قازاق حالقىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى شىعىس ەلدەرىمەن تىعىز بايلانىستى. حالقىمىزدىڭ  تۇركىلىك ەجەلگى جانە ورتاعاسىلىق تاريحىنىڭ دەرەكتەرى قىتاي، پارسى، اراب ءھام تۇركى تىلدەرىنىڭ جازبالارىندا مولىنان كورىنىس تاپقان. بىراق كەڭەستىك كەزەڭدە ءتۇرلى ساياسي سەبەپتەرگە وراي شىعىستانۋ سالاسى قازاقستاندا 1989 جىلعا دەيىن ءوز الدىنا جەكە مەكەمە رەتىندە قۇرىلا المادى، تەك 1989 جىلى عانا ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە شىعىستانۋ فاكۋلتەتى اشىلدى.

«ەشتەن كەش جاقسى» دەمەكشى، بۇگىنگە دەيىن اتالعان وقۋ ورنىن بىتىرگەن كوپتەگەن تۇلەكتەر تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ساياسي، مادەني، ديپلوماتيا جانە ەكونوميكا سالاسىندا ەلەۋلى قىزمەت ەتىپ كەلەدى. سونمەن بىرگە بۇل سالانىڭ اۋىر جۇگىن كوتەۋگە تاريحي وتانىنا ورالعان عالىمدار قوسىلدى. يراننان كەلگەن يسلام جەمەنەي شىعىستانۋ سالاسىن دامىتۋعا سۇبەلى ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقان ايتۋلى عالىم. 

جۋىردا يسلام جەمەنەي «تاريح-ي-ءراشيديدىڭ» پارسى تىلىندەگى وزبەكستان، تاجىكستان جانە لوندون (تەھران، ا. عاففاري ءفارد نۇسقاسى بويىنشا) قولجازبا نۇسقالارىن سالىستىرىپ، ونداعى ءماتىندى، تەرميندەردى، قاسيەتتى قۇران اياتتارىن، تۇركى ولەڭدەرىن جانە كونە سوزدەردى انىقتاپ، سارالاپ، كىتاپتىڭ تولىق نۇسقاسىن دايىندادى. تەكستولوگيالىق تولىق نۇسقاسىن جانە شىعارمانىڭ تاريحي، ادەبي، ءدىني، ساياسي جانە تىلدىك ماڭىزىنا ارناپ كىرىسپەلەر جازدى. سونىمەن بىرگە قازاق حاندىعى قۇرىلعان 1465 جىلدان بۇرىنعى تاريحىمەن بۇگىنگە دەيىنگى تاريحىنا شولۋ جاساپ، پارسى تىلىندەگى تەكستولوگيالىق نۇسقاسىن دايىندادى، ونى يران يسلام رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت جانە يسلامدى دارىپتەۋ مينيسترلىگى بەكىتىپ،  تەھرانداعى «وعىزحان» باسپاسىنان جارىققا شىقتى.      

كىتاپ«ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «تۇران-يران» عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىعىندا دايىندالىپ، تەھرانداعى تاباتاباي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عىلىمي كەڭەسىنىڭ مۇشەسى دوكتور بەھرۋز بەكبابايدىڭ قولداۋىمەن جارىق كوردى. مىنە بۇل قازاقستان-يراننىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ مادەني-عىلىمي بايلانىستارىنىڭ جوعارى دەڭگەيدە ەكەندىگىنىڭ دالەلى بولماق.

«تاريح-ي-راشيدي» قولجازبارىنىڭ تەكستولوگياسى ءۇش كىتاپ بولىپ جارىق كوردى. ءبىرىنشى جانە ەكىنشى تومدارى 230 بەت جانە 655 بەت بولىپ شىققان. بۇل ەكى تومدا يسلام جەمەنەيدىڭ العى سوزىمەن باستالدى. سونمەن بىرگە ەكى كىتاپ تولىق ءبىر توم بولىپ، 781 بەتپەن جارىق كورگەن. بۇل تومدا يسلام جەمەنەيدىڭ «تاريح-ي-راشيدي» كىتابىنىڭ قازاق تاريحىنا، مادەنيەتىنە، ادەبيەت پەن تىلىنە قاتىستى جازعان انىقتامالىق كىرىسپەلەر بار.

اتالعان بارلىق تومداردا جەر-سۋ، ادام اتتارىن كەستە بويىنشا وڭاي تابۋعا بولادى. ءارى ءار تومدا تۇركى ولەڭدەرىن پارسى تىلىنە اۋدارعان. ال قازىرگى قازاق تىلىندە قولدانىپ كەلە جاتقان كونە تۇركى سوزدەرىنە ارناپ تۇركى-پارسى سوزدىگى جاسالعان. وسىلايشا، پارسى تىلىندە جاڭادان شىققان «تاريح-ي-راشيدي» كىتابىندا تۇركىنىڭ ولەڭدەرى، تۇركىنىڭ كونە سوزدەرى دە ءباز قالپىنا كەلتىرىلىپ، قازاق تاريحىنا، مادەنيەتىنە، ادەبيەتىنە جانە تىلىنە قاتىستى تۇركىلىك مۇرا ەكەندىگىن ناقتىلاپ بەرگەن بىرەگەي ەڭبەك. بۇل ەڭبەك بۇدان بىلاي ءوز تاريحىمىزدى دانەكەر تىلگە ارقا سۇيەمەي، تۇپنۇسقادان تىكەلەي قاراستىرىپ، ءوز مۇددەمىزگە ورايلاستىرىپ زەرتتەپ، زەردەلەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.  

يسلام جەمەنەي اعامىز 2003 جىلى مۇحاممەد ايدار دۋلاتتىڭ «تاريح-ي-راشيدي» كىتابىن كونە پارسى تىلىنەن العاش رەت اۋدارىپ، تۋعان حالقىنىڭ تىلىندە سويلەتكەن. 2015 جىلى اتالمىش ەڭبەكتى تۇپنۇسقاداعى سوپىلىق ادەبي مازمۇننىڭ ىشكى مانىنە ۇڭىلە وتىرىپ تولىقتىرىپ اۋداردى. ونى قر مادەنيەت جانە اقپارات  مينيسترلىگىنىڭ تىكەلەي قولداۋىمەن قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەي تويىنا ارناپ وقىرمانعا ۇسىندى. اللا قالاسا الداعى كۇندەردە بابمىزدىڭ كەسەك تۋىندىسى «تاريح-ي-ءراشيديدىڭ» پارسى تىلىندەگى وزبەكستان، تاجىكستان جانە لوندون (تەھران، ا. عاففاري ءفارد نۇسقاسى بويىنشا) قولجازبا نۇسقالارىن سالىستىرىپ، سارالانعان قازاق تىلىندەگى تەكستولوگيالىق تولىق نۇسقاسى جارىق كورمەك. وندا شىعارمانىڭ تاريحي، ادەبي، ءدىني، ساياسي جانە تىلدىك ماڭىزىنا ارنالعان كىرىسپەلەرمەن قازاقشا ترانسكريپتسيادا جاڭا تولىق كەيپىندە ءوز وقىرمانىن تابادى. 

يسلام جەمەنەي اعامىزدىڭ عىلىمي باعىتتا وسىنداي باستاما بولا الاتىن ەڭبەكتەرى ءۇشىن ريزالىق كوڭىلىمەن قۇتتىقتاپ، تابىستى ەڭبەكتەرى مولايىپ، ەلىمىزدىڭ تاريحي-مادەني قۇندىلىقتارىنا قوسقان ەلەۋلى ۇلەسى باياندى بولىپ، جالعاسا بەرۋىنە تىلەكتەسپىز. 

نۇرحالىق ابدىراقىن

Abai.kz