege qasiyetti qyran qústyng sanatyna jatatyn Aqsúnqar shartty atauy» dep nýkte qoyyp qoyghan. Sonan song baryp, dúrys mәtin azat joldan bastalyp beriledi. Basa kórsetilip otyrghan, artyq jazylyp ketken әlgi sóilemdegi shartty atau degennen basqasyn syzyp tastau kerek edi. Tórt birdey korrektor (S. Sәkenov, S. Ábisheva, E. Jýsipov, Q.Bólekbaev) otyryp, olardyng syrtynda redaksiyalyq alqa men Bas redaktordy qosynyz, osynshalyq qatelerding kitap betinde emin-erkin «sayran saluyna» jol beruining ózi nemkettiliktin, oryssha aitqanda «sebe chto liy»-ding ózi ekenin qozykósh jerden «menmúndalap» aighay salyp túrghanyn dәleldemey me? Dәleldeydi, meninshe. Á.Ábishev atyndaghy kóshe turaly mәtinning qazaqshasynda jazushynyng shygharmashylyghynan maghlúmat berer túsy orysshasynda mýldem joq bolsa, aghylshyn tilindegisinde qysqartylyp berile salghan.Kóptegen múnday mәtinderge ortaq qatelikter osynday jәne ne derekteri berilmey, yaky sureti sәikes bolmay, bolmasa, kóshening ózining ornalasqan jeri men sozylyp jatqan aumaghy turaly derekter, basqada kóptegen qateler tәn bolyp otyrady.Jinaqty yjdahatpen bir sholghan adam múnday «redaksiyalyq alqanyng ortaqshyl pighylyn - nemqúraylylyqtyng soraqy mysaldaryn» attap basqan sayyn angharatynyna qarsy aitylar dau bolmasa kerek. Al, 75-shi bettegi Bayzaq batyr atyndaghy kóshe turaly týsindirmening aghylshynshasyna abaysyzda qaray qaldym da, qatyp qaldym. Qazaqsha jәne oryssha mәtinderde batyr turaly aitylady da, aghylshynshasynda dýldýl aitysker Isa Bayzaqovtyng esimi jazylghan. Jogharyda aitylghan әdis boyynsha, latyn qarpimen oqysam - «Isa Baizakov» dep jazyly-yp túr. Halqymyzdyng birtuar úly, kompozitor A. Júbanov kóshesining mәlimeti de dәl osylay ózgergen. Tek bir «biraghy» búl joly qyzy - Ghaziza apamyz turaly mәlimetting aghylshynsha mәtinin әkesining mәlimetining ornyna bere salypty. «Ákesi men qyzy ol ýshin jýz shayysa qoymas!» dep oilaghan bolsa kerek, jinaqty qúrastyrushylar. Tura osynday qate orys kompozitory A. Guriylev kóshesi turaly mәlimet mәtininde de jiberilgen. Qazaqsha-oryssha mәtinderde múnyng neghylghan kompozitor ekeni aitylsa, aghylshyn tilindegisi qaydaghy bir Ózbekstan kóshesi turaly sayrap ala jóneledi. «Apyrmay-ә!» dep kelesi betti ashyp qaldym. «Baqsam-baqa eken» demekshi, aghylshynsha berilip túrghan búl týsindirme 120-shy bettegi Gýlistan atauynyng kóshege nelikten berilgendigin týsindirip túr eken. 115-shi bettegi A. Gaydar atyndaghy kóshe turaly mәlimetting eki -qazaq jәne orys tilindegileri dúrys, al aghylshyn tilindegisinde «Ne desender, o dender, biraq Jer ainalady» dep inkvizisiyanyng otyna órtenip ketken astronom «Galileo Galilei» turaly aqparat túr. Tap sol italiyalyq ghalym atyndaghy kóshening qiylysatyn kóshelerin kórsetuge kelgende, kәdimgidey jasyrynbaq oinaghylary kelgendey - qazaqshasynda Rysqúlov danghylymen (?) dese, orysshasynda - Rayymbek danghylymen dep kórsetilgen. Al aghylshyn tilindegi mәtininde mýldem múny kórsetu qajet emes dep tapqan synaylary bayqalady.
Ataqty Álmerek abyzdyng atyn «A» әrpimen jazyp qoyypty. Ony da qoya salayyqshy. Bir әripte túrghan ne bar sol, tәiiri. Belgili jazushy, aqyn, audarmashy Saparghaly Begalin atyndaghy kóshe qiylysady delingen kóshelerding birin Bógen batyr dep qoyypty. Jurnalistik qyzmetke oray Almaty qalasynyng biraz jerin jayau da, kólikpen de sharlaghanbyz. Biraq maghan kezdeskeni - Bógenbay batyr atyndaghy kóshe ghana edi. Al, Qojahanov  atyndaghy kóshege berilgen dereksymaqtyng 205-betinde ol kisining kim ekenin, qashan tirlik keshkenin mýldem aitudyng qajeti joq dep tapqan. Sonymen qatar, kýmis kómey әnshi Gharifolla Qúrmanghaliyev kóshesi jayyndaghy mәlimetting orysshasynda adastyryp әkelip, kórnekti dramaturg Shahmet Qúsayynovtyng mәlimetin bere salghan. Latif Qydyrbekov pen Balghabek Qydyrbekúly atyndaghy kósheler jónindegi maghlúmattargha da bir-birine tonnyng ishki bauynyng kýiin keshtirip qoyghan.
Sonday-aq, injener, general-mayor V. Degtyarevty birese 1579-jyly tughyzsa, endi birde 1879 jyly dýnie esigin ashtyryp qoyady. Ataqty partizan Qasym Qaysenovpen qazaqshasy men aghylshynshasynda 1995 jyly qoshtasugha mәjbýr bolsanyz, orysshasynda 2005 jyly qoshtasasyz. Al, memleket qayratkeri, ÚOS ardageri Maysymhan Beysebaevtyng tughan-qaytqan jyldaryn qazaqshasynda 1808-1987 dese, orysshasy men aghylshynshasynda - 1908-1987 jyldar dep bergen. «Jәrar, bir ghasyrgha jasyn úlghaytqanyna aghamyzdyng әruaghy asa qatty qapalanbaghan shyghar?» dep qoyyp, jinaqty әri qaray paraqtap kele jatyp, múnday «tehniysheskyi» qatening asqan óreskel mysalyna kelip tirelgende, tipten, ne aitarymdy bilmedim. «Memleket jәne qogham qayratkeri, 4 ret Qazaq KSR, 1 ret KSRO Jogharghy Kenesining deputaty bolghan qazaqtyng últjandy qyzy Baljan Bóltirikovany (kitaptaghy mәtinde tap osylay degen, apamyz turaly osylay tebirengende, onyng derekterine qatysty jauapkershilikti jýrek janarlarynyng kóz jasy abaysyzda shayyp ketken be dep qaldym)» 1966-shy jyly ómirge keltiredi de, onsyz da qamshynyng sabynday qysqa ghúmyr-shirkindi mýldem shúntityp, 1971 jyly baqilyqqa shygharyp sala salady. Ýsh tildegi mәtinde de sol data. Sóitip, apamyz Alpamys babamyzday saghat sayyn ósken de, 5-aq jyl ghúmyrynda zymyranday jýitkitip, qyruar qayratkerlik sharualardy atqaryp tastap, qúiryqty júldyzday aghyp ótip kete barypty. Uh! Fantastika - adamgha ne istetpeysin?
Al, endi jinaq avtorlary bolyp tabylatyn redaksiya alqasynyng Sidney Olimpiadasynyng chempiony, әigili boksshy bauyrymyz, shyn mәnindegi qúiryqty júldyz Bekzat Sattarhanovty Seul olimpiadasynyng chempiony qylyp qoyghan soraqy syiy turasynda jurnalist Qanat Tileuhannyng www.alaman.kz saytyna jazghan «Sattarhanovqa degen soraqy syi» atty maqalasynan oqularynyzgha bolady.
«I, iyә, ә» dep, iyekti bir qasyp qoydyq. Qasynda eshkim joq, kimmen daulasyp, kimge sher tarqatasyn, «eshe» týnning bir uaghy, qatyn-bala úiyqtap qalghan. Anau әlgi qashqyn әkim V. Hrapunovtyng túsynda da ýsh tilde «Almaty kósheleri» degen úqsas atpen osynday orasan jinaq shyqqan eken. Sol kezde satiranyng apaytós tarlany Ghabbas Qabyshúly aghamyz «Almatyda kóshesi bar Ermaktyn» dep aighaylatyp túryp maqala jariyalaghan eken. Biraq bizding «әnsheyinde auyz jappas...» aghalarymyzdyng eshbirining aighaygha sýren qosyp, sonylyghyn eshqashan joghaltpaytyn últ namysy, til taghdyry degen alqapqa týren tartugha dәti jetpegen eken. Búghan ne dersin?! Endi mynau 11 milliongha juyq tengeni susha shashqyzyp qoyyp, jiberip qoyghan balasha, kózimiz baghjandap, lәm deuge dәtimiz barmay, qashanghymyzday býksheng qaghyp jýrgenimiz. Qúrghatugha ózing qam qylmasan, qyltandy qyrqyp týsedi ghoy, aghayyn-au!

Beybit TÓLEGENÚLY, Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

www.mtdi.kz