Rumyniya 2007 jyly Europa Odaghyna kirip, jaghdaylary jaqsaratynyna quanghan bolatyn. Biraq onymen eldegi sayasy qúrylym ózgermegen, sybaylas jemqorlyq azaymaghan. Býginge deyin Europa Odaghynyng ózge elderine kóshken rumyndardyng sany 10 milliongha jetipti. Al elde qalghan halqy derlik bizdikimen birdey. Jaqsy ómir izdep kóshkeni ras. Biraq eldegi ahualdy jaqsartu mýmkindigi bolsa, elden jappay kóshu trendi az da bolsa az bolar ma edi.

Songhy derekterge sýiensek, 2018 jyly Qazaqstannan 40 myngha juyq adam kóship ketken eken. Al 2019 jyldyng birinshi jartysynda taghy 20 myng elden birjola ketipti. Olardyng kóp bóligi ózge últ ókilderi (orystar ne nemister) ekeni ras. Biraq songhy kózderi kóship jatqan jәne kóshuge yntaly qazaqtardyng sany da kýrt ósken.

Niu-Yorkta jýrgenimde birtalay qazaqty jolyqtyrdym (jalpy beyresmy esep boyynsha, Niu-Yorkta 5 mynday qazaq túrady). Basym bóligi AQSh-ta qaludy sheshkenderin aitatyn. Tipti Work and Travel baghdarlamasymen kelgender de qalyp jatyr. Sonda oilanynyz, jastardyng Qazaqstandaghy óz oquyn da tastauyna iytermeleytindey dengeyde Qazaqstandaghy jaghday qiyndap ketken. Maghan әleumettik jeliler arqyly da «AQSh-qa kóshu» turaly ózimizding qazaqtar kóp jazady. Qazir kez kelgen damyghan elge barsanyz, qazaqtardyng qauymdastyghyn taba alasyz. AQSh-tyng tek ýlken qalalarynda emes, tipti әrbir shtatynda qazaqtardyng ortasy qúrylyp ýlgergen.

Al eldegi sayasy biylik ózgermese, múnday negativti trend jalghasa beredi. Ókinishke oray, osylay aldaghy 10 jylda Rumyniyanyng statistikasyna jaqyndap qaluymyz bek mýmkin.

Endi rasionaldy oigha kósheyik. Qazaqstanda adam kapitaly tómendese, ne bolady? Aldymen adam kapitaly degenning ne ekenin taldap kórelik.

Adam (oylay biletin gominidter)+ kapital (qarjy, qúndylyq, baylyq). Adam oilay alady. Demek damugha beyim. Al damy alsa, qorshaghan ortasyn da kórkeytedi. Orta kórkeyse, qauymdastyq kýsheyedi. Qauymdastyq kýsheyse, memleket quatty bolady. Al adam óz kapitalyn (bilimin, intellektualdy biliktiligin, tәjiriybesin, kәsiby sheberligin) sol ortanyng damuyna qúngy ýshin oghan ontayly orta kerek. Ony «biznes orta» dep alayyq. Ne ýshin biznes orta dep otyrmyn?! Mysaly, kez kelgen biznes ózine ynghayly lokasiyada ghana damidy. Eger ol oryn bizneske orta tiyimsiz ne qolaysyz bolsa, ol ne bankrot bolady, ne ketedi. «Tiyimsiz orta» dep biznesting damuyna kedergi bolatyn ekonomikalyq (monopolistik qysym, salyqtyng kóp boluy, biznesti qorghaytyn zannyng kýshi bolmauy), әleumettik (kadr tapshylyghy, seriktes bola alatyn ózge kәsipterding bolmauy) jәne sayasy (biyliktegilerding reket úiymdastyruy, biznesten ýles talap etui) faktorlardy aityp otyrmyn. Kóptegen biznesting ontýstik-shyghys Aziyagha kóshuining sebebi de sol.

Demek qoghamdaghy әrbir adamnyng el damuyna belgili bir dengeyde paydasy bar. Elding aiyrylmas bóligi de, onyng damytyp otyratyn da adam ekenin úmytpau kerekpiz.
Keng jerimizde shetelden keletin az qazaqty da syiystyrmaytynymyz bar. Olardyng arasynan bolashaqta ghalym, kәsipker ne ónertapqysh azamattar shyghatyny ras. Al olardyng jemisi elding órkendeuine paydasyn tiygizbey qoymaydy. Biz sony bir úrpaq búryn ýrkitip otyrghanymyzdy rasionaldy týrde oilap otyrghan joqpyz.

Sonymen jogharydaghy súraqqa qaytyp oralayyq. Adam kapitalynyng azangy Qazaqstangha qalay әser etedi?

Múny bir ghana mysalmen salystyryp týsindireyin. Men oqityn uniyversiytet Detroyt qalasyna jaqyn. Osy qala jayly derekti filimge mәlimet jinap jýrip, Detroyttyng qúldyrau sebepterin izdedim.

Detroyt XX ghasyrda óte quatty qala bolghan (XX ghasyrda әlemdegi ekonomikalyq túrghydan eng jyldam ósken qala bolghan). AQSh-taghy kólik qúrastyrudyng derlik 80 payyzy osy qala metropoliyten aimaghynda ornalasqan edi. Al qazirgi ahualyna qarap, onyng sol «búrynghy jaghdayyna endi EShQAShAN qaytyp oralmaydy» dep nyq senimmen aita alamyn. Sebebi Detroytta adam kapitaly kýrt azayghan. Qalany bayytyp otyrghan jaqsy mamandar, kәsipkerler jәne intelliygentter kóship ketken. Demek týsetin salyq ta tómendep, biznes te azayghan. Sәikesinshe, qalada qalghan halyq arasynda júmyssyzdyq pen kedeylik ósken. Onyng kesirinen qylmys dengeyi de artqan. Al ol adam kapitalyna tiyimsiz ortany qalyptastyrghan. Sonyng kesirinen, ketip jatqan adamdar sany taghy da artyp jatyr.

Qazaqstan qazir dәl osy prosesting eng aldynghy shebinde túr. Qazir jappay kóshu joq. Biraq eng kóp salyq tóleytin jәne qoghamgha intellektualdyq ýlesin eng kóp qosa alatyn azamattar ketip jatyr. Sebebi olar «long term» túrghyda Qazaqstanda boluy mýmkin «qoghamdyq daghdarysty» boljap otyr. Al qazirgi biylikting ony oilaugha shamasy joq. Sebebi onyng ózi «The Kazakh Family Drama» bolyp jatqanyn bәriniz de kórip, bilim otyrsyzdar.

Qazaqtardyng shetelge kóshe beretinine taghy bir sebep bar. Ol әlemning jyldam damuy men ózgerui. «Jyldam ózgerui» dep internet pen tehnologiyalyq BUMdy aityp otyrmyn.

Sәikesinshe kez kelgen adam da jyldam damyp, jetistikke jetudi oilaydy. Qazaqtar elde qalyp, ózderining 50 jylyn demokratiyalyq әri ekonomikalyq quatty el qúrugha uaqyt saryptaghylary kelmeydi. Sebebi Qazaqstanda onday orta joq. Bir jaghynan onday progress jogharydan da bayqalmaydy.

Adamdar qolayly ortany sezine almaghan son, «Elding bolashaghy, biz - jastar, biz eldi damytamyz» deu, jәi, illuziya.

Joldas Órisbaydyng әleumettik jelidegi jazbasynan

Abai.kz