رۋمىنيا 2007 جىلى ەۋروپا وداعىنا كىرىپ، جاعدايلارى جاقساراتىنىنا قۋانعان بولاتىن. بىراق ونىمەن ەلدەگى ساياسي قۇرىلىم وزگەرمەگەن، سىبايلاس جەمقورلىق ازايماعان. بۇگىنگە دەيىن ەۋروپا وداعىنىڭ وزگە ەلدەرىنە كوشكەن رۋمىنداردىڭ سانى 10 ميلليونعا جەتىپتى. ال ەلدە قالعان حالقى دەرلىك بىزدىكىمەن بىردەي. جاقسى ءومىر ىزدەپ كوشكەنى راس. بىراق ەلدەگى احۋالدى جاقسارتۋ مۇمكىندىگى بولسا، ەلدەن جاپپاي كوشۋ ترەندى از دا بولسا از بولار ما ەدى.

سوڭعى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، 2018 جىلى قازاقستاننان 40 مىڭعا جۋىق ادام كوشىپ كەتكەن ەكەن. ال 2019 جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا تاعى 20 مىڭ ەلدەن ءبىرجولا كەتىپتى. ولاردىڭ كوپ بولىگى وزگە ۇلت وكىلدەرى (ورىستار نە نەمىستەر) ەكەنى راس. بىراق سوڭعى كوزدەرى كوشىپ جاتقان جانە كوشۋگە ىنتالى قازاقتاردىڭ سانى دا كۇرت وسكەن.

نيۋ-يوركتا جۇرگەنىمدە ءبىرتالاي قازاقتى جولىقتىردىم (جالپى بەيرەسمي ەسەپ بويىنشا، نيۋ-يوركتا 5 مىڭداي قازاق تۇرادى). باسىم بولىگى اقش-تا قالۋدى شەشكەندەرىن ايتاتىن. ءتىپتى Work and Travel باعدارلاماسىمەن كەلگەندەر دە قالىپ جاتىر. سوندا ويلانىڭىز، جاستاردىڭ قازاقستانداعى ءوز وقۋىن دا تاستاۋىنا يتەرمەلەيتىندەي دەڭگەيدە قازاقستانداعى جاعداي قيىنداپ كەتكەن. ماعان الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى دا «اقش-قا كوشۋ» تۋرالى ءوزىمىزدىڭ قازاقتار كوپ جازادى. قازىر كەز كەلگەن دامىعان ەلگە بارساڭىز، قازاقتاردىڭ قاۋىمداستىعىن تابا الاسىز. اقش-تىڭ تەك ۇلكەن قالالارىندا ەمەس، ءتىپتى ءاربىر شتاتىندا قازاقتاردىڭ ورتاسى قۇرىلىپ ۇلگەرگەن.

ال ەلدەگى ساياسي بيلىك وزگەرمەسە، مۇنداي نەگاتيۆتى ترەند جالعاسا بەرەدى. وكىنىشكە وراي، وسىلاي الداعى 10 جىلدا رۋمىنيانىڭ ستاتيستيكاسىنا جاقىنداپ قالۋىمىز بەك مۇمكىن.

ەندى راتسيونالدى ويعا كوشەيىك. قازاقستاندا ادام كاپيتالى تومەندەسە، نە بولادى؟ الدىمەن ادام كاپيتالى دەگەننىڭ نە ەكەنىن تالداپ كورەلىك.

ادام (ويلاي بىلەتىن گومينيدتەر)+ كاپيتال (قارجى، قۇندىلىق، بايلىق). ادام ويلاي الادى. دەمەك دامۋعا بەيىم. ال دامي السا، قورشاعان ورتاسىن دا كوركەيتەدى. ورتا كوركەيسە، قاۋىمداستىق كۇشەيەدى. قاۋىمداستىق كۇشەيسە، مەملەكەت قۋاتتى بولادى. ال ادام ءوز كاپيتالىن ء(بىلىمىن، ينتەللەكتۋالدى بىلىكتىلىگىن، تاجىريبەسىن، كاسىبي شەبەرلىگىن) سول ورتانىڭ دامۋىنا قۇيۋى ءۇشىن وعان وڭتايلى ورتا كەرەك. ونى «بيزنەس ورتا» دەپ الايىق. نە ءۇشىن بيزنەس ورتا دەپ وتىرمىن؟! مىسالى، كەز كەلگەن بيزنەس وزىنە ىڭعايلى لوكاتسيادا عانا داميدى. ەگەر ول ورىن بيزنەسكە ورتا ءتيىمسىز نە قولايسىز بولسا، ول نە بانكروت بولادى، نە كەتەدى. «ءتيىمسىز ورتا» دەپ بيزنەستىڭ دامۋىنا كەدەرگى بولاتىن ەكونوميكالىق (مونوپوليستىك قىسىم، سالىقتىڭ كوپ بولۋى، بيزنەستى قورعايتىن زاڭنىڭ كۇشى بولماۋى), الەۋمەتتىك (كادر تاپشىلىعى، سەرىكتەس بولا الاتىن وزگە كاسىپتەردىڭ بولماۋى) جانە ساياسي (بيلىكتەگىلەردىڭ رەكەت ۇيىمداستىرۋى، بيزنەستەن ۇلەس تالاپ ەتۋى) فاكتورلاردى ايتىپ وتىرمىن. كوپتەگەن بيزنەستىڭ وڭتۇستىك-شىعىس ازياعا كوشۋىنىڭ سەبەبى دە سول.

دەمەك قوعامداعى ءاربىر ادامنىڭ ەل دامۋىنا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە پايداسى بار. ەلدىڭ ايىرىلماس بولىگى دە، ونىڭ دامىتىپ وتىراتىن دا ادام ەكەنىن ۇمىتپاۋ كەرەكپىز.
كەڭ جەرىمىزدە شەتەلدەن كەلەتىن از قازاقتى دا سىيىستىرمايتىنىمىز بار. ولاردىڭ اراسىنان بولاشاقتا عالىم، كاسىپكەر نە ونەرتاپقىش ازاماتتار شىعاتىنى راس. ال ولاردىڭ جەمىسى ەلدىڭ وركەندەۋىنە پايداسىن تيگىزبەي قويمايدى. ءبىز سونى ءبىر ۇرپاق بۇرىن ۇركىتىپ وتىرعانىمىزدى راتسيونالدى تۇردە ويلاپ وتىرعان جوقپىز.

سونىمەن جوعارىداعى سۇراققا قايتىپ ورالايىق. ادام كاپيتالىنىڭ ازايۋى قازاقستانعا قالاي اسەر ەتەدى؟

مۇنى ءبىر عانا مىسالمەن سالىستىرىپ تۇسىندىرەيىن. مەن وقيتىن ۋنيۆەرسيتەت دەترويت قالاسىنا جاقىن. وسى قالا جايلى دەرەكتى فيلمگە مالىمەت جيناپ ءجۇرىپ، دەترويتتىڭ قۇلدىراۋ سەبەپتەرىن ىزدەدىم.

دەترويت XX عاسىردا وتە قۋاتتى قالا بولعان (XX عاسىردا الەمدەگى ەكونوميكالىق تۇرعىدان ەڭ جىلدام وسكەن قالا بولعان). اقش-تاعى كولىك قۇراستىرۋدىڭ دەرلىك 80 پايىزى وسى قالا مەتروپوليتەن ايماعىندا ورنالاسقان ەدى. ال قازىرگى احۋالىنا قاراپ، ونىڭ سول «بۇرىنعى جاعدايىنا ەندى ەشقاشان قايتىپ ورالمايدى» دەپ نىق سەنىممەن ايتا الامىن. سەبەبى دەترويتتا ادام كاپيتالى كۇرت ازايعان. قالانى بايىتىپ وتىرعان جاقسى ماماندار، كاسىپكەرلەر جانە ينتەلليگەنتتەر كوشىپ كەتكەن. دەمەك تۇسەتىن سالىق تا تومەندەپ، بيزنەس تە ازايعان. سايكەسىنشە، قالادا قالعان حالىق اراسىندا جۇمىسسىزدىق پەن كەدەيلىك وسكەن. ونىڭ كەسىرىنەن قىلمىس دەڭگەيى دە ارتقان. ال ول ادام كاپيتالىنا ءتيىمسىز ورتانى قالىپتاستىرعان. سونىڭ كەسىرىنەن، كەتىپ جاتقان ادامدار سانى تاعى دا ارتىپ جاتىر.

قازاقستان قازىر ءدال وسى پروتسەستىڭ ەڭ الدىنعى شەبىندە تۇر. قازىر جاپپاي كوشۋ جوق. بىراق ەڭ كوپ سالىق تولەيتىن جانە قوعامعا ينتەللەكتۋالدىق ۇلەسىن ەڭ كوپ قوسا الاتىن ازاماتتار كەتىپ جاتىر. سەبەبى ولار «long term» تۇرعىدا قازاقستاندا بولۋى مۇمكىن «قوعامدىق داعدارىستى» بولجاپ وتىر. ال قازىرگى بيلىكتىڭ ونى ويلاۋعا شاماسى جوق. سەبەبى ونىڭ ءوزى «The Kazakh Family Drama» بولىپ جاتقانىن ءبارىڭىز دە كورىپ، ءبىلىم وتىرسىزدار.

قازاقتاردىڭ شەتەلگە كوشە بەرەتىنىنە تاعى ءبىر سەبەپ بار. ول الەمنىڭ جىلدام دامۋى مەن وزگەرۋى. «جىلدام وزگەرۋى» دەپ ينتەرنەت پەن تەحنولوگيالىق بۋمدى ايتىپ وتىرمىن.

سايكەسىنشە كەز كەلگەن ادام دا جىلدام دامىپ، جەتىستىككە جەتۋدى ويلايدى. قازاقتار ەلدە قالىپ، وزدەرىنىڭ 50 جىلىن دەموكراتيالىق ءارى ەكونوميكالىق قۋاتتى ەل قۇرۋعا ۋاقىت سارىپتاعىلارى كەلمەيدى. سەبەبى قازاقستاندا ونداي ورتا جوق. ءبىر جاعىنان ونداي پروگرەسس جوعارىدان دا بايقالمايدى.

ادامدار قولايلى ورتانى سەزىنە الماعان سوڭ، «ەلدىڭ بولاشاعى، ءبىز - جاستار، ءبىز ەلدى دامىتامىز» دەۋ، ءجاي، يلليۋزيا.

جولداس ءورىسبايدىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى جازباسىنان

Abai.kz