Koronavirus

Arghy tórkini qaydan bolsa da, koronavirustyng Qytaydyng U han qalasynan taraghany belgili. Ony jarqanattan basqa jәndikterge júghyp, sol jәndikterdi azyq etken adamdardan jayyldy, Qytaydyng U han qalasyndaghy virus synaghymen júmys jasaytyn institut laboratoriyasynda paydalanylghan jarqanattardyng nemese basqa jәndikterding úrlap satylymgha shyghyp ketuinen tarady, osy instituttyng biologiyalyq qaru óndirui kezinde virustyng abaysyzda úshqyndap ketuinen payda boldy, Amerikanyng Qytaygha eptep engizip jibergen virusy eken degen sekildi aluan joramal aityldy.

Ángime qyza kele, Qytay men Amerikanyng arasyndaghy óndimes daugha múryndyq boldy. Tramp ony «Qytay virusy» dep salyp edi, Qytay SIM baspasóz hatshysy 2019 jylghy U hangha әskeriylerding әlemdik olimpiadasyna qatysugha kelgen AQSh sportshylarynan «qalyp qalghan» dep jauap qatty；Pampeo ony «U han virusy» degeninen janylmasa, QHR tarapy AQSh tapqyrlaghan biologiyalyq qaru ekenine «senimdi». Byltyrghy sauda soghysy kezindegi aitystar mynanyng qasynda «jip ese almaytyn» mejede qalyp qoydy. Berekesiz dau Tramptyng juyqtaghy G-20-lyqtyng onlayn kenesi túsyndaghy endigary ony «Qytay virusy» atamaytyn uәdesimen sayabyr tapqanday boldy. 

Qytay indetti ózining әmirshil jýiesining әkimshilik resurstaryna qol artyp eki ay kóleminde tizgindey aldy jәne osy jetistigin eki baghdarda nәsihattaugha kirisip ketti. Onyng birinshisi, ony bir ortalyqtan basqarylatyn sosialistik týzimning «әbjildigi men ónimdiligi syndy artyqshylyghynyn» jemisi esebinde әspetteu. Qytay nauqas júqtyrghandardyng sanynyng kórnekti azaya bastaghanynda-aq, әlemge Qytaylyq әdisti әinindey kóshirip paydalanugha jar saldy, ózge elderdi dayyn asty jey almastar sanatynda jazghyra bastady. Koreya, Japoniya, Singapurlardyng onsyz da, sonday-aq ózinen qysqa merzimde indetti shaujaylay alghanynan song baryp qana sabasyna týskendey boldy.

Ekinshisi, indetting onan ary órshimeui Qytaydyng toqtap qalghan býkil tirligining qayta jandanuyna múrsat berdi. Óndirister qosyldy, transport qozghaldy, adamdar qimylday bastady. Indet órship túrghan memleketterge kerekti medbúiymdar jetkizuge mýmkindik aldy. Sonymen, «bettúmsha diplomatiyasyn» bastap jiberdi. Qytay biyligi qazirge deyin 120 memleket pen halyqaralyq úiymgha bettúmsha, qorghanys kiyimderi, testtileu jәne jasandy tynystatu apparattarymen jәrdemdeskenin mәlimdedi. Ýderisterdi baghamdap otyrghan sarapshylardyng birazy múny Qytaydyng tu basta indetti bile túra jasyryp, onyng aldyn aludyng «altyn mezetin» qapy jiberyp alghan kinәsin juyp-shangy dep sanasa, birazy Trampt әkimshiligining Amerika mýddesimen әsire әuestenip, halyqaralyq jauapkershilikten qashqaqtap jýrgen «óliaralyqtan» paydalanyp әlemdik sayasatqa óz yqpalyn ótkizuge úmtylu dep topshylauda.

Qytay biyligining atalghan gumanitarlyq әreketterdi Shy dәriptep kelgen «admzattyng taghdyrlastyghy qauymdastyghyn» jasaqtau iydeyasymen astastyra nәsihattauy songhy pikirlerding jany baryna dәlel bolghanday. Al virusty jasyru әngimesine kelgende, qazirge deyingi ashyqqa shyghyp jatqan aqparattar, jýieden virusty sayasilandyrmay taza ghylymy qyrynan zertteushi ghalymdardyng zertteulerinde menzelgen mezgilder virustyng qarashanyng songhy jarymynda-aq bayqalghanyn, biraq kommunistik siresken jýiening tuabitti burokratiyalyq bolmysy ony «kýnge shygharugha» erik bermegenin aighaqtap jatyr.

Qarashanyng sony U han emhanalyrynda bógenayy bóten virus bayqalghan, onyng júghymtaldyq qasiyeti de bilingen, ol jergilikti yaky qalalyq tazalyq-densaulyq saqtau komiytetine tirkelgen. Alayda qoldanystaghy tәrtipke say, ony Beyjindegi infeksiyalyq indetterdi anyqtau men aldyn aludyng últtyq ortalyghyna mәlimdeuge emhananyng qúzyrettiligi bolmaghan. Atalmysh ortalyqtyng jergilikti bólimshesi men jergilikti tazalyq-densaulyq saqtau komiyteti osyndaghy biylikke jýgingen. Olar bolsa, tura sol tústa daghdy boyynsha «qos jinalys» atalyp ketken jergilikti Halyq ókilderi qúryltayy jinalysy men Sayasy mәslihat jinalysynyng ashylyp jatuyna baylanysty, «jogharyny» shamyrqandyryp, kreslosynan aiyrylyp qalmas ýshin «jauyrdy jaba túrugha» sheshken. 

Soraqysy, jalghasty 14 kýn boyy jana nauqas tirkelmegendigin mәlimdep kelgen. Sheteldik sarapshylardyng ishinara derekterinde memleket tóraghasynyng ózining beri bolghanda 7 qantar kýni, yaghny virustyng júqpaly ekendigi resimy jariyalanudan eki apta búryn jaghdayattan habarly bolghandyghy aitylady. Endeshe, әlemdik qauymdastyq aldynda juyp-shaigha, jigeri jetse keshirim súraugha da layyq kinә. Juyqta AQSh kongresmenderining Qytay kompartiyasynyng tu basta indetting taraluyn jasyru әreketine halyqaralyq tekseru jýrgizuge ýndep, zardap shekken elderge zalaldy ótep berudi talap etkeni belgili.

Daghdarys

Koronavirustyng әlemge әkelgen kesepatyn kórip otyrmyz. Indetting taraluyna tosqauyl qongdyng sharasy esebinde Qytay biyligining jýris-túrys ataulygha shekteu saludy qúp kórgeni belgili. Búl endi kezeginde dýiim el kólemindegi úsynys pen súranystyng tendey túsaluyna alyp keldi. Nәtiyjesinde, tútas ekonomika sola bastady. QHR statistika agenttigining mәlimetinshe, ýstimizdegi jyldyng alghashqy eki aiynda elde túraqty kapitaldy investisiyalau byltyrghy kezendegiden 24.5% tómendegen. Jýie qúraushy ónerkәsip qúnynyng ósimi tarihta bolmaghan 13.5%-ke qúldyraghan. Qyzmet kórsetu salasy 13%-ke shegingen. Menshik syipatyna qaray, jeke sektordyng ósimi 20.2%, memlekettik menshik 7.9%, aralas menshik 14.2% týsip ketken. Osy mezettegi súranystyng jaghdayy da mәz bolmay shyqty. Tútynu tauarlaryn satu somasy 20.5%, eng ilkimdi sanalatyn internet saudasynyng ózi 3% keri ketken. Elding eksport-importy tútasynan 9.6%, jeke-jeke 15.9% jәne 2.4% kemigen. Halyqaralyq sarapshylyq mekeme Sapital Economics-ting mólsherinshe, atalghan eki aida Qytaydyng JIÓ 13% keri ósken boluy kerek. Aqpannyng sonyndaghy kórsetkishpen qala-kentterdegi júmyssyzdyq 6.2%-ke jetken, qolaysyz mәlimetke ong qabaq tanytyp kórmegen statagenttiting ózi múny osy kórsetkish esepke alynghannan bergi eng jogharghy shama dep otyr.

Áriyne, kóktem shygha shyghandardy sharlap nәpaqa izdep ketetin 200mln-gha juyq «sharua-jaldamalylardyn» búl esepke enbeytinin eskerte ketken jón. Jút jeti aghayyndy demekshi, aty óshkir Covid-19 tura Qytaydyng egistikke dayarlyq mezgilinde jetti. Qabyldanghan shekteuler sharualardyng jýrisin matap, egis júmystarynyng kesheuildeuine soqtyrsa, búnyng sony ónimning kem aluyna sayary sózsiz. Qyrsyqqanda, U han qalasy Qytaydyng eng iri himtynaytqysh bazasy sanalady. Sonysymen-aq 8 kókekte ashylady dep kýtiluli qala eldegi tynaytqysh jetispeushilikting «kýnәkәri» bolghaly túr. Osy faktorlardyng logikalyq nәtiyjesi agroónimder kólemining azangy men baghasynyng kóterilui bolmaq. Azyq-týlik baghasynyng aqpan aiynda-aq 21.9%-ke shyghandap ketkeni mәlim bolyp qalghan. Osylaysha, Qytay tyshqan jylyn auyr daghdaryspen qarsy aldy. 

Betalys

Qytaydyng daghdarysty jaghdayyn tek koronavirus tuyndatty deu, beri aitqanda, mәselege ýstirt qaraghandyq sanaluy kerek. Onsyz da әlemdik ekonomika ózining kezekti qúldyraytyn periodyna beteki kelip qalghan-dy. Koronavirus tek onyng biltesi boldy jәne onyng zardaptaryn ushyqtyrdy. Qytaydyng ekonomikalyq ósimi 40 jyldyq ekpinnen keyin 2019 jyly 6.1%-ti qanaghat tútqan. Biylghy meje 6%-ti ústap qalu edi. Qazirshe Qytay biyligi koronavirustan keyin búl maqsat jayynda janasha pozisia bildire qoyghan joq. Últtyq bankting kommersiyalyq qarjy úiymdaryna nesie mólsherlemesin tómendetti, bir trillion yuandyq shaghyn biznesti qoldau qarjysyn bóldi. Ary qaray әlipting artyn baghatyn keyipte. Halyqaralyq keybir sarapshylar Qytay búl kórsetkishti 2-2.8% shamasynda ústay alsa shýkir deui kerek dese (Finance Times), QHR ortalyq banki aqsha sayasaty komiytetining mýshesi Ma jun JIÓ ósimin 1-2%-tik mejede ústaugha ghana mýmkindik baryn aitady.

Qytaydyng auzynda shyn sózi bar ishinara ekonomisteri «2020 jyly statistikanyng ýirenshikti jalghan qúramyn sylyp tastap aitar bolsaq, ekonomika minusqa ósui kәdik» (ekonomiys-professor Wang xiaolu) deydi. Qazirgi jaghdaymen bajaylaghanda, syrtqy súranystyng kýrt kemui soqyrgha tayaq ústatqanday anyq bolghaly túr. Múnyng arty songhy jyldary jabylyp jatqan eksporttyq óndiristerding bankrotyn eseleuge úlasatyn týri bar. Ishki súranysty oyatudyng da mashaqaty jeterlik. Qytaydyng 2008 jylghy qarjylyq daghdarystan 4 trln. yuandyq infraqarylymdyq investisiyamen shyqqany mәlim. Qazirding ózinde onda tura sol tәsilge jýginu kerek pe, jýgingen kýnde qarjyny bayaghyday infraqúrylymgha baghyttau kerek pe, joq densaulyq salasy siyaqty әleumettik-kópshilik salagha qúi kerek pe degen taqyrypta talas jýrip jatyr.

Dese de, múnday taktikanyng tәuekeli de jenil emesi sezilude. Óitkeni búl, mәnine kelsek, ertenning esebinen býgin qaryzdanu degen úghym. Búl eldi mýldemge qazynalyq shyrghalangha dushar etui yqtimal. Halyqaralyq qarjy assosiasiyasynyng (International Institute of Finfnce) dereginshe, Qytaydyng barlyq qaryz somasy onyng JIÓ-ning 310%-ne parapar eken. Múnyng ýstine taghy qaryzdanu qúmardyng bәsi syqyldy tirlik bolmaq. Sonday-aq, onsyzda óndiris quatyn qoyargha jer tappay otyrghan elde, búl qarjyny dalagha shashqanmen birdey boluy mýmkin. Daghdarystyng saldary әleumettik baghytta da qaterli zardaptargha úryndyruy yqtimal. Mysaly, júmypen qamtu mәselesi.

QHR damu jәne reformalau komiytetining aqparatynsha, nauryzdyng sonyna deyin elding 90% óndirisi júmysyn qalpyna keltirgen. Alayda energiyanyng júmsalu mólsherine qaray jýrgizilgen keybir derbes zertteuler búl mәlimetting boyamasyzdyghyna kýdik keltirumen birge, júmyspen qamtudyng juan basyn ústaytyn shaghyn-mikro kәsiporyndardyng qayta qosylu salystyrmasynyng 32.8%-ke әreng jetkenin payymdap berdi. Demek, búl 100 mln-darmen sanalatyn júmyssyzdyqtan derek beredi jәne týpting týbinde kýrdeli әleumettik, sayasy ornyqtylyq mәselesine menzeydi. Sondyqtan da, Qytaylyq ekonomister elde biyl JIÓ ósimin (6%) saqtap qalu emes, júmys orynyn saqtap qalugha bardy salu kerek dep shyr-pyr boluda. Atyn ataudy qalamaghan Beyjiyndik mamannyng júrttyng «et baghasy ósse, sherlerin tógip-tógip basylar, al kýrish baghasy ósse partiyanyng jaghasyna jarmasary haq» degen baghamyn osy júmyssyzdyq jayynda da keltiruge bolatynday. Búl, demek, sayasy tәuekelge sayatyn әngime. 

Qysqasy, әlemdik daghdarys Qytaydy da iyektep keledi. Mynau jahandyq  indet neshe ailap qúryqtalmasa, nemese zәudeghalam Tramp sauda soghysynyng shoqparyn qayta qolyna alar bolsa (ony odan әbden kýtuge bolady), Qytayda jaghday tipten mýshkildep ketui yqtimal. Ony týbegeyli enseru Covid-19-ting betining qanshalyq tez qaytuymen, әlemdik súranystyng hal-aqualymen, el biyligining ekonomikalyq qúrylymdyq reformalargha shyndap betbúruymen, juyq jyldardan bergi memlekettik sektorgha basymdyq beru baghytyn dogharyp, naryqtyq ekonomikanyng tiregi sanalatyn jeke sektorgha erik beruimen, halyqaralyq sauda erejelerine moyyn úsynyp, ziyatkerlik qaghidattaryn qúrmet tútuymen baylanysty bolmaq.  

Múhamethan Qonarbay

Abai.kz