Qazaq halqynyng tarihy men mәdeniyeti shyghys elderimen tyghyz baylanysty. Halqymyzdyn  týrkilik ejelgi jәne ortaghasylyq tarihynyng derekteri qytay, parsy, arab hәm týrki tilderining jazbalarynda molynan kórinis tapqan. Biraq kenestik kezende týrli sayasy sebepterge oray shyghystanu salasy Qazaqstanda 1989 jylgha deyin óz aldyna jeke mekeme retinde qúryla almady, tek 1989 jyly ghana Ál-Faraby atyndaghy Qazaq Últtyq uniyversiytetinde shyghystanu fakuliteti ashyldy.

«Eshten kesh jaqsy» demekshi, býginge deyin atalghan oqu ornyn bitirgen kóptegen týlekter tәuelsiz Qazaqstannyng sayasi, mәdeni, diplomatiya jәne ekonomika salasynda eleuli qyzmet etip keledi. Sonmen birge búl salanyng auyr jýgin kóteuge tarihy Otanyna oralghan ghalymdar qosyldy. Irannan kelgen Islam Jemeney shyghystanu salasyn damytugha sýbeli ýles qosyp kele jatqan aituly ghalym. 

Juyrda Islam Jemeney «Tariyh-iy-Rashidiydin» parsy tilindegi Ózbekstan, Tәjikstan jәne London (Tehran, A. Ghaffary Fәrd núsqasy boyynsha) qoljazba núsqalaryn salystyryp, ondaghy mәtindi, terminderdi, qasiyetti Qúran ayattaryn, týrki ólenderin jәne kóne sózderdi anyqtap, saralap, kitaptyng tolyq núsqasyn dayyndady. Tekstologiyalyq tolyq núsqasyn jәne shygharmanyng tarihi, әdebi, dini, sayasy jәne tildik manyzyna arnap kirispeler jazdy. Sonymen birge qazaq handyghy qúrylghan 1465 jyldan búrynghy tarihymen býginge deyingi tarihyna sholu jasap, parsy tilindegi tekstologiyalyq núsqasyn dayyndady, ony Iran Islam Respublikasynyng Mәdeniyet jәne Islamdy dәripteu ministrligi bekitip,  Tehrandaghy «Oghyzhan» baspasynan jaryqqa shyqty.      

Kitap«Ál-Faraby atyndaghy Qazaq últtyq uniyversiytetining «Túran-Iran» ghylymy zertteu ortalyghynda dayyndalyp, Tehrandaghy Tabatabay uniyversiytetining ghylymy kenesining mýshesi doktor Behruz Bekbabaidyng qoldauymen jaryq kórdi. Mine búl Qazaqstan-Irannyng joghary oqu oryndarynyng mәdeniy-ghylymy baylanystarynyng joghary dengeyde ekendigining dәleli bolmaq.

«Tariyh-iy-Rashidi» qoljazbarynyng tekstologiyasy ýsh kitap bolyp jaryq kórdi. Birinshi jәne ekinshi tomdary 230 bet jәne 655 bet bolyp shyqqan. Búl eki tomda Islam Jemeneyding alghy sózimen bastaldy. Sonmen birge eki kitap tolyq bir tom bolyp, 781 betpen jaryq kórgen. Búl tomda Islam Jemeneyding «Tariyh-iy-Rashidi» kitabynyng qazaq tarihyna, mәdeniyetine, әdebiyet pen tiline qatysty jazghan anyqtamalyq kirispeler bar.

Atalghan barlyq tomdarda jer-su, adam attaryn keste boyynsha onay tabugha bolady. Ári әr tomda týrki ólenderin parsy tiline audarghan. Al qazirgi qazaq tilinde qoldanyp kele jatqan kóne týrki sózderine arnap týrki-parsy sózdigi jasalghan. Osylaysha, parsy tilinde janadan shyqqan «Tariyh-iy-Rashidi» kitabynda týrkining ólenderi, týrkining kóne sózderi de bәz qalpyna keltirilip, qazaq tarihyna, mәdeniyetine, әdebiyetine jәne tiline qatysty týrkilik múra ekendigin naqtylap bergen biregey enbek. Búl enbek búdan bylay óz tarihymyzdy dәneker tilge arqa sýiemey, týpnúsqadan tikeley qarastyryp, óz mýddemizge oraylastyryp zerttep, zerdeleuge mýmkindik beredi.  

Islam Jemeney aghamyz 2003 jyly Múhammed Aydar Dulattyng «Tariyh-iy-Rashidi» kitabyn kóne parsy tilinen alghash ret audaryp, tughan halqynyng tilinde sóiletken. 2015 jyly atalmysh enbekti týpnúsqadaghy sopylyq әdeby mazmúnnyng ishki mәnine ýnile otyryp tolyqtyryp audardy. Ony QR mәdeniyet jәne aqparat  ministrligining tikeley qoldauymen Qazaq Handyghynyng 550 jyldyq merey toyyna arnap oqyrmangha úsyndy. Alla qalasa aldaghy kýnderde babmyzdyng kesek tuyndysy «Tariyh-iy-Rashidiydin» parsy tilindegi Ózbekstan, Tәjikstan jәne London (Tehran, A. Ghaffary Fәrd núsqasy boyynsha) qoljazba núsqalaryn salystyryp, saralanghan qazaq tilindegi tekstologiyalyq tolyq núsqasy jaryq kórmek. Onda shygharmanyng tarihi, әdebi, dini, sayasy jәne tildik manyzyna arnalghan kirispelermen qazaqsha transkripsiyada jana tolyq keypinde óz oqyrmanyn tabady. 

Islam Jemeney aghamyzdyng ghylymy baghytta osynday bastama bola alatyn enbekteri ýshin rizalyq kónilimen qúttyqtap, tabysty enbekteri molayyp, elimizding tarihiy-mәdeny qúndylyqtaryna qosqan eleuli ýlesi bayandy bolyp, jalghasa beruine tilektespiz. 

Núrhalyq Abdyraqyn

Abai.kz