Abay ómirining sony qalay ótti? Búl jayly anyz, әngime kóp, biraq jýiesiz, kóbisi túmshaly, ashylmaghan. Qolda bar estelikter men Abaydyng tól ólenderi jónimenen shyndyq auylyn izdemekpin. Úly Abay alys-jaqyn elderge tanylsa deymiz. Jón-aq. Biraq aldymen ózimiz jaqsy tanyp-bilgenge ne jetsin. Ol ýshin kemengerding ómiri jәne enbekteri trafaretti kózqarastan, senzura tanbalaghan aqtandaq ataulydan aryluy kerek degen oidamyn.

Sózdi Maghauiya qazasynan bastayyn. Ata danqy jer jarghan, ózi de eline syily bolghandyqtan qalyng júrt «oy, bauyrymdap» aghylghan. Halyq ayauly Abayyn ýsh kýndey bosatpaghan. Osy auyrtpalyqta qan qysymy (giypertoniya deydi) jogharylap, midaghy qan tamyrynyng biri ýziluine – mikroinsulitke әkep soqqan. Oghan Abay sózi azayghan, qozghalysy bayaulaghan birtýrli hәlge úshyraghany dәlel. Osy hәldi kórgen jandar az emes.

1904 jyldyng jazyna deyin Abay auyly, Jiydebay túrghyny bolghan adamnyng biri – jigitek Qoramjan. Abay oghan: «Senderdi endi óz auyldaryna kóshireyin dep otyrmyn. Men de endi qansha ómir sýrer deysin. Kózimning tirisinde kóshinder», – depti. Búl Maghauiyanyng jetisin bergende bolghan oqigha. Qoramjannyng kelini Maqyp әjey bylay dep esine alady: «Abay bizge eki biye, eki týie, bir siyr berdi. Kiyindirdi. Biz jigitek ruy otyrghan Sarykól degen jerge kóship bardyq. Bir aidan song «Abay qaytys boldy» degen habar keldi auylgha» (búl estelik tolyq týrinde jazushy T. Álimqúlovtyng «Júmbaq jan» atty kitabynda bar).

Abay: «Men endi qansha ómir sýrer deysin» degen. Qoramjandy eline kóshirgen. Demek, ómirining tausylaryn jaqsy bilgen.  Abaydy sol songhy kýnderi kórgenning biri – Beysehan Saghyndyqúly degen atqosshy jigit Ózbehan degen el aghasyna erip, Bayqoshqar jaylauynda otyrghan Abay auylyna barghan eken. «Abay aghanyng ýiine bardyq, Abay dýniyeden óterden  eki kýn búryn,  –  deydi Beysehan. – Sәlem berip otyrghannan keyin Ózbehan kónil aitty (Maghash qazasyna – red.). Abay agha tósek ýstinde jatyr eken, basyn kóterip, jastyqqa shyntaqtap otyryp «әumiyn» dedi. Ózbehan: «Ábe, qalynyz qalay?», – degende Abay: «Basym auyryp, tynysym taryla beredi», – dedi. Biraz otyrghannan keyin qayta jolgha shyqtyq» («Abay» jurnaly. – 2001. – №4).

Osydan nebary bir tәulik óter-ótpeste Abay dýnie salghan. Árham Kәkitayúly jazady: «Sol kýni keshke Abay auyryp shyqty. Tósekting ýstinde basyn kóterip otyryp aldy. Tamaq ishpedi, ne jatyp úiyqtamady. Ózi sóilemedi, biraq jaghdayyn súrasa basyn shayqady. Múnday aurudy búryn kórmegen el an-tang boldy, ne shara isterin bilmedi».

Sóitip, Maghauiya jóneltilgen kezden Abay kópke beymәlim bir auru hәlge úshyraghan. Maghashtyng qyryq kýndik asy berilgenshe sol hәlden aiygha almay, kóz júmghan.  Kózi kórgender birauyzdan bekitetin jәit, mine, osy.

Biraq biz jetkizbek aqiqat – búl emes. Joghary qan qysymy Abayda qashannan? Ol Maghauiya óliminen payda bolghan ba, joq, әlde búrynnan mazalap jýrgen dert  pe? Bizding mindet – osyghan kóz jetkizu, anyqtau.

Bas abaytanushy Múhtar Áuezov bylay dep jazady: «Óz qolynda songhy jyldarda bolyp, Abaydy ózi kýtken Kәmәliya (Kәmәsh) degen kelinine Abay ózi ólerden búryn auyrmay túryp: «Men biyl óledi ekem» dep ishki ózi týigen auyr syryn eng aldymen aitady» (Abay Qúnanbayúly. – Almaty, 1995. – 85-bet).

Qúndy dәiek. Abay: «Men biyl óledi ekem» dep syr ashqan. Maghash qazasynan búrynyraq. Demek, oishyl jýregi derttiligin jaqsy bilgen, ózin-ózi qadaghalap, kýtinumen jýrgen. Kәmeshting «auyrmay túryp» degeninen úghylatyny – Abay syrqatyn ishte tyghyp ústaghan. Kópshilik túrmaq, kelini Kәmeshke de bildirmegen. Nege? Múny Abaydyng ózi: «Keyde onysyn (dertin) jasyrar júrttan úrlap, Ketirer dep mazaqtap betting aryn» dep týsindiredi («Auru jýrek aqyryn soghady jay» óleni).

Ákesi turaly kólemdi estelik iyesi Túraghúl ne deydi? «Jasynda atqa boldyrmaytyn jýrgish bolypty, men esimdi bilgen kezde 30-40 shaqyrymdyq jerge salt atpen jýrushi edi» dey kele, ómirining sonynda әkem mashyghy kýrt ózgerdi deydi Túrash: «Kóbinese ýide otyrghandyqtan ba, ...erinshektik erterek iyektep, kóp atqa minudi azaytyp, shau tartty». Atqa minudi azaytyp, shau tartsa, búl nening belgisi? El ishi múny – erinshektik, endi biri – kәrilik desken. Aqiqatynda, jýrek soghuy әlsiregendik ekeni anyq. Qan qysymy túraqsyz kisi ózin qalay sezinbek? Býgingi tanda barshagha ayan, biraq kóshpeli dәuirde halyq múnday aurudy bilmey, an-tang bolghan. Sondyqtan Abaydyng denesi auyrlap, jýris-túrysy azayghan hәlin Shәukimbay, Ómirbek, Qatpa, Jarqynbay, Qoramjan syndy jalshy-malshy, kórshi-qolang týgili, Túraghúl da «erinshektik» sanap otyr.

Osy aitylghan derek-dәiekter Abaydy mazalaghan jýrek syrqaty jәne búl әriden dendegen dert dep tújyrugha jetkilikti siyaqty.

Kýmәn-kýdikti seyiltu ýshin endi Abay ólenderine kóz tigeyik.

«Auru jýrek aqyryn soghady jay» óleni 1898 jyldyng kýzinde jazylghan, aqyn kónil-kýiining sol shaqtaghy ainasy esepti. Óitkeni, ólende osy jyldyng jazynda tәnine qamshy tiygen, jýregine qayau salghan Múqyr saylauy oqighasynyng izi sayrap jatyr. Jyrdy Abay:

                        Auru jýrek aqyryn soghady jay,

                        Sharshap qalghan keudemde tulay almay.

                        Keyde ystyq qan basyp ketedi ony,

                        Dónbekshigen týnderde tynshy almay, –

dep bastaydy. Avtobiografiyalyq syr bary anyq: óz jýregi dertining dәldi diagnozy. Demek, joghary qan qysymy Abayda osy kezden dep biluge tolyq negiz bar. Atalmysh dert neden? Onyng jauabyn aqyn «Qaranghy, sanyrau qayghy oidy jengen» dep bastalatyn ekinshi shumaqta aitqan jәne әri qaray jýrek jarasy neden ekenin tiyanaqtay týsken. «Tiriltip ótken kýndi, taghy shóldep... Keyde qayghy, azapty taghy da izdep», «Keyde oilaydy jylaugha qayghy zaryn... Keyde onysyn jasyrar júrttan úrlap» degen óleng joldary osynyng aighaghy. Óleng sonyn:

Auru jýrek aqyryn soghady jay,

                              Óz dertin tyghyp ishke, bildire almay.

                               Keyde ystyq taghy da qan basady,

                              Keyde bir sәt tynshyghar ýn shygharmay, –

dep qorytady. Kelesi 1899 jylghy «Esinde bar ma jas kýnin» óleni sony da:

Jaraly bolghan jýrekke,

                             Daua ber, jamap sylayyn, –

dep týiindelgen. Osy qapaly saryn «Jýregim mening qyryq jamau» óleninde jalghasyn tapqan. Qay qaysy da kemengerding óz kónil-kýiining sureti ekeni talas tudyrmasa kerek.

Sóitip, Abay – jalghyz, jýrek derttengen. Biraq shydaghan, bildirmegen. Keltirilgen 1898-1899 jylghy ólenderi – sonyng kuәsi bolyp tabylady.

Búl jayynda Shәkәrim «Kәrilik – shal degen bir...» degen óleninde:

Kim jalghyz, búl jalghanda – esti jalghyz,

                       Múndasar bolmaghan song bir synary.

                       Jaltandap jalghyz Abay ótken joq pa,

                       Qazaqtan tabyldy ma sonyng pary?

                        Ólenimen júbatty ózin-ózi

                        Enbegi esh, ishi berish, jýzi sary.

                     ...Ne qylsa da shydady, bildirmedi,

                       Sol desenshi sabyrly qazaq nary  –

dep syr bólisedi.  Estining jalghyzdyq tragediyasyn búdan asyryp aitu qiyn.

Sonymen, alys-tartystan qajyghan, ol azday, jýregi syr bere bastaghan Abay beynesi birshama anyqtalghan siyaqty. «Dosty qaydan tabasyn, Keneserge adam joq» deytin aqyngha eng keregi ne edi? Áriyne, tynyshtyq, tek qana tynyshtyq! Sondyqtan Abay mýmkindiginshe oqshaulanyp baghady. Ákesi Qúnanbay qúsap el júmysyna aralasuyn birjola tiyady. Tek ruhany әngimege bayaghysha qúlshynyp otyrghan. Árham aqsaqal keyde týnde de júmys jasady deydi. Taza oy enbegimen shúghyldanyp, ózi sózinshe «Bir haqty tappaqpen lәzzattanghany» anyq. Ayta óteri, 1898 jyldan keyin Shynghys bolysy biylik tizginin Aqylbay, Maghauiya, Tәnirberdining Ázimbayy jәne Qúdayberdining Yryzyqbayy (Shәkәrimning inisi) alghan bolatyn. Biylik, jýginiste, әsirese, Maghauiya oiqastap ozyp, әke auzyn sózden, aldyn kisiden bosatqan. Abay da jaqsy kórgenine mysal, 1904 jyly qar kete sala: «Abay Erkejandy ertip, úranqayymen (yqsham kiyiz ýi) Maghashtyng auylyna kelip otyrdy» deydi Túraghúl. Búl Maghashtyng tósekke tanylghan kezi.

Tújyra kelgende, Abay jan tynyshtyghyn shygharmashylyqtan tapqan. 1898-1901 jyldardyng jemisi, eng kólemdi enbegi – «Tasdiyq» atty kýrdeli traktaty sózimizding aighaghy. Lermontovtan kóp ólender audarghan. «Sol dosty saya tappay izdeydi jan, Joqtaydy kýnirenip, qozghalyp qan» dep ózi aitqanday, orys aqyny jyrlarynan Abay ózi kóp izdegen múndasatyn, syrlasatyn jan dosyn tapqany taghy aqiqat.

Endi «Senatqa hat» atty qújatqa auysayyq. Búl Abaydyng 1899 jyly Resey imperiyasynyng qúzyrly organy – Senatqa jazghan haty. Hat Maghauiyanyng qolymen jazylyp, Abay sonyna qol qoyghan. Kólemdi hatta Múqyr oqighasyn egjey-tegjey bayandap, hat avtory qylmystyq isti qaytadan qaraudy súraghan. 1980 jyldary Peterbor qalasyndaghy arhiv qorynan tabylghan búl qújat aitylyp-jazyludan kende emes. Zertteushiler Abay bilikti zanger ghalym bolghanynyng kuәsi, mine, osy qújat desti. Hattyng mәtini ortalyq baspasózderde jәne 1995 jylghy Tolyq jinaqta jariyalandy. Shyny kerek, osy múra Abay abyroyyna da, ómirining sonyn dúrys týsinuge de kólenkesin týsirip-aq túr. Nege deseniz, hat Abay toqtamyna ýndes emes, tipti qayshy keledi.

Túraghúl aitqan Múqyr oqighasyna qatysty Abay toqtamy mynau: «Búl – jamanshylyqtan tughan jamanshylyq dep bilinder. Ólemiz, óltiremiz, bitim joq degen sóz dúrys emes. Men endi búl bitimsizdikti qostaugha jayym joq. Jóni kelse, men bitimning kisisimin, – dep eldi toqtatty». Kerey Begesh sheshen bastatqan tórt arystyng iygi jaqsylary jinalghan jiynda da Abay bitimge kelgen, tipti dúshpan basy – Orazbaygha da keshirim etkeni ayan.

Mine, ilanymdy Abay taghlymy osy. Al myna hatqa ne deyik? Kәne, aitaqqa ergen, qamshy siltegen pendelermen alysu әulie Abaygha layyq pa? Olarmen sottasyp, tireserlik uaqyt, kýsh-quat boldy ma? «Adamzattyng bәrin sýy bauyrym dep» jar salghan hakimdik sanany qayda qoymaqpyz? Shynymen-aq kókeyge qonymsyz dýniye. Sondyqtan hat qanday jaghdayda jazylghan degenge az da bolsa toqtalyp, tekseris jasaugha mәjbýrmiz.

Aqiqaty sol, Abaydy Senatqa hat jazugha jogharyda atalghan bolystyq tizginin ústaghan tórt azamat kóndirgen (1898-1901 j.j. Shynghys bolysynyng bolysy – Aqylbay). Bolys qúramyna bir kirip, bir shyghatyn narazy top – jigitek, bókenshining teli-tentekterin yqtyryp alugha mýddeli osylar. Hatqa bastamashy da osy tórteui.  Abaygha kónuge tura kelgen. Mysalgha «Jýregim mening – qyryq jamau, Qiyanatshyl dýniyeden» (1899) degen óleninde:

Kәrilik te túr taqau,

                              Aldymyzda aila joq.

                              Qayghysyzdyng bәri asau,

                              Bizge onan payda joq, –

dese, búl sharasyzdyq jaghdayyn eptep jetkizgeni. Yaghny «Qayghysyzdyng bәri asau» degeni jalpygha emes, jalqygha, óz ainalasyna menzegeni. Sonday-aq, «Jýrek – teniz, qyzyqtyng bәri – asyl tas» óleninde «Qartang tartqan adamnan ot azaymaq, Ot azaysa, әr isting bәri tayghaq» (1902) deytini de sol.

Sóitip, arhiv qújaty hakimning múratyna, ónege-ósiyeti men amanatyna qayshy, ony әigileu kerek emes. Abaydyng alyp túlghasyna qylauday bolsa da kólenke týsiretin dýniyege Abay jinaghynda oryn joq.

Qorytyndy: Abay nauqasy alghash 1898 jyly belgi bergen, bir. Sol dauasyz derti alty jyl keyinde Maghauiya qazasy kezinde mikroinsulitke úlasqan, eki. Senatqa hat, ýsh. Songhysy – asau jastar talaby, bastamasy. Qazirgi tanda halyqqa qajetti – shablonsyz, senzurasyz Abay ekeni haq. Sondyqtan sóz bolghan jәitter elenip-eskeriler degen ýmittemin.

Asan Omarov,

zertteushi.

Abai.kz