اباي ءومىرىنىڭ سوڭى قالاي ءوتتى؟ بۇل جايلى اڭىز، اڭگىمە كوپ، بىراق جۇيەسىز، كوبىسى تۇمشالى، اشىلماعان. قولدا بار ەستەلىكتەر مەن ابايدىڭ ءتول ولەڭدەرى جونىمەنەن شىندىق اۋىلىن ىزدەمەكپىن. ۇلى اباي الىس-جاقىن ەلدەرگە تانىلسا دەيمىز. ءجون-اق. بىراق الدىمەن ءوزىمىز جاقسى تانىپ-بىلگەنگە نە جەتسىن. ول ءۇشىن كەمەڭگەردىڭ ءومىرى جانە ەڭبەكتەرى ترافارەتتى كوزقاراستان، تسەنزۋرا تاڭبالاعان اقتاڭداق اتاۋلىدان ارىلۋى كەرەك دەگەن ويدامىن.

ءسوزدى ماعاۋيا قازاسىنان باستايىن. اتا داڭقى جەر جارعان، ءوزى دە ەلىنە سىيلى بولعاندىقتان قالىڭ جۇرت «وي، باۋىرىمداپ» اعىلعان. حالىق اياۋلى ابايىن ءۇش كۇندەي بوساتپاعان. وسى اۋىرتپالىقتا قان قىسىمى (گيپەرتونيا دەيدى) جوعارىلاپ، ميداعى قان تامىرىنىڭ ءبىرى ۇزىلۋىنە – ميكروينسۋلتكە اكەپ سوققان. وعان اباي ءسوزى ازايعان، قوزعالىسى باياۋلاعان ءبىرتۇرلى حالگە ۇشىراعانى دالەل. وسى ءحالدى كورگەن جاندار از ەمەس.

1904 جىلدىڭ جازىنا دەيىن اباي اۋىلى، جيدەباي تۇرعىنى بولعان ادامنىڭ ءبىرى – جىگىتەك قورامجان. اباي وعان: «سەندەردى ەندى ءوز اۋىلدارىڭا كوشىرەيىن دەپ وتىرمىن. مەن دە ەندى قانشا ءومىر سۇرەر دەيسىڭ. كوزىمنىڭ تىرىسىندە كوشىڭدەر»، – دەپتى. بۇل ماعاۋيانىڭ جەتىسىن بەرگەندە بولعان وقيعا. قورامجاننىڭ كەلىنى ماقىپ اجەي بىلاي دەپ ەسىنە الادى: «اباي بىزگە ەكى بيە، ەكى تۇيە، ءبىر سيىر بەردى. كيىندىردى. ءبىز جىگىتەك رۋى وتىرعان سارىكول دەگەن جەرگە كوشىپ باردىق. ءبىر ايدان سوڭ «اباي قايتىس بولدى» دەگەن حابار كەلدى اۋىلعا» (بۇل ەستەلىك تولىق تۇرىندە جازۋشى ت. الىمقۇلوۆتىڭ «جۇمباق جان» اتتى كىتابىندا بار).

اباي: «مەن ەندى قانشا ءومىر سۇرەر دەيسىڭ» دەگەن. قورامجاندى ەلىنە كوشىرگەن. دەمەك، ءومىرىنىڭ تاۋسىلارىن جاقسى بىلگەن.  ابايدى سول سوڭعى كۇندەرى كورگەننىڭ ءبىرى – بەيسەحان ساعىندىقۇلى دەگەن اتقوسشى جىگىت وزبەحان دەگەن ەل اعاسىنا ەرىپ، بايقوشقار جايلاۋىندا وتىرعان اباي اۋىلىنا بارعان ەكەن. «اباي اعانىڭ ۇيىنە باردىق، اباي دۇنيەدەن وتەردەن  ەكى كۇن بۇرىن،  –  دەيدى بەيسەحان. – سالەم بەرىپ وتىرعاننان كەيىن وزبەحان كوڭىل ايتتى (ماعاش قازاسىنا – رەد.). اباي اعا توسەك ۇستىندە جاتىر ەكەن، باسىن كوتەرىپ، جاستىققا شىنتاقتاپ وتىرىپ «ءاۋمين» دەدى. وزبەحان: «ابە، قالىڭىز قالاي؟»، – دەگەندە اباي: «باسىم اۋىرىپ، تىنىسىم تارىلا بەرەدى»، – دەدى. ءبىراز وتىرعاننان كەيىن قايتا جولعا شىقتىق» («اباي» جۋرنالى. – 2001. – №4).

وسىدان نەبارى ءبىر تاۋلىك وتەر-وتپەستە اباي دۇنيە سالعان. ءارحام كاكىتايۇلى جازادى: «سول كۇنى كەشكە اباي اۋىرىپ شىقتى. توسەكتىڭ ۇستىندە باسىن كوتەرىپ وتىرىپ الدى. تاماق ىشپەدى، نە جاتىپ ۇيىقتامادى. ءوزى سويلەمەدى، بىراق جاعدايىن سۇراسا باسىن شايقادى. مۇنداي اۋرۋدى بۇرىن كورمەگەن ەل اڭ-تاڭ بولدى، نە شارا ىستەرىن بىلمەدى».

ءسويتىپ، ماعاۋيا جونەلتىلگەن كەزدەن اباي كوپكە بەيمالىم ءبىر اۋرۋ حالگە ۇشىراعان. ماعاشتىڭ قىرىق كۇندىك اسى بەرىلگەنشە سول حالدەن ايىعا الماي، كوز جۇمعان.  كوزى كورگەندەر ءبىراۋىزدان بەكىتەتىن ءجايت، مىنە، وسى.

بىراق ءبىز جەتكىزبەك اقيقات – بۇل ەمەس. جوعارى قان قىسىمى ابايدا قاشاننان؟ ول ماعاۋيا ولىمىنەن پايدا بولعان با، جوق، الدە بۇرىننان مازالاپ جۇرگەن دەرت  پە؟ ءبىزدىڭ مىندەت – وسىعان كوز جەتكىزۋ، انىقتاۋ.

باس ابايتانۋشى مۇحتار اۋەزوۆ بىلاي دەپ جازادى: «ءوز قولىندا سوڭعى جىلداردا بولىپ، ابايدى ءوزى كۇتكەن كاماليا (كاماش) دەگەن كەلىنىنە اباي ءوزى ولەردەن بۇرىن اۋىرماي تۇرىپ: «مەن بيىل ولەدى ەكەم» دەپ ىشكى ءوزى تۇيگەن اۋىر سىرىن ەڭ الدىمەن ايتادى» (اباي قۇنانبايۇلى. – الماتى، 1995. – 85-بەت).

قۇندى دايەك. اباي: «مەن بيىل ولەدى ەكەم» دەپ سىر اشقان. ماعاش قازاسىنان بۇرىنىراق. دەمەك، ويشىل جۇرەگى دەرتتىلىگىن جاقسى بىلگەن، ءوزىن-ءوزى قاداعالاپ، كۇتىنۋمەن جۇرگەن. كامەشتىڭ «اۋىرماي تۇرىپ» دەگەنىنەن ۇعىلاتىنى – اباي سىرقاتىن ىشتە تىعىپ ۇستاعان. كوپشىلىك تۇرماق، كەلىنى كامەشكە دە بىلدىرمەگەن. نەگە؟ مۇنى ابايدىڭ ءوزى: «كەيدە ونىسىن (دەرتىن) جاسىرار جۇرتتان ۇرلاپ، كەتىرەر دەپ مازاقتاپ بەتتىڭ ارىن» دەپ تۇسىندىرەدى («اۋرۋ جۇرەك اقىرىن سوعادى جاي» ولەڭى).

اكەسى تۋرالى كولەمدى ەستەلىك يەسى تۇراعۇل نە دەيدى؟ «جاسىندا اتقا بولدىرمايتىن جۇرگىش بولىپتى، مەن ەسىمدى بىلگەن كەزدە 30-40 شاقىرىمدىق جەرگە سالت اتپەن ءجۇرۋشى ەدى» دەي كەلە، ءومىرىنىڭ سوڭىندا اكەم ماشىعى كۇرت وزگەردى دەيدى تۇراش: «كوبىنەسە ۇيدە وتىرعاندىقتان با، ...ەرىنشەكتىك ەرتەرەك يەكتەپ، كوپ اتقا ءمىنۋدى ازايتىپ، شاۋ تارتتى». اتقا ءمىنۋدى ازايتىپ، شاۋ تارتسا، بۇل نەنىڭ بەلگىسى؟ ەل ءىشى مۇنى – ەرىنشەكتىك، ەندى ءبىرى – كارىلىك دەسكەن. اقيقاتىندا، جۇرەك سوعۋى السىرەگەندىك ەكەنى انىق. قان قىسىمى تۇراقسىز كىسى ءوزىن قالاي سەزىنبەك؟ بۇگىنگى تاڭدا بارشاعا ايان، بىراق كوشپەلى داۋىردە حالىق مۇنداي اۋرۋدى بىلمەي، اڭ-تاڭ بولعان. سوندىقتان ابايدىڭ دەنەسى اۋىرلاپ، ءجۇرىس-تۇرىسى ازايعان ءحالىن شاۋكىمباي، ومىربەك، قاتپا، جارقىنباي، قورامجان سىندى جالشى-مالشى، كورشى-قولاڭ تۇگىلى، تۇراعۇل دا «ەرىنشەكتىك» ساناپ وتىر.

وسى ايتىلعان دەرەك-دايەكتەر ابايدى مازالاعان جۇرەك سىرقاتى جانە بۇل ارىدەن دەندەگەن دەرت دەپ تۇجىرۋعا جەتكىلىكتى سياقتى.

كۇمان-كۇدىكتى سەيىلتۋ ءۇشىن ەندى اباي ولەڭدەرىنە كوز تىگەيىك.

«اۋرۋ جۇرەك اقىرىن سوعادى جاي» ولەڭى 1898 جىلدىڭ كۇزىندە جازىلعان، اقىن كوڭىل-كۇيىنىڭ سول شاقتاعى ايناسى ەسەپتى. ويتكەنى، ولەڭدە وسى جىلدىڭ جازىندا تانىنە قامشى تيگەن، جۇرەگىنە قاياۋ سالعان مۇقىر سايلاۋى وقيعاسىنىڭ ءىزى سايراپ جاتىر. جىردى اباي:

                        اۋرۋ جۇرەك اقىرىن سوعادى جاي،

                        شارشاپ قالعان كەۋدەمدە تۋلاي الماي.

                        كەيدە ىستىق قان باسىپ كەتەدى ونى،

                        دوڭبەكشىگەن تۇندەردە تىنشي الماي، –

دەپ باستايدى. اۆتوبيوگرافيالىق سىر بارى انىق: ءوز جۇرەگى دەرتىنىڭ ءدالدى دياگنوزى. دەمەك، جوعارى قان قىسىمى ابايدا وسى كەزدەن دەپ بىلۋگە تولىق نەگىز بار. اتالمىش دەرت نەدەن؟ ونىڭ جاۋابىن اقىن «قاراڭعى، ساڭىراۋ قايعى ويدى جەڭگەن» دەپ باستالاتىن ەكىنشى شۋماقتا ايتقان جانە ءارى قاراي جۇرەك جاراسى نەدەن ەكەنىن تياناقتاي تۇسكەن. «ءتىرىلتىپ وتكەن كۇندى، تاعى شولدەپ... كەيدە قايعى، ازاپتى تاعى دا ىزدەپ»، «كەيدە ويلايدى جىلاۋعا قايعى زارىن... كەيدە ونىسىن جاسىرار جۇرتتان ۇرلاپ» دەگەن ولەڭ جولدارى وسىنىڭ ايعاعى. ولەڭ سوڭىن:

اۋرۋ جۇرەك اقىرىن سوعادى جاي،

                              ءوز دەرتىن تىعىپ ىشكە، بىلدىرە الماي.

                               كەيدە ىستىق تاعى دا قان باسادى،

                              كەيدە ءبىر ءسات تىنشىعار ءۇن شىعارماي، –

دەپ قورىتادى. كەلەسى 1899 جىلعى «ەسىڭدە بار ما جاس كۇنىڭ» ولەڭى سوڭى دا:

جارالى بولعان جۇرەككە،

                             داۋا بەر، جاماپ سىلايىن، –

دەپ تۇيىندەلگەن. وسى قاپالى سارىن «جۇرەگىم مەنىڭ قىرىق جاماۋ» ولەڭىندە جالعاسىن تاپقان. قاي قايسى دا كەمەڭگەردىڭ ءوز كوڭىل-كۇيىنىڭ سۋرەتى ەكەنى تالاس تۋدىرماسا كەرەك.

ءسويتىپ، اباي – جالعىز، جۇرەك دەرتتەنگەن. بىراق شىداعان، بىلدىرمەگەن. كەلتىرىلگەن 1898-1899 جىلعى ولەڭدەرى – سونىڭ كۋاسى بولىپ تابىلادى.

بۇل جايىندا شاكارىم «كارىلىك – شال دەگەن ءبىر...» دەگەن ولەڭىندە:

كىم جالعىز، بۇل جالعاندا – ەستى جالعىز،

                       مۇڭداسار بولماعان سوڭ ءبىر سىڭارى.

                       جالتاڭداپ جالعىز اباي وتكەن جوق پا،

                       قازاقتان تابىلدى ما سونىڭ پارى؟

                        ولەڭىمەن جۇباتتى ءوزىن-ءوزى

                        ەڭبەگى ەش، ءىشى بەرىش، ءجۇزى سارى.

                     ...نە قىلسا دا شىدادى، بىلدىرمەدى،

                       سول دەسەڭشى سابىرلى قازاق نارى  –

دەپ سىر بولىسەدى.  ەستىنىڭ جالعىزدىق تراگەدياسىن بۇدان اسىرىپ ايتۋ قيىن.

سونىمەن، الىس-تارتىستان قاجىعان، ول ازداي، جۇرەگى سىر بەرە باستاعان اباي بەينەسى ءبىرشاما انىقتالعان سياقتى. «دوستى قايدان تاباسىڭ، كەڭەسەرگە ادام جوق» دەيتىن اقىنعا ەڭ كەرەگى نە ەدى؟ ارينە، تىنىشتىق، تەك قانا تىنىشتىق! سوندىقتان اباي مۇمكىندىگىنشە وقشاۋلانىپ باعادى. اكەسى قۇنانباي قۇساپ ەل جۇمىسىنا ارالاسۋىن ءبىرجولا تيادى. تەك رۋحاني اڭگىمەگە باياعىشا قۇلشىنىپ وتىرعان. ءارحام اقساقال كەيدە تۇندە دە جۇمىس جاسادى دەيدى. تازا وي ەڭبەگىمەن شۇعىلدانىپ، ءوزى سوزىنشە «ءبىر حاقتى تاپپاقپەن لاززاتتانعانى» انىق. ايتا وتەرى، 1898 جىلدان كەيىن شىڭعىس بولىسى بيلىك تىزگىنىن اقىلباي، ماعاۋيا، تاڭىربەردىنىڭ ءازىمبايى جانە قۇدايبەردىنىڭ ىرىزىقبايى (شاكارىمنىڭ ءىنىسى) العان بولاتىن. بيلىك، جۇگىنىستە، اسىرەسە، ماعاۋيا ويقاستاپ وزىپ، اكە اۋزىن سوزدەن، الدىن كىسىدەن بوساتقان. اباي دا جاقسى كورگەنىنە مىسال، 1904 جىلى قار كەتە سالا: «اباي ەركەجاندى ەرتىپ، ۇرانقايىمەن (ىقشام كيىز ءۇي) ماعاشتىڭ اۋىلىنا كەلىپ وتىردى» دەيدى تۇراعۇل. بۇل ماعاشتىڭ توسەككە تاڭىلعان كەزى.

تۇجىرا كەلگەندە، اباي جان تىنىشتىعىن شىعارماشىلىقتان تاپقان. 1898-1901 جىلداردىڭ جەمىسى، ەڭ كولەمدى ەڭبەگى – «تاسديق» اتتى كۇردەلى تراكتاتى ءسوزىمىزدىڭ ايعاعى. لەرمونتوۆتان كوپ ولەڭدەر اۋدارعان. «سول دوستى سايا تاپپاي ىزدەيدى جان، جوقتايدى كۇڭىرەنىپ، قوزعالىپ قان» دەپ ءوزى ايتقانداي، ورىس اقىنى جىرلارىنان اباي ءوزى كوپ ىزدەگەن مۇڭداساتىن، سىرلاساتىن جان دوسىن تاپقانى تاعى اقيقات.

ەندى «سەناتقا حات» اتتى قۇجاتقا اۋىسايىق. بۇل ابايدىڭ 1899 جىلى رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇزىرلى ورگانى – سەناتقا جازعان حاتى. حات ماعاۋيانىڭ قولىمەن جازىلىپ، اباي سوڭىنا قول قويعان. كولەمدى حاتتا مۇقىر وقيعاسىن ەگجەي-تەگجەي بايانداپ، حات اۆتورى قىلمىستىق ءىستى قايتادان قاراۋدى سۇراعان. 1980 جىلدارى پەتەربور قالاسىنداعى ارحيۆ قورىنان تابىلعان بۇل قۇجات ايتىلىپ-جازىلۋدان كەندە ەمەس. زەرتتەۋشىلەر اباي بىلىكتى زاڭگەر عالىم بولعانىنىڭ كۋاسى، مىنە، وسى قۇجات دەستى. حاتتىڭ ءماتىنى ورتالىق باسپاسوزدەردە جانە 1995 جىلعى تولىق جيناقتا جاريالاندى. شىنى كەرەك، وسى مۇرا اباي ابىرويىنا دا، ءومىرىنىڭ سوڭىن دۇرىس تۇسىنۋگە دە كولەڭكەسىن ءتۇسىرىپ-اق تۇر. نەگە دەسەڭىز، حات اباي توقتامىنا ۇندەس ەمەس، ءتىپتى قايشى كەلەدى.

تۇراعۇل ايتقان مۇقىر وقيعاسىنا قاتىستى اباي توقتامى مىناۋ: «بۇل – جامانشىلىقتان تۋعان جامانشىلىق دەپ بىلىڭدەر. ولەمىز، ولتىرەمىز، ءبىتىم جوق دەگەن ءسوز دۇرىس ەمەس. مەن ەندى بۇل بىتىمسىزدىكتى قوستاۋعا جايىم جوق. ءجونى كەلسە، مەن ءبىتىمنىڭ كىسىسىمىن، – دەپ ەلدى توقتاتتى». كەرەي بەگەش شەشەن باستاتقان ءتورت ارىستىڭ يگى جاقسىلارى جينالعان جيىندا دا اباي بىتىمگە كەلگەن، ءتىپتى دۇشپان باسى – ورازبايعا دا كەشىرىم ەتكەنى ايان.

مىنە، يلانىمدى اباي تاعلىمى وسى. ال مىنا حاتقا نە دەيىك؟ كانە، ايتاققا ەرگەن، قامشى سىلتەگەن پەندەلەرمەن الىسۋ اۋليە ابايعا لايىق پا؟ ولارمەن سوتتاسىپ، تىرەسەرلىك ۋاقىت، كۇش-قۋات بولدى ما؟ «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ» جار سالعان حاكىمدىك سانانى قايدا قويماقپىز؟ شىنىمەن-اق كوكەيگە قونىمسىز دۇنيە. سوندىقتان حات قانداي جاعدايدا جازىلعان دەگەنگە از دا بولسا توقتالىپ، تەكسەرىس جاساۋعا ءماجبۇرمىز.

اقيقاتى سول، ابايدى سەناتقا حات جازۋعا جوعارىدا اتالعان بولىستىق تىزگىنىن ۇستاعان ءتورت ازامات كوندىرگەن (1898-1901 ج.ج. شىڭعىس بولىسىنىڭ بولىسى – اقىلباي). بولىس قۇرامىنا ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعاتىن نارازى توپ – جىگىتەك، بوكەنشىنىڭ تەلى-تەنتەكتەرىن ىقتىرىپ الۋعا مۇددەلى وسىلار. حاتقا باستاماشى دا وسى تورتەۋى.  ابايعا كونۋگە تۋرا كەلگەن. مىسالعا «جۇرەگىم مەنىڭ – قىرىق جاماۋ، قياناتشىل دۇنيەدەن» (1899) دەگەن ولەڭىندە:

كارىلىك تە تۇر تاقاۋ،

                              الدىمىزدا ايلا جوق.

                              قايعىسىزدىڭ ءبارى اساۋ،

                              بىزگە ونان پايدا جوق، –

دەسە، بۇل شاراسىزدىق جاعدايىن ەپتەپ جەتكىزگەنى. ياعني «قايعىسىزدىڭ ءبارى اساۋ» دەگەنى جالپىعا ەمەس، جالقىعا، ءوز اينالاسىنا مەڭزەگەنى. سونداي-اق، «جۇرەك – تەڭىز، قىزىقتىڭ ءبارى – اسىل تاس» ولەڭىندە «قارتاڭ تارتقان ادامنان وت ازايماق، وت ازايسا، ءار ءىستىڭ ءبارى تايعاق» (1902) دەيتىنى دە سول.

ءسويتىپ، ارحيۆ قۇجاتى حاكىمنىڭ مۇراتىنا، ونەگە-وسيەتى مەن اماناتىنا قايشى، ونى ايگىلەۋ كەرەك ەمەس. ابايدىڭ الىپ تۇلعاسىنا قىلاۋداي بولسا دا كولەڭكە تۇسىرەتىن دۇنيەگە اباي جيناعىندا ورىن جوق.

قورىتىندى: اباي ناۋقاسى العاش 1898 جىلى بەلگى بەرگەن، ءبىر. سول داۋاسىز دەرتى التى جىل كەيىندە ماعاۋيا قازاسى كەزىندە ميكروينسۋلتكە ۇلاسقان، ەكى. سەناتقا حات، ءۇش. سوڭعىسى – اساۋ جاستار تالابى، باستاماسى. قازىرگى تاڭدا حالىققا قاجەتتى – شابلونسىز، تسەنزۋراسىز اباي ەكەنى حاق. سوندىقتان ءسوز بولعان جايتتەر ەلەنىپ-ەسكەرىلەر دەگەن ۇمىتتەمىن.

اسان وماروۆ،

زەرتتەۋشى.

Abai.kz