«Jenis kýni» – toylaytyn emes, eske alyp,dúgha baghyshtaytyn kýn.

Myna masqarany qaranyz: Qazaqstandaghy bilim basqarmalary endi "Jenis kýni" degendi balabaqshalardaghy auzynan emshek sýti keppegen sәbiylerimizge de toylatpaqshy. Balalar sol ""jenis taqyrybyna" arnap suretter salugha, taqpaqtar aityp, t.b.is-sharalargha qatysuy kerek bolypty. Osyghan qarap-aq, óz basym myna biylik qazaqty bildirmey Reseyding qolastyna kirgizip qoyghanyn da bayqamay qaldyq pa dep qorqamyn.

IYә, dýniyada ózinmen kórshi túrghan el sening jer-suyndy, qazyna-baylyghyndy ózining әkesinen qalghan qyruar baylyghynday iyemdenip alghanymen qoymay, belinnen shyqqan úrpaghyndy da nening on, nening teris ekenine oy jýgirtpeytin jәne ol qanday aramzalyq ýgit, uaghyz aitsa sonyng bәrine senetin, ózining tilinen góri sol qojayynynyng tilinde tәuirleu sóileytin, sol ne aitsa sony qaytalaytyn mәngýrtke ainaldyrghany qasiret eken.

Osydan biraz jyl búryn QazÚU bitirgen bir jiyenim maghan: «Sen últshylsyn! Últshyl bolamyn dep ana Gitler,Napoleon, Shynghys han ne boldy? Sen últshyldyghyndy qoymasang Gitler ne Napoleongha úqsap qúryp ketesin. Álde de oilan!» dep jer-jebirime jetti. Oinap aityp túr ma dep betine qarasam, ondaydyng izi de joq. Kerisinshe, meni Gitler, Napoleon, әlde Shynghys han bolyp ketetindey maghan ýlken bir ayanyshpen qaraydy. Ómirimde búlay úzaq kýlmegen shygharmyn, ishegim týiilip barady, kýlkimdi tyyayyn desem de tyya alar emespin. Ishegim ýzilip bara jatqanday, qorqa bastadym. Ananyng betine qaraymyn da kýlem, qaraymyn da kýlemin. Uh dep toqtadym-au, әiteuir. Esimdi jinaghan song esimi elge mәshhýr bir oishyldyng sózi oiyma orala ketti. «Ózining qúl ekenin biletin, biraq sol qúldyqtan qútylugha әreket jasamay ishken-jegenine mәz qúl – naghyz qúl. Al ózining qúl ekenin biletin jәne sol qúldyqtan qútylugha qoldan kelgenshe hareket jasaytyn qúldy qúl deuge bolmaydy. Ol naghyz adam depti». Sol oishyl osy sózin tek әlgi jiyenime emes, osy kýngi qazaq ataulynyng kóbine arnaghanday kórinedi de túrady.

Oylap kórinizshi, Qúday keshirsin, ýsh ghasyrday patshalyq ta, Kenestik te Resey ulap tastaghan qúldyq sanamnan arylayyn degen oy kóp qazaqtyng basyna әli de kirip-shyqpaytyny kórinip-aq túrghan joq pa?! Sóite túra, sol qazekeng dinin de, tilin de, salt-dәstýri men últtyq tәrbiyesin de "múrtyn shaqpay" saqtap otyrghan kórshiles ózbek, әzirbayjan, týrkimen taqylettes últtardan ózin ozyq sanaytynyn qaytersin?! Ásirese, Reseyding әli de jýrgizip kele jatqan imperiyashyl sayasatynyng dem beruimen «Jenis kýni» dep atalatyn (9-Mamyrdaghy) meyram-symaghyn kórshiles elder Qazaqstangha úqsap memlekettik dengeyde toylamaytynyn, soghysta shahid bolghan әkeleri men atalaryna kýnirenip otyryp tek dúgha baghyshtaytynyn aityp maqala jazghanym ýshin keybir qazaqtar әleumettik jelide (әsirese «Abay kz» te) meni týtip jey jazdady. Bir jaqsy jeri, sol bayghústar shyn aty-jónin aitugha da batyly jetpeydi,býrkenshik esimmen jazady. Qashanda orys ne istese sony istep, orys ne aitsa sony qaytalau qanyna singen qazaqtar sol «Jenis kýni! degendi Georgiy lentasyn omyrauyna da, astyndaghy nesiyege alghan tórt donghalaqty kóligine de jelbiretip taghyp, eki tanauyn jelpildetip kep toylap jýrgenine qarap sol bayghústargha kýlking de keledi eken. Ondayda ol qazaqqa birnәrse dep kór.

Al qazaqpen bauyrlas, dindes últtardy bylay qoyghanda latysh, litva, eston, moldavandar,eshbir Europa memleketi de, oryspen kindigi bir derlik ukrain da búl kýndi meyramdamaq týgil joqtau aityp, kýnirene eske alady. IYә, búlar da, әlgi týrki tektes bauyrlas kórshi últtar da bizding әkelerimiz ben atalarymyz ol soghysqa óz erkimen qúlshynyp barghan joq, olardy eriksiz qoysha qaptatyp qandy qyrghynnyng ortasyna aparyp saldy deydi. Shynynda da KSRO qúramyndaghy sol kezdegi respublikalardyng eshqaysysy da Reseyge óz erkimen qosylghan joq. Olardyng әrqaysysy patshalyq jәne Kenestik Resey kýshpen basyp alghangha sheyin óz aldyna el bolyp otyrghan edi. Sondyqtanda әr respublika azamatynyng bir ghana óz Otany boldy. Ortaq Otan degen sóz eshqanday úghymgha da, qisyngha da simaydy deydi sol kórshiles respublikanyng kózi ashyq túlghalary.

Mәskeu «Úly Otan soghysy» (olar 1812 jylghy Napoleonmen soghysty da Otan soghysy dep ataydy) dep at qoyghan soghysqa sheyin qazaqtyng Reseyden kórmegen qorlyghy joq. Onyng bәrin tizsen, osy basqynshy elding jauyzdyghynan túla-boyyng týrshigedi. «Agha últtyn» «churka», «baran», «zveri», «dikari», «kalbity» taghy basqa da kemsitken sózderin, qorlyq-zorlyqtaryn aitpaghanda Kenes Ýkimeti endi ornap jatqan kezding ózinde-aq birese aqtar, birese qyzyldar qazaq auyldaryn kezekpen shauyp, kezekpen qyryp, erkegin qorlap, qyzdaryn zorlaghanyn, qazaqtyng auqatty, dәulettilerin jer audaryp, týrmege qamaularyn, jalghyz kýnkóris kózi malyn tartyp alyp, halyq jauy dep atu-asu, qayta-qayta әdeyi asharshylyqtar úiymdastyrularyn aitsang da osy kýngi kóp qazaqtyng últtyq namysyn oyatu mýmkin emestey kórinedi. Sosyn әlgi oishyldyng naghyz qúl turaly aitqany taghy da esine týskende sol jaryqtyq býgingi qazekemning qanyna sinip ketken qúlminezin aitqanday kórinedi de túrady.

Qúlminez demegende ne deysin, orysqa tili de, dini de bizden jaqynyraq polyak, ukraiyn, latyshtar Reseyding basqynshy okkupant әskerleri dese, qazaqtar әli de aibyndy Sovet әskerleri deydi. Ondaylar әkelerimiz ben atalarymyz búl qyrghyngha óz erkimen emes, et kombinatyna aidap aparghan qoysha aidalyp barghanyn da biledi. Kezinde biz oqyghan talay erlikterding ótirik, oidan shygharylghany ashylyp jatqaly da biraz boldy. Mysaly, 70 jyl boyy 28-panfilovshylardyng erligi dep jas úrpaghymyzdyng miyn ulap kelgen «erliktin» qyp-qyzyl ótirik ekenin sony oilap tapqan jurnalist Aleksandr Kriviskiyding ózi resmy týrde mәlimdese de, býgingi kóp qazaq bayaghy qisayghan basyn beri búrghysy kelmeydi. Óitse, orys "bratanynan" airylyp qalatynday kóredi.

Sol soghys kezinde ótirikti suday sapyratyn eng ótirikshi «Krasnaya zvezda» degen gazet boldy. Sol gazetting әdeby hatshysy bolghan A.Kriviskiy keyin 1942 jyldyng 22 shildesi kýni 28 panfilovshy sarbaz Dubosekovo razezi týbinde nemisting kóp tankisi men qyruar sarbazyna qarsy erlik kórsetti degen ertek maqalany ózi oidan shygharyp jazghanyn mәlimdedi baspasóz betinde.

Ol osy maqalasynda ol kezde júrtshylyqty da, shayqasyp jatqan sarbazdardy da ruhtandyru ýshin múnday ótirik erlikter turaly ótirik maqalalar kýn sayyn jariyalanyp túrghanyn da aityp ótti. Ol ol ma keyin KSRO әskery prokuraturasy 1948 jyly sol shayqasqa qatysypty degen Ivan Dobrobabin degenning isin tekseru kezinde búl oidan shygharylghan ótirik ekeni dәleldengeni KSRO-nyng ortalyq gazetterinde jariyalandy. Úly Otan soghysy degen sózding arjaghynda SSSR degenimiz orystyng Otany, yaghni, búl Resey degen yzgharly megzeu jatqanyn mynadan-aq angharugha bolady: Sol Kriviskiyding maqalasynda sayasy jetekshi (politruk) orys Klochkov «Rossiya ken-baytaq, biraq sheginerge jol joq. Artymyzda Moskva!» dep úran tastaydy. Búl sózding arjaghynda orys últshyldyghynyn, orys shovinizmining iysi mýnkip túrghanyn «Jenis kýni» dep aitaqqa ilesip túra shabatyn qazaqtardan basqa últtar bayaghyda-aq týsingen. Áytpese, ózining búl maqalasy oidan shygharghan ótirik ekenin mәlimdep otyrghan jurnalist A.Kriviskiy nege sol Klochkovtyng auzyna tek Resey jәne Moskva degen sózderdi ghana salghan? Soghys ayaqtalghasyn da Mәskeudegi altyn jaghaly orystar – Kremlide Jenisti «obmyvati» etip araq iship jatqanda nege tek «Za velikiy russkiy narod!», «Za russkoe orujiye!» dep stakandaryn kókke kóterip shuyldady deysiz?

Bәrimiz birigip jendik, әzirbayjan, qazaq, ózbek, tatar, qyrghyz, bashqúrt, týrkimen, tәjik, avar, qarashay dostarymyz bolmasa jene almas edik degen bir auyz sóz sol 75 jyldan beri bir aitylmaytyny nesi? Býginde ózderin kóp oqyghan dep sanaytyn qazaqtar osyny nege aitpaydy? Qashanda ózge elderdi basyp alyp, ózge halyqtardy qanap-tonaudy ata-kәsibine ainaldyryp alghan Resey qarudyng kýshimen de, toqsan týrli amal-ayla, qulyq-súmdyqpen de sol elderdi uysynan shygharmay ústap otyrugha әbden mashyqtanghan. Sol ýshin Mәskeu joq jerden jalghan toy-dumandar, meyramdar oilap taba beredi. Qazaqstannan basqa týrkitildi respublikalar da, oryspen kindigi bir Ukraina da, Baltyq boyyndaghy Estoniya, Latviya, Litva, Moldoviya da sonau 1991 jyly Kenes ókimeti qúlasymen onday toy-dumandardan bas tartty. Tek Qazaqstan ghana 8-shi Mart, 1-shi May, Rojdestvo Hristovo, Jenis kýni t.t. danghyr-dúnghyrdan qalmay Mәskeu ne istese sony istep Reseyding sonynan qalmay shapqylap keledi. Álginde qazaqty qúldyqtan shyqqysy kelmeytin jeke pendening qylyghymen salystyrdyq. Biraq sol qúlminezi ýshin býkil qazaqty kýstanalau ýlken kýnә. Óitkeni,Mәskeuding ýlken bir iydeologiyalyq qaruy derlik búl óreskel meyram bizding memleket basynda otyrghan birneshe shonjargha da qajet

Olar Mәskeudi sәl renjitip alsa, qazaqqa 30 jyldan beri jasap kele jatqan býkil qiyanaty ýshin qarabasyna kýn tua qalsa qorghaytyn jalghyz qamqorshysy Kremliden airylyp qalamyz dep qorqady. Sondyqtan ózining moynyndaghy qúldyq qamytyn, sol qúldyq sanasyn qitaban qalyng qazaqtyng sanasyna sinirip otyr.

IYә, Kenes Odaghy degenimiz Resey imperiyasy edi. Sol imperiyany saqtap qalu ýshin ghasyrlar boyy, ózderi qorlap-zorlap, qoldan asharshylyq, atu-asular úiymdastyryp qyryp-joyyp kelgen qazaqty kerek kezinde «Otan ýshin», «Moskva ýshin», «Stalin ýshin» degizip aldap ta, kýshpen zorlap ta aparyp salghan qandy qyrghyndy endi «Jenis kýni» dep toylatyp qoy da onsyz da anqau qazaqtyng últtyq sanasyn oyatpay, búratola sóndiruding Reseyding de, qazaqbiyligining de ýlken bir tiyimdi әdisi. Senbeseniz qaranyz: eger Núrtoqay biyligi:" Búrynghy KSRO memleketteri týgelge juyq 9-shy mamyr kýnin memdengeyde toylap jatqan joq, sondyqtan biz de sóitemiz" dep kórsinshi, qanday kýige dushar bolar eken. Qasiyetti islam dininde qantógisti toylau óte auyr kýnә. Sondyqtan «Jenis kýni» dep hristian әuliyesi Georgiyding saryala taspasyn taghyp alyp toy-toylaudyng ornyna búl kýndi eriksiz baryp ajal qúshqan әkelerimiz ben atalarymyzdy eske týsirip «Dúgha baghyshtau kýni» desek әldeqayda dúrystau da, әdil de bolar edi.

Myrzan Kenjebaydyng әleumettik jelidegi jazbasy

Abai.kz