كوروناۆيرۋس دەرتىنىڭ دامۋى شارىقتاۋ شەگىنە جەتپەي جاتىپ ىندەتتەن كەيىنگى ادامزات تۇرمىس-سالتىنىڭ بەت-بەينەسىن قانداي وزگەرىستەر كۇتەتىندىگى تۋرالى ساياساتكەرلەردىڭ مالىمدەمەلەرى مەن شىعارماشىل ورتالاردىڭ پايىمدارى اقپارات اعىنىنىڭ قۇرامداس بولىگىنە اينالىپ ۇلگەردى. بارلىعى جاپپاي باسقارۋ تاسىلدەرى مەن الەۋمەتتىك قۇرىلىمداردىڭ قايتا قۇرىلىمدالۋى، باعالاۋ مەن قۇندىلىقتاردىڭ تۇرلەنۋى، باقىلاۋ مەن قاۋىپسىزدىك دەڭگەيىنىڭ ءوسۋى، اقىر اياعىندا مىنەز-قۇلىق پەن قارىم-قاتىناس سيپاتىنىڭ قۇبىلۋى ادامزات دامۋىنىڭ نەگىزگى كورسەتكىشىنە اينالاما دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەگەندەي بولادى. بولجامدار مەن جورامالدار ءجاي تەوريا جۇزىندە بولعاندىقتان كەلەسى دامۋ تراەكتورياسىنىڭ باعىتىنا قاتىسۋ-قاتىسپاۋى ەكىتالاي. ايتسەدە ولاردىڭ كەز-كەلگەنى ءبىزدىڭ وي-ءورىسىمىز ءۇشىن ساقتىق شارالارىن كۇشەيتىپ، ەتەك-جەڭدى جيناقى ۇستاۋدى مەڭزەيدى.

كوروناۆيرۋس ەپيدەمياسى جايلاعان ەلدەردى قۇندىلىقتارىنا قاراي ەكى لاگەرگە ءبولىپ قارايتىن بولساق العاشقىسى ينديۆيدۋاليزم قۇندىلىقتارىنا يەك ارتقان باتىس قوعامى دا ال كەيىنگىسى ۇجىمدىق سانانى قوعامدىق قۇرىلىمنىڭ نەگىزى سانايتىن شىعىس مەملەكەتتەرى.

ينديۆيدۋاليستىك باتىستىق مادەنيەتتەگى كوپتەگەن ادامدار تاۋەلسىز «مەندى» قابىلدايدى. ال ۇجىمدىق مادەنيەتتەگىلەر ءوزارا تاۋەلدى «مەندى» قولدانادى. بۇل قاراما-قايشى يدەيالار الەۋمەتتىك مىنەز-قۇلىقتا مادەني ايىرماشىلىققا سايكەس كەلەدى. ماقساتىمىز كىمنىڭ بۇلشىق ەتى مىعىم ەكەندىگىن سالىستىرۋ نەمەسە سۇلەيمەن پايعامبار قيسساسىنداعىداي «بالقيس پاتشايىمنىڭ تاعىن كىم ءبىرىنشى اكەلەر ەكەن دەگەندەي» باسەكەلەستىكتى قوزدىرۋ دا ەمەس. شىنتۋايتىندا بۇل ەكى وركەنيەت عىلىمي پروگرەسس جولىندا باسقا الەمنەن كوش ىلگەرى. دەسە دە نەلىكتەن بىرىندە ىندەتتىڭ تارالۋ قارقىنى مەن ءولىم-ءجىتىم كورسەتكىشى جوعارى دا ەكىنشىسىندە بۇل كورسەتكىش الدەقايدا باياۋ. ينديۆيدۋاليستىك باتىس پەن ۇجىمدىق مادەنيەت ورناعان شىعىس مەملەكەتتەرىنىڭ ەپيدەمياعا قارسى ءبولىنىپ جاتقان وراسان زور قارجىلىق قولداۋلارى مەن شەكتەۋ شارالارى ۇقساس بولعانىمەن ىندەتتىڭ دامۋ تەندەنتسياسى ەكى لاگەردە ارقيلى.

ماسەلەنى مادەنيەتارالىق ەرەكشەلىكتەن ىزدەپ وتىرعانىمىزدىڭ ءوزى ستاتيستيكالىق كورسەتكىشتەردىڭ الا-پۇلە وسى ەكى الەمنىڭ اراسىنا سىنا ورناتىپ بەرگەندىگىندە. باتىستىق اقش، يتاليا، يسپانيا، انگليا، گەرمانيا، فرانتسيا بلوگى مەن شىعىستىق قىتاي، وڭتۇستىك كورەيا، جاپونيا، مالايزيا، سينگاپۋر مەملەكەتتەرىندەگى جاعدايدى باقىلاۋ شىن مانىسىندە وسى ەلدەردىڭ قۇندىلىقتارىنا، مىنەز-قۇلىق ەرەكشەلىكتەرىنە ۇڭىلۋگە يتەرمەلەيدى. وسى تىزىمگە ورتا ازيا مەملەكەتتەرىندە قوسۋعا بولار ەدى.

«الەۋمەتتانۋ نەگىزدەرى» وقۋلىعىندا اۆتورلار دەۆيد برينكەرحوف، روۋز ۋەيتس، سيۋزان ورتەگا «مادەنيەتتى» - قوعام ءومىرىنىڭ نەگىزگى پروبلەمالارىن دايىن شەشىمدەرمەن قامتاماسىز ەتەتىن ءومىر ءسۇرۋ جوباسى دەپ انىقتاما بەرەدى. سولاي بولعاندا ءبىر حالىقتىڭ كوپجىلدىق ومىرلىك تاجىريبەلەر جيناعى سول حالىقتى قالىپتاستىرا وتىرىپ ونىڭ بولاشاعىندا ايقىنداۋى مۇمكىن عوي. ينديۆيدۋاليزم جەكە ادامنىڭ ءوزىن-ءوزى قولعا الۋى مەن جۇزەگە اسىرۋىندا ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتتى. ونى باتىس قوعامىنداعى جاسامپازدىقتان ايقىن اڭعارامىز. بىراق ءار قۇندىلىق ۋاقىت تەزىنە جاۋاپ بەرۋدەن قالۋى دا مۇمكىن عوي. كەزىندە كوشپەلىلەردىڭ جارتى الەمدى باعىندىرعان ءومىر سالتى ۋاقىت وتە عىلىم مەن تەحنولوگياعا ىلەسە الماي قالعانى سەكىلدى بۇل ءپالساپانىڭ جارامدىلىق مەرزىمى تاياعاندىعى ءتۇرلى قيىندىقتارعا سىنالۋدان ايقىندالا بەرمەك. جەكە ادامنىڭ قاسيەتى مەن مارتەبەسى جوعارى باعالاناتىن باتىس قوعامى ءار ادام «ينديۆيد» دەگەن ءپالساپاسىن دامىتا وتىرىپ «مەن»، «مەندىك» دەگەن جەكە باستىڭ قامىن كۇيتتەۋدى قاتتىراق قولعا العان سىڭايلى. اۆتورلارى دەۆيد گ. مايەرس، جان م. تۋەنج بولىپ تابىلاتىن «الەۋمەتتىك پسيحولوگيا» وقۋلىعىندا باياندالاتىن تالداۋ ناتيجەلەرى بويىنشا 2000 جىلدارى الدىڭعى ونجىلدىقپەن سالىستىرعاندا، قۇراما شتاتتاردا جاريالانعان كىتاپتاردا «الۋ» ءسوزى ءجيى، ال «بەرۋ» ءسوزى سيرەك، سونىمەن قاتار «مەن»، «مەنى»، «سەن» – وتە جيىرەك، ال «ءبىز»، «ءبىزدى» سيرەك قولدانىلعان. ينديۆيدۋاليستتىك كوزقاراستىڭ تاعى ءبىر جارقىن كورىنىسىن امەريكاندىق جانە جاپون ستۋدەنتتەرىنە جاسالعان ەكسپەريمەنتتەن بايقايمىز. «انيماتسيالانعان سۋ استى كورىنىسىنەن جاپوندىقتاردىڭ 60%-ى كورىنىستىڭ ارتقى جاعىنداعى وسىمدىك جانىنداعى قۇرباقا سياقتى ەلەۋسىز بەينەلەردى ايتقان. امەريكالىقتار بولسا اينالاسىنداعى كوزگە تۇسە بەرمەيتىن كىشكەنە زاتتارعا قاراعاندا، ۇلكەن جالعىز بالىق سياقتى كوزگە تۇسەتىن ورتاڭعى نىسانعا كوبىرەك نازار اۋداردى».

الدىڭعى بۋىنعا قاراعاندا كوبىرەك كوررەلياتسياعا ۇشىراعان امەريكاندىقتاردىڭ مەنمەندىگى نەنىڭ سالدارى ەكەندىگىن انىقتاۋ ماڭىزدى. اقش پرەزيدەنتى د. ترامپتىڭ كوروناۆيرۋس ىندەتىنەن قورعانۋ شارالارىن قابىلداۋدان بۇرىن ەكونوميكانىڭ قۇلدىراۋىنا باس اۋىرتۋى ينديۆيدۋاليزم رۋحىنىڭ سالدارىنداي بولىپ كورىنەدى.

بايلىق پەن مانساپتى كوبىرەك دارىپتەيتىن «امەريكاندىق ارمان» الاڭداعى جالعىز باتىرلاردىڭ سانىن ارتىپ جىبەرگەن سەكىلدى. ماسەلەن، باتىستىق ينديۆيدۋاليزم تۋدىرعان ءار ءينديۆيدتىڭ بىرەگەيلىگى تۇجىرىمى ايەل ادامنىڭ وتباسىنداعى ورنى تۋرالى تۇسىنىكتەرگە تۇبەگەيلى وزگەرىستەر اكەلدى. دۇنيەگە ۇرپاق اكەلۋدى باستى مىندەتى ساناماۋدى ۇراندايتىن فەمينيستىك قوزعالىستار مەن جانۇيادا تۋعان بالاسىن اتا-انادان قورعاۋدا قۇقىق بەلگىلەۋشىلىك سەكىلدى عۇرىپتار مەن نورمالار ۇجىمدىق ءىس-ارەكەتتى السىرەتىپ ەگويزمنىڭ ورشۋىنە اكەلۋدە.

ۇجىمدىق ۇيىسۋدى تالاپ ەتەتىن سىن-قاتەرلەر جەر بەتىن تىعىز جايلاعان سانالىلار ءۇشىن قوعامدىق باقىلاۋ مەن تىيىمدار جۇزەگە اسىرىلاتىن قاۋىمداسا تىرشىلىك قۇرۋ تاسىلدەرىن جەتىلدىرۋدى ۇندەيدى.

ۇجىمدىق، قاۋىمداستىق رۋحى بيىك شىعىس ەلدەرى ءوزىن-ءوزى دارالايتىن قىلىقتارعا قاراعاندا ۇجىمدىق ءىس-ارەكەتتى ماراپاتتايتىن داستۇرلەرىن كوبىرەك دامىتقان. ىندەتتىڭ تارالۋ قارقىنىنا بۇل ەلدەردەگى ۇجىمدىق مادەنيەت توسقاۋىل بولمادى ما ەكەن.

جاڭا بوي كوتەرىپ كەلە جاتقان سىن-قاتەرلەر: رەسۋرستاردىڭ تۇگەسىلۋى، سۋ قورى، ەكولوگيا سىندى سىناقتاردان قايسى مادەنيەت سۇرىنبەي وتەر ەكەن. قازىردىڭ وزىندە جاپونداردىڭ تابيعي اپاتتارعا قارسى ۇلتتىق جوسپارى، سۋدى ۇنەمدەۋدەگى جالپىحالىقتىق ءىس-قيمىلى كۇندەلىكتى تۇرمىسىنا تەرەڭ سىڭگەن.

باتىس قوعامى ءتۇرلى تەحنولوگيالىق جانە ينتەللەكتۋالدىق ونىمدەرگە ارقا سۇيەۋمەن قاتار، ءومىر-سالتىنىڭ نەگىزىن قۇرايتىن ينديۆيدۋاليستتىك كوزقاراستى قايتا پايىمداپ، دۇنيەتانىمىن وزگەرتۋگە العاشقى قادامدار جاساۋعا قانشالىقتى دايىن.

ەجەلدەن تىرشىلىكتىڭ ارقاۋى بولعان قاۋىمداسا ءومىر ءسۇرۋ ءوزىن-ءوزى ساقتاۋدىڭ باستى قۇرالى رەتىندە ماڭىزىن ارتۋى تاڭدانارلىق ەمەس. وسى جولى تەك جاراتىلىس پەن قاراما-قارسى كەلۋ ەمەس، ادامزات ءوزى قولدان جاساعان قاتەرلەردەن ساقتانۋدا قورعان سالۋعا ءماجبۇر. ءبىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن تەك ەكى وركەنيەتتەن ساباق الۋ عانا قالادى.

نۇرعيسا كوشەروۆ،

ساياساتتانۋشى.

Abai.kz