«جەڭىس كۇنى» – تويلايتىن ەمەس، ەسكە الىپ،دۇعا باعىشتايتىن كۇن.

مىنا ماسقارانى قاراڭىز: قازاقستانداعى ءبىلىم باسقارمالارى ەندى "جەڭىس كۇنى" دەگەندى بالاباقشالارداعى اۋزىنان ەمشەك ءسۇتى كەپپەگەن سابيلەرىمىزگە دە تويلاتپاقشى. بالالار سول ""جەڭىس تاقىرىبىنا" ارناپ سۋرەتتەر سالۋعا، تاقپاقتار ايتىپ، ت.ب.ءىس-شارالارعا قاتىسۋى كەرەك بولىپتى. وسىعان قاراپ-اق، ءوز باسىم مىنا بيلىك قازاقتى بىلدىرمەي رەسەيدىڭ قولاستىنا كىرگىزىپ قويعانىن دا بايقاماي قالدىق پا دەپ قورقامىن.

ءيا، ءدۇنيادا وزىڭمەن كورشى تۇرعان ەل سەنىڭ جەر-سۋىڭدى، قازىنا-بايلىعىڭدى ءوزىنىڭ اكەسىنەن قالعان قىرۋار بايلىعىنداي يەمدەنىپ العانىمەن قويماي، بەلىڭنەن شىققان ۇرپاعىڭدى دا نەنىڭ وڭ، نەنىڭ تەرىس ەكەنىنە وي جۇگىرتپەيتىن جانە ول قانداي ارامزالىق ۇگىت، ۋاعىز ايتسا سونىڭ بارىنە سەنەتىن، ءوزىنىڭ تىلىنەن گورى سول قوجايىنىنىڭ تىلىندە تاۋىرلەۋ سويلەيتىن، سول نە ايتسا سونى قايتالايتىن ماڭگۇرتكە اينالدىرعانى قاسىرەت ەكەن.

وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن قازۇۋ بىتىرگەن ءبىر جيەنىم ماعان: «سەن ۇلتشىلسىڭ! ۇلتشىل بولامىن دەپ انا گيتلەر،ناپولەون، شىڭعىس حان نە بولدى؟ سەن ۇلتشىلدىعىڭدى قويماساڭ گيتلەر نە ناپولەونعا ۇقساپ قۇرىپ كەتەسىڭ. الدە دە ويلان!» دەپ جەر-جەبىرىمە جەتتى. ويناپ ايتىپ تۇر ما دەپ بەتىنە قاراسام، وندايدىڭ ءىزى دە جوق. كەرىسىنشە، مەنى گيتلەر، ناپولەون، الدە شىڭعىس حان بولىپ كەتەتىندەي ماعان ۇلكەن ءبىر ايانىشپەن قارايدى. ومىرىمدە بۇلاي ۇزاق كۇلمەگەن شىعارمىن، ىشەگىم ءتۇيىلىپ بارادى، كۇلكىمدى تىيايىن دەسەم دە تىيا الار ەمەسپىن. ىشەگىم ءۇزىلىپ بارا جاتقانداي، قورقا باستادىم. انانىڭ بەتىنە قارايمىن دا كۇلەم، قارايمىن دا كۇلەمىن. ۋh دەپ توقتادىم-اۋ، ايتەۋىر. ەسىمدى جيناعان سوڭ ەسىمى ەلگە ءماشھۇر ءبىر ويشىلدىڭ ءسوزى ويىما ورالا كەتتى. «ءوزىنىڭ قۇل ەكەنىن بىلەتىن، بىراق سول قۇلدىقتان قۇتىلۋعا ارەكەت جاساماي ىشكەن-جەگەنىنە ءماز قۇل – ناعىز قۇل. ال ءوزىنىڭ قۇل ەكەنىن بىلەتىن جانە سول قۇلدىقتان قۇتىلۋعا قولدان كەلگەنشە حارەكەت جاسايتىن قۇلدى قۇل دەۋگە بولمايدى. ول ناعىز ادام دەپتى». سول ويشىل وسى ءسوزىن تەك الگى جيەنىمە ەمەس، وسى كۇنگى قازاق اتاۋلىنىڭ كوبىنە ارناعانداي كورىنەدى دە تۇرادى.

ويلاپ كورىڭىزشى، قۇداي كەشىرسىن، ءۇش عاسىرداي پاتشالىق تا، كەڭەستىك تە رەسەي ۋلاپ تاستاعان قۇلدىق سانامنان ارىلايىن دەگەن وي كوپ قازاقتىڭ باسىنا ءالى دە كىرىپ-شىقپايتىنى كورىنىپ-اق تۇرعان جوق پا؟! سويتە تۇرا، سول قازەكەڭ ءدىنىن دە، ءتىلىن دە، سالت-ءداستۇرى مەن ۇلتتىق تاربيەسىن دە "مۇرتىن شاقپاي" ساقتاپ وتىرعان كورشىلەس وزبەك، ءازىربايجان، تۇركىمەن تاقىلەتتەس ۇلتتاردان ءوزىن وزىق سانايتىنىن قايتەرسىڭ؟! اسىرەسە، رەسەيدىڭ ءالى دە جۇرگىزىپ كەلە جاتقان يمپەرياشىل ساياساتىنىڭ دەم بەرۋىمەن «جەڭىس كۇنى» دەپ اتالاتىن (9-مامىرداعى) مەيرام-سىماعىن كورشىلەس ەلدەر قازاقستانعا ۇقساپ مەملەكەتتىك دەڭگەيدە تويلامايتىنىن، سوعىستا شاھيد بولعان اكەلەرى مەن اتالارىنا كۇڭىرەنىپ وتىرىپ تەك دۇعا باعىشتايتىنىن ايتىپ ماقالا جازعانىم ءۇشىن كەيبىر قازاقتار الەۋمەتتىك جەلىدە (اسىرەسە «اباي kz» تە) مەنى ءتۇتىپ جەي جازدادى. ءبىر جاقسى جەرى، سول بايعۇستار شىن اتى-ءجونىن ايتۋعا دا باتىلى جەتپەيدى،بۇركەنشىك ەسىممەن جازادى. قاشاندا ورىس نە ىستەسە سونى ىستەپ، ورىس نە ايتسا سونى قايتالاۋ قانىنا سىڭگەن قازاقتار سول «جەڭىس كۇنى! دەگەندى گەورگي لەنتاسىن ومىراۋىنا دا، استىنداعى نەسيەگە العان ءتورت دوڭعالاقتى كولىگىنە دە جەلبىرەتىپ تاعىپ، ەكى تاناۋىن جەلپىلدەتىپ كەپ تويلاپ جۇرگەنىنە قاراپ سول بايعۇستارعا كۇلكىڭ دە كەلەدى ەكەن. وندايدا ول قازاققا بىرنارسە دەپ كور.

ال قازاقپەن باۋىرلاس، دىندەس ۇلتتاردى بىلاي قويعاندا لاتىش، ليتۆا، ەستون، مولداۆاندار،ەشبىر ەۋروپا مەملەكەتى دە، ورىسپەن كىندىگى ءبىر دەرلىك ۋكراين دا بۇل كۇندى مەيرامداماق تۇگىل جوقتاۋ ايتىپ، كۇڭىرەنە ەسكە الادى. ءيا، بۇلار دا، الگى تۇركى تەكتەس باۋىرلاس كورشى ۇلتتار دا ءبىزدىڭ اكەلەرىمىز بەن اتالارىمىز ول سوعىسقا ءوز ەركىمەن قۇلشىنىپ بارعان جوق، ولاردى ەرىكسىز قويشا قاپتاتىپ قاندى قىرعىننىڭ ورتاسىنا اپارىپ سالدى دەيدى. شىنىندا دا كسرو قۇرامىنداعى سول كەزدەگى رەسپۋبليكالاردىڭ ەشقايسىسى دا رەسەيگە ءوز ەركىمەن قوسىلعان جوق. ولاردىڭ ارقايسىسى پاتشالىق جانە كەڭەستىك رەسەي كۇشپەن باسىپ العانعا شەيىن ءوز الدىنا ەل بولىپ وتىرعان ەدى. سوندىقتاندا ءار رەسپۋبليكا ازاماتىنىڭ ءبىر عانا ءوز وتانى بولدى. ورتاق وتان دەگەن ءسوز ەشقانداي ۇعىمعا دا، قيسىنعا دا سيمايدى دەيدى سول كورشىلەس رەسپۋبليكانىڭ كوزى اشىق تۇلعالارى.

ماسكەۋ «ۇلى وتان سوعىسى» (ولار 1812 جىلعى ناپولەونمەن سوعىستى دا وتان سوعىسى دەپ اتايدى) دەپ ات قويعان سوعىسقا شەيىن قازاقتىڭ رەسەيدەن كورمەگەن قورلىعى جوق. ونىڭ ءبارىن تىزسەڭ، وسى باسقىنشى ەلدىڭ جاۋىزدىعىنان تۇلا-بويىڭ تۇرشىگەدى. «اعا ۇلتتىڭ» «چۋركا»، «باران»، «زۆەر»، «ديكار»، «كالبيتى» تاعى باسقا دا كەمسىتكەن سوزدەرىن، قورلىق-زورلىقتارىن ايتپاعاندا كەڭەس ۇكىمەتى ەندى ورناپ جاتقان كەزدىڭ وزىندە-اق بىرەسە اقتار، بىرەسە قىزىلدار قازاق اۋىلدارىن كەزەكپەن شاۋىپ، كەزەكپەن قىرىپ، ەركەگىن قورلاپ، قىزدارىن زورلاعانىن، قازاقتىڭ اۋقاتتى، داۋلەتتىلەرىن جەر اۋدارىپ، تۇرمەگە قاماۋلارىن، جالعىز كۇنكورىس كوزى مالىن تارتىپ الىپ، حالىق جاۋى دەپ اتۋ-اسۋ، قايتا-قايتا ادەيى اشارشىلىقتار ۇيىمداستىرۋلارىن ايتساڭ دا وسى كۇنگى كوپ قازاقتىڭ ۇلتتىق نامىسىن وياتۋ مۇمكىن ەمەستەي كورىنەدى. سوسىن الگى ويشىلدىڭ ناعىز قۇل تۋرالى ايتقانى تاعى دا ەسىڭە تۇسكەندە سول جارىقتىق بۇگىنگى قازەكەمنىڭ قانىنا ءسىڭىپ كەتكەن قۇلمىنەزىن ايتقانداي كورىنەدى دە تۇرادى.

قۇلمىنەز دەمەگەندە نە دەيسىڭ، ورىسقا ءتىلى دە، ءدىنى دە بىزدەن جاقىنىراق پولياك، ۋكراين، لاتىشتار رەسەيدىڭ باسقىنشى وككۋپانت اسكەرلەرى دەسە، قازاقتار ءالى دە ايبىندى سوۆەت اسكەرلەرى دەيدى. وندايلار اكەلەرىمىز بەن اتالارىمىز بۇل قىرعىنعا ءوز ەركىمەن ەمەس، ەت كومبيناتىنا ايداپ اپارعان قويشا ايدالىپ بارعانىن دا بىلەدى. كەزىندە ءبىز وقىعان تالاي ەرلىكتەردىڭ وتىرىك، ويدان شىعارىلعانى اشىلىپ جاتقالى دا ءبىراز بولدى. مىسالى، 70 جىل بويى 28-پانفيلوۆشىلاردىڭ ەرلىگى دەپ جاس ۇرپاعىمىزدىڭ ميىن ۋلاپ كەلگەن «ەرلىكتىڭ» قىپ-قىزىل وتىرىك ەكەنىن سونى ويلاپ تاپقان جۋرناليست الەكساندر كريۆيتسكيدىڭ ءوزى رەسمي تۇردە مالىمدەسە دە، بۇگىنگى كوپ قازاق باياعى قيسايعان باسىن بەرى بۇرعىسى كەلمەيدى. ويتسە، ورىس "براتانىنان" ايرىلىپ قالاتىنداي كورەدى.

سول سوعىس كەزىندە وتىرىكتى سۋداي ساپىراتىن ەڭ وتىرىكشى «كراسنايا زۆەزدا» دەگەن گازەت بولدى. سول گازەتتىڭ ادەبي حاتشىسى بولعان ا.كريۆيتسكي كەيىن 1942 جىلدىڭ 22 شىلدەسى كۇنى 28 پانفيلوۆشى سارباز دۋبوسەكوۆو رازەزى تۇبىندە نەمىستىڭ كوپ تانكىسى مەن قىرۋار ساربازىنا قارسى ەرلىك كورسەتتى دەگەن ەرتەك ماقالانى ءوزى ويدان شىعارىپ جازعانىن مالىمدەدى ءباسپاسوز بەتىندە.

ول وسى ماقالاسىندا ول كەزدە جۇرتشىلىقتى دا، شايقاسىپ جاتقان ساربازداردى دا رۋحتاندىرۋ ءۇشىن مۇنداي وتىرىك ەرلىكتەر تۋرالى وتىرىك ماقالالار كۇن سايىن جاريالانىپ تۇرعانىن دا ايتىپ ءوتتى. ول ول ما كەيىن كسرو اسكەري پروكۋراتۋراسى 1948 جىلى سول شايقاسقا قاتىسىپتى دەگەن يۆان دوبروبابين دەگەننىڭ ءىسىن تەكسەرۋ كەزىندە بۇل ويدان شىعارىلعان وتىرىك ەكەنى دالەلدەنگەنى كسرو-نىڭ ورتالىق گازەتتەرىندە جاريالاندى. ۇلى وتان سوعىسى دەگەن ءسوزدىڭ ارجاعىندا سسسر دەگەنىمىز ورىستىڭ وتانى، ياعني، بۇل رەسەي دەگەن ىزعارلى مەگزەۋ جاتقانىن مىنادان-اق اڭعارۋعا بولادى: سول كريۆيتسكيدىڭ ماقالاسىندا ساياسي جەتەكشى (پوليترۋك) ورىس كلوچكوۆ «روسسيا كەڭ-بايتاق، بىراق شەگىنەرگە جول جوق. ارتىمىزدا موسكۆا!» دەپ ۇران تاستايدى. بۇل ءسوزدىڭ ارجاعىندا ورىس ۇلتشىلدىعىنىڭ، ورىس ءشوۆينيزمىنىڭ ءيسى مۇڭكىپ تۇرعانىن «جەڭىس كۇنى» دەپ ايتاققا ىلەسىپ تۇرا شاباتىن قازاقتاردان باسقا ۇلتتار باياعىدا-اق تۇسىنگەن. ايتپەسە، ءوزىنىڭ بۇل ماقالاسى ويدان شىعارعان وتىرىك ەكەنىن مالىمدەپ وتىرعان جۋرناليست ا.كريۆيتسكي نەگە سول كلوچكوۆتىڭ اۋزىنا تەك رەسەي جانە موسكۆا دەگەن سوزدەردى عانا سالعان؟ سوعىس اياقتالعاسىن دا ماسكەۋدەگى التىن جاعالى ورىستار – كرەملدە جەڭىستى «وبمىۆات» ەتىپ اراق ءىشىپ جاتقاندا نەگە تەك «زا ۆەليكي رۋسسكي نارود!»، «زا رۋسسكوە ورۋجيە!» دەپ ستاكاندارىن كوككە كوتەرىپ شۋىلدادى دەيسىز؟

ءبارىمىز بىرىگىپ جەڭدىك، ءازىربايجان، قازاق، وزبەك، تاتار، قىرعىز، باشقۇرت، تۇركىمەن، تاجىك، اۆار، قاراشاي دوستارىمىز بولماسا جەڭە الماس ەدىك دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز سول 75 جىلدان بەرى ءبىر ايتىلمايتىنى نەسى؟ بۇگىندە وزدەرىن كوپ وقىعان دەپ سانايتىن قازاقتار وسىنى نەگە ايتپايدى؟ قاشاندا وزگە ەلدەردى باسىپ الىپ، وزگە حالىقتاردى قاناپ-توناۋدى اتا-كاسىبىنە اينالدىرىپ العان رەسەي قارۋدىڭ كۇشىمەن دە، توقسان ءتۇرلى امال-ايلا، قۋلىق-سۇمدىقپەن دە سول ەلدەردى ۋىسىنان شىعارماي ۇستاپ وتىرۋعا ابدەن ماشىقتانعان. سول ءۇشىن ماسكەۋ جوق جەردەن جالعان توي-دۋماندار، مەيرامدار ويلاپ تابا بەرەدى. قازاقستاننان باسقا تۇركىتىلدى رەسپۋبليكالار دا، ورىسپەن كىندىگى ءبىر ۋكراينا دا، بالتىق بويىنداعى ەستونيا، لاتۆيا، ليتۆا، مولدوۆيا دا سوناۋ 1991 جىلى كەڭەس وكىمەتى قۇلاسىمەن ونداي توي-دۋمانداردان باس تارتتى. تەك قازاقستان عانا 8-ءشى مارت، 1-ءشى ماي، روجدەستۆو حريستوۆو، جەڭىس كۇنى ت.ت. داڭعىر-دۇڭعىردان قالماي ماسكەۋ نە ىستەسە سونى ىستەپ رەسەيدىڭ سوڭىنان قالماي شاپقىلاپ كەلەدى. الگىندە قازاقتى قۇلدىقتان شىققىسى كەلمەيتىن جەكە پەندەنىڭ قىلىعىمەن سالىستىردىق. بىراق سول قۇلمىنەزى ءۇشىن بۇكىل قازاقتى كۇستانالاۋ ۇلكەن كۇنا. ويتكەنى،ماسكەۋدىڭ ۇلكەن ءبىر يدەولوگيالىق قارۋى دەرلىك بۇل ورەسكەل مەيرام ءبىزدىڭ مەملەكەت باسىندا وتىرعان بىرنەشە شونجارعا دا قاجەت

ولار ماسكەۋدى ءسال رەنجىتىپ السا، قازاققا 30 جىلدان بەرى جاساپ كەلە جاتقان بۇكىل قياناتى ءۇشىن قاراباسىنا كۇن تۋا قالسا قورعايتىن جالعىز قامقورشىسى كرەملدەن ايرىلىپ قالامىز دەپ قورقادى. سوندىقتان ءوزىنىڭ موينىنداعى قۇلدىق قامىتىن، سول قۇلدىق ساناسىن قيتابان قالىڭ قازاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرىپ وتىر.

ءيا، كەڭەس وداعى دەگەنىمىز رەسەي يمپەرياسى ەدى. سول يمپەريانى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن عاسىرلار بويى، وزدەرى قورلاپ-زورلاپ، قولدان اشارشىلىق، اتۋ-اسۋلار ۇيىمداستىرىپ قىرىپ-جويىپ كەلگەن قازاقتى كەرەك كەزىندە «وتان ءۇشىن»، «موسكۆا ءۇشىن»، «ستالين ءۇشىن» دەگىزىپ الداپ تا، كۇشپەن زورلاپ تا اپارىپ سالعان قاندى قىرعىندى ەندى «جەڭىس كۇنى» دەپ تويلاتىپ قويۋ دا ونسىز دا اڭقاۋ قازاقتىڭ ۇلتتىق ساناسىن وياتپاي، بۇراتولا ءسوندىرۋدىڭ رەسەيدىڭ دە، قازاقبيلىگىنىڭ دە ۇلكەن ءبىر ءتيىمدى ءادىسى. سەنبەسەڭىز قاراڭىز: ەگەر نۇرتوقاي بيلىگى:" بۇرىنعى كسرو مەملەكەتتەرى تۇگەلگە جۋىق 9-شى مامىر كۇنىن مەمدەڭگەيدە تويلاپ جاتقان جوق، سوندىقتان ءبىز دە سويتەمىز" دەپ كورسىنشى، قانداي كۇيگە دۋشار بولار ەكەن. قاسيەتتى يسلام دىنىندە قانتوگىستى تويلاۋ وتە اۋىر كۇنا. سوندىقتان «جەڭىس كۇنى» دەپ حريستيان اۋليەسى گەورگيدىڭ سارىالا تاسپاسىن تاعىپ الىپ توي-تويلاۋدىڭ ورنىنا بۇل كۇندى ەرىكسىز بارىپ اجال قۇشقان اكەلەرىمىز بەن اتالارىمىزدى ەسكە ءتۇسىرىپ «دۇعا باعىشتاۋ كۇنى» دەسەك الدەقايدا دۇرىستاۋ دا، ءادىل دە بولار ەدى.

مىرزان كەنجەبايدىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى جازباسى

Abai.kz