1867-1868 jyldardaghy әkimshilik-territoriyalyq reformalar, Resey imperiyasynyng últtyq audandarynda halyq aghartu isining damuyna óz әserin tiygizdi. HIH ghasyrdyng ekinshi jartysynda Qazaqstanda aghartu isining tómendegi jýiesi qalyptasty. Bastauysh oqu oryndary – prihod mektep klastary, tolyqtyrylmaghan gimnaziyalar, múghalimder seminariyasy, mal dәrigerlik, auyl sharuashylyq, qol óner kәsipshiligine shәkirtter dayarlaytyn arnayy mektepter, orys-qazaq aralas mektepteri ashyldy. Patsha ýkimetining otarshyldyq sayasatyn jýzege asyratyn әkimshilik-sheneulikter men tilmashtar dayarlaytyn orys-qazaq mektepterin ashu kýn tәrtibinde túrghan qajettilik boldy. HIH ghasyrdyng ekinshi jartysynan bastap, Qazaq aghartushylyq jolynyng ózindik jýiesi qalyptasa  bastady.

Belgili alashtanushy ghalym D. Qamzabekúly: «Biz Qazaq Aghartushylyghyn ýsh bólikke toptastyrdyq. Olar: Bastapqy aghartushylyq (1860-1890), Negizgi Aghartushylyq, nemese Alash Aghartushylyghy (1890-1920) jәne IYnersiyaly aghartushylyq (1920-1929)» [1, 5 b.], - dep qazaq aghartushylyq tarihyn ýsh kezenge bóledi. Mine, osy 1860-1890 jyldardaghy bastapqy Aghartushylyq kezenning bastauynda, úly pedagog-jazushy Y.Altynsaryúly túrdy.

Ol qazaq jerinde alghash ret qazaq mektebin ashyp, qazaq oqulyghyn jazyp, aghartu isine barlyq kýsh-jigerin júmsady. «Altynsarin pragmatizmi, eli ýshin batyldyq jasaghandyghynan tughan dúrys-búrys qadamy HH ghasyr basynda ómir jýzine shyqqan Alash qayratkerlerine sabaq bolyp qaldy. Ybyraydy ózge tústastarynan erekshelendiretin qasiyeti – aghartushy-praktik bolghandyghy edi» [1, 27 b.], - deydi taghy da sol alashtanushy D.Qamzabekúly. Rasynda da, Ybyray Altynsaryúly degende biz eng aldymen ústazdyng aghartushylyq isterin esimizge alamyz.

Ybyray Altynsaryúlynyng eseli enbegin aitpas búryn professor V.V. Grigoriev pen shyghystanushy, pedagog-missioner N. I. Iliminskiydi tilge tiyek etip ótkenimiz jón bolar. V.V. Grigoriev  qazaq halqyna shyn jany ashyghan ýlken aqyl iyesi boldy. Ol Orynbordaghy alghash ashylghan qazaq mektebining ómirin jiti baqylap otyrdy. Onyng kórkeye týsuine belsene at salysty. «Tatarlandyru» iydeyasynyng bastau búlaghy konfessionaldy mektep ekendigin terennen týsingen V.V. Grigoriev, qazaq dalasyndaghy (qazaq jerine) jalpy bilim beretin aqsýiektik (svetskiyh) mektepterdi tarata otyryp, olardyng әserin әlsiretu qajet dep eseptedi. Yaghni, tatar tilinde bilim beretin mektepterding sanyn azaytyp, onyng ornyna orys tilinde bilim beretin mektepterding sanyn kóbeytkendi qúp kórdi. Qazaq jazba tilin órkendetu ýshin, qazaq tilin tatar tilinen oqshaulau qajet dep týsindi. Osyghan oray ol orys-qazaq mektepterin úiymdastyrudyng jobasyn úsynady. Joba boyynsha búl mektepterde dәris sol halyqtyng ana tilinde jýrgizilmek. Grigorievting jobasymen Orynborda tórt mektep ashyldy. Týbi bir týrki júrtymen birge músylman halyqtarynyng basyn qospay, bir-birinen ajyratu kerek degen missionerlik sayasattan tuyndaghan V.V.Grigorievting búl oiy – qazaq jazba tilining ósip órkendeuine iygi әseri mol boldy.

Belgili ybyraytanushy A.F. Efirov orys oqymystysy V.V. Grigorievting qazaq dalasynda qazaq tilining órisi keneye týsuine erekshe kónil bólip, soghan say júmystar atqarghany turaly aitady. Sonymen qatar, «XVIII ghasyrdyng sony men HIH ghasyrdyng basynda orys ýkimetine jazylghan is qaghazdarynyng ózi tatar tilinde (búl jerde әngime qazirgi tatar tili turaly emes, «tatar» tili degen atqa ie bolghan arab-parsy sózderi aralasqan qoyyrtpaq til jóninde) jariyalanyp otyrdy. Músylman mektepterinde de dәris osy tilde oqytylatyn» [2, 150 b.],- degen mәlimetter beredi ghalym A.F.Efirov.

Biz professor Grigorievti qazaq oqu aghartu júmystaryna jasaghan enbegi men atqarghan ondy júmystaryna qarap ony baghalaymyz, oghan iltipat etemiz. V.V. Grigoriev eng alghash qazaq tilining «pravosyn qalpyna keltiru» mәselesin kóterip, ony resmy is qaghazdaryna qoldana bastady. Búl – onyng qazaq halqynyng aldyndaghy zor enbegi edi. Qazaq tiline orys alfaviytin qoldanu iydeyasy da Grigorievtiki bolatyn. V.V.Grigoriev: «Qazaqtardy orys alfaviytine kóshiru – orys alfaviyti qazaq tilining tatar tiline sinisip ketuine shek qoyady, sonymen qatar qazaq alfaviytining qalyptasuyna kómektesedi»,- deydi. Sebebi, HIH ghasyrda qazaqta ózining jazba tili qalyptaspaghan edi. Sol kezendegi mektepter men medreselerde sabaq arab-parsy sózderi aralasqan qoyyrtpaq tatar tilinde jýrgiziletin. Mine, «Qazaq aghartushylyghy» tarihynyng osy túsynda din taratushy missioner orys oqymystysy V.V. Grigorievting yqpal etuimen, qazaq mәdeniyeti men tanym-týsinigin tereng bilu maqsatynda, missionerlik baghyttaghy oqymysty N.I. Iliminskiy qazaq tilin erkin mengerip alady. Sonyng nәtiyjesinde, Iliminskiyge Grigoriev resmy is-qaghazdardyng qazaq oqushysyna qazaq tilinde týsinikti boluyna basa nazar audaryp, qadaghalauyn súraydy. «...Jastarmen jaqyn aralasa jýrip Iliminskiyding qazaq tilin erkin mengerip alghany sonday, V.V. Grigoriev endi oghan ashylatyn bolashaq mektepterge arnap orys tilining (orys jәne qazaq tilderinde) oqulyghyn jazudy tapsyrady. Búl oqulyqtaghy qazaq teksteri orys alfaviytimen beriluge tiyisti edi. Iliminskiyding «Samouchiyteli russkoy gramoty dlya kazahov» dep atalatyn kitaby osynday oqulyq edi. Biraq múnda Iliminskiy Grigorievting orys alfaviyti jónindegi talabyn oryndaghan joq. Ol arab jazuynyng iyisi týrki tilderine etene jaqyn ekendigin eskerip, óz oqulyghyn sol alfavitte jazyp shyqty» [2, 150-151 b.]. Yaghni, HIH ghasyrdaghy qazaqtar ýshin orys jazuy, yaghny orys әlipbii týsiniksiz jazu bolyp sanaldy.

1861 jyldyng basynda Altynsarin Orynbor bekinisi manayyndaghy Grigorievting ashqan tórt mektebining birine bastauysh mektep múghalimi bolyp taghayyndalady. Jinaghan bilimin, tәjiriybesin óz elining iygiligine júmsaghysy kelgen, biraq, qay baghytqa júmsaryn úzaq oilanghan Ybyray kópke deyin bir sheshimge kele almaydy. Aqyry Ybyray halyqqa ghylym ýiretudi jón kórip, 1864 jyly qazaqtargha arnap mektep ashady. «Mine, kópten kýtken mektepting ashylu sәti de keldi», - dep jazady Altynsarin 1864 jyly 16 nauryzda Iliminskiyge jazghan hatynda. «Oqytu әdisim ózinizden ýirengendey: aldymen zattyng atauy, yaghny tek qana zat esimge qatysty sózder, odan song zattyng sapasyn bildiretin sózder – syn esim, keyin zattyng atauy men jikteu, septeu, san esim, odan әri «Samouchiyteliden» solargha mysal retinde auyzsha audarmalar» [2, 156 b.], - deydi. Búl jerde Altynsarin Iliminskiyding «Samouchiyteli  russkoy gramoty dlya kazahov» atty kitaby jayly aityp otyr. Ol әueli mektep ashqanda birneshe jyl boyy Iliminskiyding atalmysh  kitabyn óz tәjiriybesinde qoldanghan edi.

Sol kezendegi qazaq balalaryna arnalghan mekteptegi baghdarlamasy myna tómendegidey boldy:

1. Orys kitaptaryn audaryp týsindire otyryp oqu;
2. Týrli zattardyng oryssha ataularyn ýirenu;
3. Oryssha әngimeleu;
4. Jeke tirkester men grammatikalyq formalardy qúrastyru, qiilastyru;
5. Kórkem jazu;
6. Arifmetika: qosu, alu, kóbeytu, bólu.
7. Jer shary, әlem bólikteri, Evropanyng basty qalalary men memleketteri jóninde maghlúmattar.
8. Tatar tili (oqu, jazu).

Oqytu qazaq tilinde jýrgizildi. Kórip otyrghanymyzday baghdarlamada orys jәne tatar tili basty nazarda boldy. Búl Y.Altynsaryúlynyng alghashqy jasaghan oqu baghdarlamasy edi. Ol alghashqyda Iliminskiyler qalyptastyrghan ýrdisti saqtap, bilimdi orys tilinde berdi. Alayda, Ybyraydyng keyingi oqulyqtary men enbekterinen onyng búl baghdarlamalyq oqu jýiesinen bas tartqandyghy bayqalady.

Qazaq aghartushysy Y. Altynsaryúly enbek jolynyng bastapqy kezeninen-aq, qazaq oqushysy ýshin búdan búryn jazylmaghan, mýldem basqa oqulyq qúrastyru turaly mәselening sheshimin izdey bastaghany angharylady. Ol orys oqymystylary qúrastyrghan oqulyqtar men oqu-qúraldaryn negizgi baghdarsham retinde paydalanyp, solardyng negizinde qazaq oqulyqtaryn jazugha kiristi. Úly pedagog oqulyq qúrastyruda orys oqymystysy Ushinskiyding «Detskiy miyr» kitabyn tәjiriybe jýzinde de teoriyalyq jaghynan da jol kórsetkish qúral retinde paydalandy. Ol turaly aghartushy: «Detskiy miyr» maghan óte únady, óitkeni onda men audarugha túrarlyq maqalalar barshylyq. Mollalar, oqytyp jýrgen tatar, arab, parsy kitaptary adamdardy aq joldan adastyrady, barlyq halyqtar siyaqty qazaqtargha da aqyl-oy iygiligin beretin óz tilderindegi týsinikti kitap kerek. Tәuekel etip «Detskiy mirdan» bir maqala audaryp bayqaymyn da synatu ýshin salyp jiberemin» [2, 158 b.],- deydi Y.Alttynsaryúly N.I.Iliminskiyge jazghan hatynda .

Y. Altynsaryúlynyng biz biletin eki oqulyghy bar. Aghartushynyng halyqqa ghylym ýiretetúghyn eki kitappen ghana shektelip qalmay, birneshe oqulyqtar jazudy niyet etkeni aqiqat. Alayda oghan úly ústazdyng әlsiz densaulyghy men sol zamandaghy solaqay sayasattyng da salqyny da óz әseri tiygizgen sekildi.

Osy orayda tómendegi myna mәselege de toqtalyp ótsek...

Ybyray alghash óz mektebin ashqan tústa «Balqojanyng shoqynghan nemeresi», «shoqyndy» degen siyaqty jala sózder qazaq arasyndaghy keybir auyl qazaqtary tarapynan kóp aityldy. Búl sóz berige deyin tyiylmay kele jatyr. Alayda, S. Seyfullin «Ybyray Altynsariyn» degen maqalasynda aghartushy Y. Altynsarindi orys missionerleri óz maqsattaryna paydalanbaq bolghanyn aitady. Mektep ashyp, halqyn bilimdi elderding qataryna qosudy armandaghan Ybyray olardan qashpay kerisinshe, olardy óz maqsatyna paydalanghanyn jazady. Sol sebepti de, el arasynda ony «shoqyndy» degen talay ósekter taratylghany jayly  ayta kelip Sәken ony óz maqalasynda tolyqtay aqtaydy. Biz de S.Seyfullinning óz maqalasynda aitqan dәl osy pikirimen tolyqtay kelisemiz.

V.V.Grigoriev, N.I.Iliminskiyler qazaqtyng oqu jýiesi men әdisine ózindik ýlesterin qosty. Ony biz joqqa shyghara almaymyz. Alayda olar din taratushy hristian missionerleri edi. Mәselen, N.I. Iliminskiy qazaq jerindegi oqu-aghartu –  hristian dinining úryghyn taratushy qyzmetin atqaruy tiyis,- dep oilady. Ol: «Jalpy bilim beretin pәnder diny pәnderden qalghan uaqytta ghana jýrgizilui tiyis»,- dep ýiretti. Al, Y. Altynsaryúly mýldem basqasha oilady. Onyng pikirinshe, mektepting negizgi mindeti – halyqtyng jalpy bilim dengeyin kóteru. «Tabighy aqyl-oy –  aynalany tanyp biluge ghana qabiletti, al onyng qabiletin kóz kórmeytindi tanyp biletindey dәrejege deyin damytugha tek joghary bilim ghana jetkizedi. Biz búny jaqsy týsinemiz, sondyqtan da balalarymyzdy orys-qazaq mektepterine beruge qúlshyna kirisip jatyrmyz» [2, 169 b.], - deydi aghartushy-pedagog Y.Alynsaryúly. Qazaq halqyna tek paydaly ghylym oilaghan Ybyray, Iliminskiyding ony óz paydasyna júmsaghysy kelgen pighylyn týsinip, bilim berudegi óz baghytyn dúrys, jarqyn jolgha týsirdi.

Islam dinine baylanysty, sol dindi nasihattaytyn Y. Altynsaryúlynyng «Shariatul – Islam» («Músylmanshyldyq tútqasy»)  atty oqulyghy bar. Búl kitap qazaq jerinde sandaghan jyldar «úryp oqytu» әdisi, yaghny tórt jyl oqyp, nәtiyjesinde qúran sózderin jattap aludy bilim dep týsindiretin qarabayyr týsinikti әlsiretu ýshin jazylghan enbek edi. Alayda, úly reformator Y.Altynsaryúly islam dinine tolyqtay qarsy shyqty dep oilasaq, biz birjaqty búrys ketip adasamyz. Y.Altynsaryúly óz enbeginde islam dinin synamaydy, kerisinshe, ol sol dinning dúrys emes, búrys nasihattalyp jatqandyghyn aitady.

I. Gasprinskiy 1891 jyly jazghan «Orys músylmandyghy» atty enbeginde: «Sauatty músylmannyng bәri, eng qúryghanda 50-60 payyzy bilse kerek, bir kezdegi Islamda ilimiy-tybie (medisina), ilimi-ikmet (fizika), ilimiy-kimiya (himiya),  ilimiy-nabodat (botanika), ilimiy-mudjum (astronomiya), ilimi-endese (geometriya), t.b. pәnderdi oqytqan medreseler bolghan. Halifattyq dәuirlegen shaqta Baghdat, Kordova taghy ózge Shyghys qalalarynda aqyl men tәjiriybege qatysty ghylymdardy oqytqan 20-30 professory (mýderiys, múghalim) bar medreseler turaly búlynghyr eles pen anyz qalghan. Býgingi tatar medresesining baghdarlamasy – kitaby arab tili, teologiya jәne sholostika. Oqytu әdisi – úryp migha kirgizu jәne jattatqyzu, jattatqyzu jәne úryp migha kirgizu» [3, 70 b.], - dep jazyp, HIH ghasyrdyng ekinshi jartysyndaghy ghylymdy oqytpaytyn sholostikalyq diny medreselerdi qatty synaydy. Óz túsyndaghy medreselerde tek «úryp migha kirgizuge» ainalghan әdisin qatty syngha alghan Ybyray músylman júrtshylyghy, onyng ishinde qazaq halqynyng bilim beru jýiesi men әdisin basqa arnagha búru jolyn tandaydy.

Iya, Ybyray búrynghy Halifattyq dәuirdegi oqytu әdisinen airylyp qalghan, ghylym ýiretpeytin, balalardy oilanugha múrsha bermeytin mollalardyng úryp migha kirgizu men jattau jolynan qashyp, orys ghylymy arqyly naghyz ghylymdy ýiretu jolyn ústandy. Ybyraydyng osy kózqarasyn ózining oqulyqtarynan da anyq bayqaugha bolady. Onyng aghartushylyq-pedagogikalyq kózqarastary Ushinskiy, Korf, Tolstoy, Vodovozov, Bunakov  siyaqty orys pedagogtarynan nәr alyp jatty. Y. Altynsaryúly úiymdastyrghan oqu oryndary sapasy jaghynan sol kezendegi ozyq orys oqu oryndarymen iyq tenestire aldy.

Sauatty halyq, bilimdi el bolu ýshin Y. Altynsaryúly birinshi kezekke múghalimdi qoydy. Ol jóninde ózi bylay deydi: «Halyq mektebi ýshin basty túlgha – múghalim, eng tamasha degen pedagogikalyq basshylyq, eng jomart degen memlekettik jarlyq ta, tynghylyqty pedagogikalyq baqylau da onymen tenese almaydy» [2, 170 b.], - dep, múghalimge basa nazar audarady.

Úly pedagog Y. Altynsaryúly oqushygha ózge tildi ýiretu turaly óz tәjiriybesinen biraz ghylymy oilar aitady. Ol orys tili pәnining múghalimi qazaqsha bilui kerek, al, óz kezeginde qazaq tili pәnining múghalimi orys tilin bilui shart dep esepteydi. Yaghni, oqushylargha til ýireterde ózi de sol auditoriyanyng tilin bilip, sol tilde sóiley bilui manyzdy. Sebebi, sol halyqtyng tilin bilmesen, múghalimge til ýiretu qiyngha soghary anyq.

Ádistemeshi-ghalym Y. Altynsaryúly oqu isindegi tútastyq pen bir jýielilikke de mәn berdi. Bir múghalimge jazghan hatynda: «Árbir mektepte orys tilin, jaratylystanu, jaghrapiya men tarihty oqytu bir jýiege, bir basshylyqqa baghynuy kerek... oqytu isinde jýie bolmasa múghalim birden-bir pәndi dúrys tútas oqyta almaydy. Múnday múghalimder shәkirtterin dúrys joldan adastyrady»,- dep jazady Y.Altynsaryúly.

Ybyray Altynsaryúly 1876 j. N.I. Iliminskiyge jazghan hatynda «Qazaq hrestomatiyasyna» baylanysty: «Tatar tilinde jazylghan oqulyqtardan qútylu ýshin, qazaq tilinde oqugha arnalghan kitabymdy keshe ghana bastadym. Men oqulyqqa mysaldardy engizgim kelmeydi, sebebi qatang túrmysta ósken qazaqtargha búdan góri mәndirek әngimeler bolghanyn qúp kórdim. Mysaldardy (basnya) qazaq balalary oqyghysy kelmeydi, oqysa da ata-analary: sauysqan men qargha sóilese ma eken?» dep kýletinin óz tәjiriybemnen bilemin»  [2, 172 b],- dep jazady. Y.Altynsaryúly óz oqulyqtaryndaghy mәtinderdi neghúrlym qazaq oqushysynyng úghym-týsinigine say ete otyryp, oqushynyng últtyq psihologiyalyq ereksheligin basty nazarda ústady.

Aghartushy Y. Altynsaryúly eki oqulyq qúrastyrady. Olar: «Qazaqtargha orys tilin oqytudyng bastauysh qúraly» («Nachalinoe rukovodstvo k obuchenii kazahov russkomu yazyku») (1879), «Qazaq hrestomatiyasy» (1879). Atalmysh kitaptar orys alfaviytimen jazylghan alghashqy oqulyqtar boldy. Y.Altynsaryúlynyng «Qazaqtargha orys tilin oqytudyng bastauysh qúraly» atty oqulyghy, orys tili grammatikasynyng qysqasha ocherki sipatynda mynaday bólimderden qúralady: 1. Zat esim; 2. Syn esim; 3. San esim; 4. Esimdik; 5. Ýsteu men shylau; 6. Predlog (shylau); 7. Etistik; 8. Qazaq tilinen orys tiline audarylatyn mәtinderding ýlgileri. Y.Altynsaryúlynyng búl oqulyghy Orynborda orys-qazaq mektepterinde orys tilinen bes jyl sabaq beruining nәtiyjesinde jazylghan.

Búl oqulyq grammatikanyng tolyq kursy emes, orys tilimen alghashqy tanystyqqa jolbasshy ghana boldy. Oqulyq avtorynyng jazuynsha: «grammatikany oqushylar orys kitaptaryn erkin týsinip, oqityn kezde terendey ýirenui kerek». Altynsarinning búl pikirimen tolyqtay kelisuge bolady. Osy orayda, býgingi Qazaqstandaghy bilim salasy Ybyraydyng búl metodikasyna mýldem qarama-qarsy baghytta júmys jasap otyrghanyn bayqamau mýmkin emes. Oqu ministrligining bekituimen, birinshi synyptan bastap oqytylatyn orys tili pәni sol alghashqy jylynda-aq grammatika ýiretuden bastalady. Oqushynyng «Zat esim», «Syn esim», «Etistikti» jatqa aityp bergennen ne payda, ol tildi jaqsy mengerip, óz oiyn erkin jetkize almasa?! Ókinishke oray, býgingi tanda, on jyl boyy mektepte orys tili pәni jýrgizilse de, oqushylar ózining ómirbayanyn auyzsha da, jazbasha da sauatty týrde jetkize almaydy. Qazirgi Qazaqstan mektepterindegi shet tilin oqytudyng jaghdayy búdan da tómen. Mysaly: jalpy bilim beretin mektepterdegi 5-11- synyp aralyghynda 6 jyl aghylshyn tilin oqyghan oqushy tiri aghylshynmen sóilesip, týsinisu bylay túrsyn, ol sóilep túrghan aghylshynnyng ne turaly aityp túrghanyn mýldem týsinbeydi. Múnyng barlyghynyng sebebi: Ybyraysha aitsaq, ol – til ýiretudegi jýiening dúrys qúrylmaghandyghynan. Al, Ybyray shәkirtterine әueli orys tilinde kitaptar oqytyp, sóiletip, balanyng tilin syndyrghannan song ghana, grammatikany ýiretudi dúrys dep sanaghan. Búl әdisti elimizding býgingi oqu salasyna qoldansaq, sәtti nәtiyje kýtiletini Ybyray tәjiriybesinen kórinip-aq túr.

Qazaq tilinde әdebiyettik oqu kitabyn (hrestomatiya) qúrastyrudy Ybyray erte oilastyrdy. Oghan oqyghan kezde – til ýiirip, oidy oyatatyn (qúrghaq jattaugha negizdelgen arab-parsy tilindegi kitaptargha qarsy) ana tilinde jazylghan oqulyq qajet edi. Onyng qúrastyrghan «Qazaq hrestomatiyasy» osy talapqa layyq kitap boldy. Y. Altynsaryúlynyng «Qazaq hrestomatiyasy» («Kirgizskaya hrestomatiya») 1879 jyly, búdan 140 jyl búryn Orynbor qalasynda jariyalandy. Avtordyng búl oqulyghy eki ghasyr boyyna ózining ózektiligin joghaltpaghan asyl múralarymyzdyng biri. Búl oqulyqtar arqyly Y. Altynsaryúly artta qalghan qaranghy halqynyng auruyna em izdep, sol emining shipasyn tapqandyghyna kózimiz anyq jetti. Y. Altynsaryúly halyq sauatyn ashu ýshin oqulyq taptyrmas qazyna ekendigin tereng týsinip, soghan óz oqulyqtaryn jazu arqyly tikeley atsalysty.

Kitapty qúrastyru kezinde avtor eki mәselege toqtalady: 1. «Qazaq hrestomatiyasynyn» alghashqy jәne jalghyz әdebiyettik oqu kitaby ekendigin eskere otyryp, onyng mektepke de, eresekterge de jaramdylyghyn qamtamasyz etu; 2. Kitapqa qazaq halqynyng túrmysy men últtyq psihologiyasyna jaqyn materialdardy mol engizu. Búl hrestomatiyagha engizilgen shygharmalardyng kópshiligi Ybyraydyng óz enbekteri bolatyn. Onyng shygharmalarynda oqugha, adamgershilikke, enbekke baulugha shaqyratyn әngime, mysaldar molynan qamtylghan.

Al, hrestomatiyanyng ekinshi bóliminde halyq anyzdaryna negizdelgen qazaqy әngimelerden basqa jaratylystanu, jaghrapiya, jalpy tariyh, tehnikalyq óndiris, is jýrgizu jónindegi maqalalar engizu kózdelgen. Biraq, avtordyng mezgilsiz qazasy ony búl maqsatqa jetkizbedi.

HIH ghasyrdyng sony HH ghasyrdyng basynda, tipti berige deyin (Tәuelsizdik jyldary) «Ybyray orys patshalyghyna qyzmet etip, orystandyru sayasatyna qyzmet etti, olargha kómek berdi»,- degen pikirlerding beleng alghany ras. Árbir halyqtyng janashyr últ ziyalylary óz halqyn órkeniyetke jetkizu ýshin, damyghan elden ýlgi alady. Búl – zandylyq. Sol siyaqty, Ybyray da orys tili men ghylymy – ghylymdy ýirenetúghyn danghyl jol dep bildi. Sol kezdegi Ybyraydyng aldynda halqyna ghylym ýiretu,- degen arman-maqsattyng bolghany anyq edi. Ony biz Ybyraydyng Iliminskiyge jazghan hattarynan, «Qazaq hrestomatiyasy» syndy oqulyqtarynan, sol oqulyqtaryndaghy ólenderi men әngimelerinen, sol siyaqty qazaq úghymyna say audarmalarynan – óz últy qazaq halqyn missonerlerding «orystandyru» sayasatynan arashalaghanyn anyq kóremiz. Aqiqatyna kelgende, halqyn otarshyldyq ezgiden qútqaryp, últyn órkeniyetke jetkizu jolynda «bilim ordasy» – mektepter ashyp, sózimen de, naqty nәtiyjeli isimen de Y.Altynsaryúly sekildi enbek etken birde bir qazaq balasy joq. Búl – aqiqat! Ybyray sol kezdegi geo-sayasy jaghdaydy da, Resey imperiyasynyng otarshyldyq sayasatyn da tereng týsindi. Sondyqtan da, ol halqynyng moynyna týsken «qúldyq búghaudy» bilim arqyly ózi ashqan «bilim ordalary» – mektepter arqyly júlyp tastaugha úmtyldy. Ózi tandaghan osy jolda, ol barlyq sanaly ghúmyryn sarp etti.

Al, býgin ony biz qazaqty orystandyru ýshin qyzmet etti,- dep kýstәnalaymyz. Tariyhqa tarihtyng kózimen qarau kerek. Ybyray sol kezdegi tarihiy-әleumettik jaghdaydy baghamday otyryp, birden-bir dúrys joldy tandady. Ol jol bilim joly edi. Y. Altynsaryúly últy ýshin osy bilim jolyna qyzmet etti. Ol Resey imperiyasynyng «Orystandyru» dep atalatyn otarshyl sayasatyna jan-tәnimen qarsy boldy. Búghan dәlel: Y.Altynsaryúlynyng artynda qalghan «asyl múralary» – oqulyqtary, qazaq balalary ýshin ashqan últtyq mektepteri, qyzmet pen mansapqa qyzyqpay, últy ýshin etken enbegi.

Paydalanylghan әdebiyetter

• Qamzabekúly D. Alash jәne әdebiyet. – Astana: Foliant, 2002. – 474 b.
• Ybyray Altynsarin taghylymy: Ádebiy-syn maqalalar men zertteuler // Qúrast. M. Jarmúhamedov. – Almaty: Jazushy, 1991. – 384 b.
• Qamzabekúly D. Alashtyng ruhany túghyry. – Almaty: El shejire, 2008 . – 357 b.
• Qazaq әdebiyetining tarihy. On tomdyq. 6 – tom, 1 – kitap. Almaty. QAZaqparat, – 376 b.

Ásem Ósken,

L.N.Gumiylev atyndaghy EÚU doktoranty

Abai.kz