Koronavirus dertining damuy sharyqtau shegine jetpey jatyp indetten keyingi adamzat túrmys-saltynyng bet-beynesin qanday ózgerister kýtetindigi turaly sayasatkerlerding mәlimdemeleri men shygharmashyl ortalardyng payymdary aqparat aghynynyng qúramdas bóligine ainalyp ýlgerdi. Barlyghy jappay basqaru tәsilderi men әleumettik qúrylymdardyng qayta qúrylymdaluy, baghalau men qúndylyqtardyng týrlenui, baqylau men qauipsizdik dengeyining ósui, aqyr ayaghynda minez-qúlyq pen qarym-qatynas sipatynyng qúbyluy adamzat damuynyng negizgi kórsetkishine ainalama degen saualdargha jauap izdegendey bolady. Boljamdar men joramaldar jәy teoriya jýzinde bolghandyqtan kelesi damu traektoriyasynyng baghytyna qatysu-qatyspauy ekitalay. Áytsede olardyng kez-kelgeni bizding oi-órisimiz ýshin saqtyq sharalaryn kýsheytip, etek-jendi jinaqy ústaudy menzeydi.

Koronavirus epiydemiyasy jaylaghan elderdi qúndylyqtaryna qaray eki lagerige bólip qaraytyn bolsaq alghashqysy individualizm qúndylyqtaryna iyek artqan Batys qoghamy da al keyingisi újymdyq sanany qoghamdyq qúrylymnyng negizi sanaytyn Shyghys memleketteri.

Individualistik batystyq mәdeniyettegi kóptegen adamdar tәuelsiz «Mendi» qabyldaydy. Al újymdyq mәdeniyettegiler ózara tәueldi «Mendi» qoldanady. Búl qarama-qayshy iydeyalar әleumettik minez-qúlyqta mәdeny aiyrmashylyqqa sәikes keledi. Maqsatymyz kimning búlshyq eti myghym ekendigin salystyru nemese Sýleymen payghambar qissasyndaghyday «Balqis patshayymnyng taghyn kim birinshi әkeler eken degendey» bәsekelestikti qozdyru da emes. Shyntuaytynda búl eki órkeniyet ghylymy progress jolynda basqa әlemnen kósh ilgeri. Dese de nelikten birinde indetting taralu qarqyny men ólim-jitim kórsetkishi joghary da ekinshisinde búl kórsetkish әldeqayda bayau. Individualistik Batys pen újymdyq mәdeniyet ornaghan Shyghys memleketterining epiydemiyagha qarsy bólinip jatqan orasan zor qarjylyq qoldaulary men shekteu sharalary úqsas bolghanymen indetting damu tendensiyasy eki lageride әrqily.

Mәseleni mәdeniyetaralyq erekshelikten izdep otyrghanymyzdyng ózi statistikalyq kórsetkishterding ala-pýle osy eki әlemning arasyna syna ornatyp bergendiginde. Batystyq AQSh, Italiya, Ispaniya, Angliya, Germaniya, Fransiya blogi men shyghystyq Qytay, Ontýstik Koreya, Japoniya, Malayziya, Singapur memleketterindegi jaghdaydy baqylau shyn mәnisinde osy elderding qúndylyqtaryna, minez-qúlyq erekshelikterine ýniluge iytermeleydi. Osy tizimge Orta Aziya memleketterinde qosugha bolar edi.

«Áleumettanu negizderi» oqulyghynda avtorlar Devid Brinkerhof, Rouz Ueyts, Suzan Ortega «mәdeniyetti» - qogham ómirining negizgi problemalaryn dayyn sheshimdermen qamtamasyz etetin ómir sýru jobasy dep anyqtama beredi. Solay bolghanda bir halyqtyng kópjyldyq ómirlik tәjiriybeler jinaghy sol halyqty qalyptastyra otyryp onyng bolashaghynda aiqyndauy mýmkin ghoy. Individualizm jeke adamnyng ózin-ózi qolgha aluy men jýzege asyruynda ýlken jetistikterge jetti. Ony Batys qoghamyndaghy jasampazdyqtan aiqyn angharamyz. Biraq әr qúndylyq uaqyt tezine jauap beruden qaluy da mýmkin ghoy. Kezinde kóshpelilerding jarty әlemdi baghyndyrghan ómir salty uaqyt óte ghylym men tehnologiyagha ilese almay qalghany sekildi búl pәlsapanyng jaramdylyq merzimi tayaghandyghy týrli qiyndyqtargha synaludan aiqyndala bermek. Jeke adamnyng qasiyeti men mәrtebesi joghary baghalanatyn batys qoghamy әr adam «indiviyd» degen pәlsapasyn damyta otyryp «men», «mendik» degen jeke bastyng qamyn kýitteudi qattyraq qolgha alghan synayly. Avtorlary Devid G. Mayers, Jan M. Tuenj bolyp tabylatyn «Áleumettik psihologiya» oqulyghynda bayandalatyn taldau nәtiyjeleri boyynsha 2000 jyldary aldynghy onjyldyqpen salystyrghanda, Qúrama Shtattarda jariyalanghan kitaptarda «alu» sózi jiyi, al «beru» sózi siyrek, sonymen qatar «men», «meni», «sen» – óte jiyirek, al «biz», «bizdi» siyrek qoldanylghan. Individualisttik kózqarastyng taghy bir jarqyn kórinisin amerikandyq jәne japon studentterine jasalghan eksperiymentten bayqaymyz. «Animasiyalanghan su asty kórinisinen japondyqtardyng 60%-y kórinisting artqy jaghyndaghy ósimdik janyndaghy qúrbaqa siyaqty eleusiz beynelerdi aitqan. Amerikalyqtar bolsa ainalasyndaghy kózge týse bermeytin kishkene zattargha qaraghanda, ýlken jalghyz balyq siyaqty kózge týsetin ortanghy nysangha kóbirek nazar audardy».

Aldynghy buyngha qaraghanda kóbirek korrelyasiyagha úshyraghan amerikandyqtardyng menmendigi nening saldary ekendigin anyqtau manyzdy. AQSh Preziydenti D. Tramptyng koronavirus indetinen qorghanu sharalaryn qabyldaudan búryn ekonomikanyng qúldyrauyna bas auyrtuy individualizm ruhynyng saldarynday bolyp kórinedi.

Baylyq pen mansapty kóbirek dәripteytin «amerikandyq arman» alandaghy jalghyz batyrlardyng sanyn artyp jibergen sekildi. Mәselen, Batystyq individualizm tudyrghan әr individting biregeyligi tújyrymy әiel adamnyng otbasyndaghy orny turaly týsinikterge týbegeyli ózgerister әkeldi. Dýniyege úrpaq әkeludi basty mindeti sanamaudy úrandaytyn feministik qozghalystar men janúyada tughan balasyn ata-anadan qorghauda qúqyq belgileushilik sekildi ghúryptar men normalar újymdyq is-әreketti әlsiretip egoizmning órshuine әkelude.

Újymdyq úiysudy talap etetin syn-qaterler jer betin tyghyz jaylaghan sanalylar ýshin qoghamdyq baqylau men tyiymdar jýzege asyrylatyn qauymdasa tirshilik qúru tәsilderin jetildirudi ýndeydi.

Újymdyq, qauymdastyq ruhy biyik shyghys elderi ózin-ózi daralaytyn qylyqtargha qaraghanda újymdyq is-әreketti marapattaytyn dәstýrlerin kóbirek damytqan. Indetting taralu qarqynyna búl elderdegi újymdyq mәdeniyet tosqauyl bolmady ma eken.

Jana boy kóterip kele jatqan syn-qaterler: resurstardyng týgesilui, su qory, ekologiya syndy synaqtardan qaysy mәdeniyet sýrinbey óter eken. Qazirding ózinde japondardyng tabighy apattargha qarsy últtyq jospary, sudy ýnemdeudegi jalpyhalyqtyq is-qimyly kýndelikti túrmysyna tereng singen.

Batys qoghamy týrli tehnologiyalyq jәne intellektualidyq ónimderge arqa sýieumen qatar, ómir-saltynyng negizin qúraytyn individualisttik kózqarasty qayta payymdap, dýniyetanymyn ózgertuge alghashqy qadamdar jasaugha qanshalyqty dayyn.

Ejelden tirshilikting arqauy bolghan qauymdasa ómir sýru ózin-ózi saqtaudyng basty qúraly retinde manyzyn artuy tandanarlyq emes. Osy joly tek jaratylys pen qarama-qarsy kelu emes, adamzat ózi qoldan jasaghan qaterlerden saqtanuda qorghan salugha mәjbýr. Bizding elimiz ýshin tek eki órkeniyetten sabaq alu ghana qalady.

Núrghisa Kósherov,

sayasattanushy.

Abai.kz