1867-1868 جىلدارداعى اكىمشىلىك-تەرريتوريالىق رەفورمالار، رەسەي يمپەرياسىنىڭ ۇلتتىق اۋداندارىندا حالىق اعارتۋ ءىسىنىڭ دامۋىنا ءوز اسەرىن تيگىزدى. ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قازاقستاندا اعارتۋ ءىسىنىڭ تومەندەگى جۇيەسى قالىپتاستى. باستاۋىش وقۋ ورىندارى – پريحود مەكتەپ كلاستارى، تولىقتىرىلماعان گيمنازيالار، مۇعالىمدەر سەمينارياسى، مال دارىگەرلىك، اۋىل شارۋاشىلىق، قول ونەر كاسىپشىلىگىنە شاكىرتتەر دايارلايتىن ارنايى مەكتەپتەر، ورىس-قازاق ارالاس مەكتەپتەرى اشىلدى. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىن جۇزەگە اسىراتىن اكىمشىلىك-شەنەۋلىكتەر مەن ءتىلماشتار دايارلايتىن ورىس-قازاق مەكتەپتەرىن اشۋ كۇن تارتىبىندە تۇرعان قاجەتتىلىك بولدى. ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ، قازاق اعارتۋشىلىق جولىنىڭ وزىندىك جۇيەسى قالىپتاسا  باستادى.

بەلگىلى الاشتانۋشى عالىم د. قامزابەكۇلى: «ءبىز قازاق اعارتۋشىلىعىن ءۇش بولىككە توپتاستىردىق. ولار: باستاپقى اعارتۋشىلىق (1860-1890), نەگىزگى اعارتۋشىلىق، نەمەسە الاش اعارتۋشىلىعى (1890-1920) جانە ينەرتسيالى اعارتۋشىلىق (1920-1929)» [1, 5 ب.]، - دەپ قازاق اعارتۋشىلىق تاريحىن ءۇش كەزەڭگە بولەدى. مىنە، وسى 1860-1890 جىلدارداعى باستاپقى اعارتۋشىلىق كەزەڭنىڭ باستاۋىندا، ۇلى پەداگوگ-جازۋشى ى.التىنسارىۇلى تۇردى.

ول قازاق جەرىندە العاش رەت قازاق مەكتەبىن اشىپ، قازاق وقۋلىعىن جازىپ، اعارتۋ ىسىنە بارلىق كۇش-جىگەرىن جۇمسادى. «التىنسارين پراگماتيزمى، ەلى ءۇشىن باتىلدىق جاساعاندىعىنان تۋعان دۇرىس-بۇرىس قادامى حح عاسىر باسىندا ءومىر جۇزىنە شىققان الاش قايراتكەرلەرىنە ساباق بولىپ قالدى. ىبىرايدى وزگە تۇستاستارىنان ەرەكشەلەندىرەتىن قاسيەتى – اعارتۋشى-پراكتيك بولعاندىعى ەدى» [1, 27 ب.]، - دەيدى تاعى دا سول الاشتانۋشى د.قامزابەكۇلى. راسىندا دا، ىبىراي التىنسارىۇلى دەگەندە ءبىز ەڭ الدىمەن ۇستازدىڭ اعارتۋشىلىق ىستەرىن ەسىمىزگە الامىز.

ىبىراي التىنسارىۇلىنىڭ ەسەلى ەڭبەگىن ايتپاس بۇرىن پروفەسسور ۆ.ۆ. گريگورەۆ پەن شىعىستانۋشى، پەداگوگ-ميسسيونەر ن. ي. يلمينسكيدى تىلگە تيەك ەتىپ وتكەنىمىز ءجون بولار. ۆ.ۆ. گريگورەۆ  قازاق حالقىنا شىن جانى اشىعان ۇلكەن اقىل يەسى بولدى. ول ورىنبورداعى العاش اشىلعان قازاق مەكتەبىنىڭ ءومىرىن ءجىتى باقىلاپ وتىردى. ونىڭ كوركەيە تۇسۋىنە بەلسەنە ات سالىستى. «تاتارلاندىرۋ» يدەياسىنىڭ باستاۋ بۇلاعى كونفەسسيونالدى مەكتەپ ەكەندىگىن تەرەڭنەن تۇسىنگەن ۆ.ۆ. گريگورەۆ، قازاق دالاسىنداعى (قازاق جەرىنە) جالپى ءبىلىم بەرەتىن اقسۇيەكتىك (سۆەتسكيح) مەكتەپتەردى تاراتا وتىرىپ، ولاردىڭ اسەرىن السىرەتۋ قاجەت دەپ ەسەپتەدى. ياعني، تاتار تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردىڭ سانىن ازايتىپ، ونىڭ ورنىنا ورىس تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردىڭ سانىن كوبەيتكەندى قۇپ كوردى. قازاق جازبا ءتىلىن وركەندەتۋ ءۇشىن، قازاق ءتىلىن تاتار تىلىنەن وقشاۋلاۋ قاجەت دەپ ءتۇسىندى. وسىعان وراي ول ورىس-قازاق مەكتەپتەرىن ۇيىمداستىرۋدىڭ جوباسىن ۇسىنادى. جوبا بويىنشا بۇل مەكتەپتەردە ءدارىس سول حالىقتىڭ انا تىلىندە جۇرگىزىلمەك. گريگورەۆتىڭ جوباسىمەن ورىنبوردا ءتورت مەكتەپ اشىلدى. ءتۇبى ءبىر تۇركى جۇرتىمەن بىرگە مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ باسىن قوسپاي، ءبىر-بىرىنەن اجىراتۋ كەرەك دەگەن ميسسيونەرلىك ساياساتتان تۋىنداعان ۆ.ۆ.گريگورەۆتىڭ بۇل ويى – قازاق جازبا ءتىلىنىڭ ءوسىپ وركەندەۋىنە يگى اسەرى مول بولدى.

بەلگىلى ىبىرايتانۋشى ا.ف. ەفيروۆ ورىس وقىمىستىسى ۆ.ۆ. گريگورەۆتىڭ قازاق دالاسىندا قازاق ءتىلىنىڭ ءورىسى كەڭەيە تۇسۋىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ، سوعان ساي جۇمىستار اتقارعانى تۋرالى ايتادى. سونىمەن قاتار، «XVIII عاسىردىڭ سوڭى مەن ءحىح عاسىردىڭ باسىندا ورىس ۇكىمەتىنە جازىلعان ءىس قاعازدارىنىڭ ءوزى تاتار تىلىندە (بۇل جەردە اڭگىمە قازىرگى تاتار ءتىلى تۋرالى ەمەس، «تاتار» ءتىلى دەگەن اتقا يە بولعان اراب-پارسى سوزدەرى ارالاسقان قويىرتپاق ءتىل جونىندە) جاريالانىپ وتىردى. مۇسىلمان مەكتەپتەرىندە دە ءدارىس وسى تىلدە وقىتىلاتىن» [2, 150 ب.]،- دەگەن مالىمەتتەر بەرەدى عالىم ا.ف.ەفيروۆ.

ءبىز پروفەسسور گريگورەۆتى قازاق وقۋ اعارتۋ جۇمىستارىنا جاساعان ەڭبەگى مەن اتقارعان وڭدى جۇمىستارىنا قاراپ ونى باعالايمىز، وعان ءىلتيپات ەتەمىز. ۆ.ۆ. گريگورەۆ ەڭ العاش قازاق ءتىلىنىڭ «پراۆوسىن قالپىنا كەلتىرۋ» ماسەلەسىن كوتەرىپ، ونى رەسمي ءىس قاعازدارىنا قولدانا باستادى. بۇل – ونىڭ قازاق حالقىنىڭ الدىنداعى زور ەڭبەگى ەدى. قازاق تىلىنە ورىس ءالفاۆيتىن قولدانۋ يدەياسى دا گريگورەۆتىكى بولاتىن. ۆ.ۆ.گريگورەۆ: «قازاقتاردى ورىس الفاۆيتىنە كوشىرۋ – ورىس ءالفاۆيتى قازاق ءتىلىنىڭ تاتار تىلىنە ءسىڭىسىپ كەتۋىنە شەك قويادى، سونىمەن قاتار قازاق ءالفاۆيتىنىڭ قالىپتاسۋىنا كومەكتەسەدى»،- دەيدى. سەبەبى، ءحىح عاسىردا قازاقتا ءوزىنىڭ جازبا ءتىلى قالىپتاسپاعان ەدى. سول كەزەڭدەگى مەكتەپتەر مەن مەدرەسەلەردە ساباق اراب-پارسى سوزدەرى ارالاسقان قويىرتپاق تاتار تىلىندە جۇرگىزىلەتىن. مىنە، «قازاق اعارتۋشىلىعى» تاريحىنىڭ وسى تۇسىندا ءدىن تاراتۋشى ميسسيونەر ورىس وقىمىستىسى ۆ.ۆ. گريگورەۆتىڭ ىقپال ەتۋىمەن، قازاق مادەنيەتى مەن تانىم-تۇسىنىگىن تەرەڭ ءبىلۋ ماقساتىندا، ميسسيونەرلىك باعىتتاعى وقىمىستى ن.ي. يلمينسكي قازاق ءتىلىن ەركىن مەڭگەرىپ الادى. سونىڭ ناتيجەسىندە، يلمينسكيگە گريگورەۆ رەسمي ءىس-قاعازداردىڭ قازاق وقۋشىسىنا قازاق تىلىندە تۇسىنىكتى بولۋىنا باسا نازار اۋدارىپ، قاداعالاۋىن سۇرايدى. «...جاستارمەن جاقىن ارالاسا ءجۇرىپ يلمينسكيدىڭ قازاق ءتىلىن ەركىن مەڭگەرىپ العانى سونداي، ۆ.ۆ. گريگورەۆ ەندى وعان اشىلاتىن بولاشاق مەكتەپتەرگە ارناپ ورىس ءتىلىنىڭ (ورىس جانە قازاق تىلدەرىندە) وقۋلىعىن جازۋدى تاپسىرادى. بۇل وقۋلىقتاعى قازاق تەكستەرى ورىس الفاۆيتىمەن بەرىلۋگە ءتيىستى ەدى. يلمينسكيدىڭ «ساموۋچيتەل رۋسسكوي گراموتى دليا كازاحوۆ» دەپ اتالاتىن كىتابى وسىنداي وقۋلىق ەدى. بىراق مۇندا يلمينسكي گريگورەۆتىڭ ورىس ءالفاۆيتى جونىندەگى تالابىن ورىنداعان جوق. ول اراب جازۋىنىڭ ءيىسى تۇركى تىلدەرىنە ەتەنە جاقىن ەكەندىگىن ەسكەرىپ، ءوز وقۋلىعىن سول الفاۆيتتە جازىپ شىقتى» [2, 150-151 ب.]. ياعني، ءحىح عاسىرداعى قازاقتار ءۇشىن ورىس جازۋى، ياعني ورىس ءالىپبيى تۇسىنىكسىز جازۋ بولىپ سانالدى.

1861 جىلدىڭ باسىندا التىنسارين ورىنبور بەكىنىسى ماڭايىنداعى گريگورەۆتىڭ اشقان ءتورت مەكتەبىنىڭ بىرىنە باستاۋىش مەكتەپ مۇعالىمى بولىپ تاعايىندالادى. جيناعان ءبىلىمىن، تاجىريبەسىن ءوز ەلىنىڭ يگىلىگىنە جۇمساعىسى كەلگەن، بىراق، قاي باعىتقا جۇمسارىن ۇزاق ويلانعان ىبىراي كوپكە دەيىن ءبىر شەشىمگە كەلە المايدى. اقىرى ىبىراي حالىققا عىلىم ۇيرەتۋدى ءجون كورىپ، 1864 جىلى قازاقتارعا ارناپ مەكتەپ اشادى. «مىنە، كوپتەن كۇتكەن مەكتەپتىڭ اشىلۋ ءساتى دە كەلدى»، - دەپ جازادى التىنسارين 1864 جىلى 16 ناۋرىزدا يلمينسكيگە جازعان حاتىندا. «وقىتۋ ءادىسىم وزىڭىزدەن ۇيرەنگەندەي: الدىمەن زاتتىڭ اتاۋى، ياعني تەك قانا زات ەسىمگە قاتىستى سوزدەر، ودان سوڭ زاتتىڭ ساپاسىن بىلدىرەتىن سوزدەر – سىن ەسىم، كەيىن زاتتىڭ اتاۋى مەن جىكتەۋ، سەپتەۋ، سان ەسىم، ودان ءارى «ساموۋچيتەلدەن» سولارعا مىسال رەتىندە اۋىزشا اۋدارمالار» [2, 156 ب.]، - دەيدى. بۇل جەردە التىنسارين يلمينسكيدىڭ «ساموۋچيتەل  رۋسسكوي گراموتى دليا كازاحوۆ» اتتى كىتابى جايلى ايتىپ وتىر. ول اۋەلى مەكتەپ اشقاندا بىرنەشە جىل بويى يلمينسكيدىڭ اتالمىش  كىتابىن ءوز تاجىريبەسىندە قولدانعان ەدى.

سول كەزەڭدەگى قازاق بالالارىنا ارنالعان مەكتەپتەگى باعدارلاماسى مىنا تومەندەگىدەي بولدى:

1. ورىس كىتاپتارىن اۋدارىپ تۇسىندىرە وتىرىپ وقۋ;
2. ءتۇرلى زاتتاردىڭ ورىسشا اتاۋلارىن ۇيرەنۋ;
3. ورىسشا اڭگىمەلەۋ;
4. جەكە تىركەستەر مەن گرامماتيكالىق فورمالاردى قۇراستىرۋ، قيۋلاستىرۋ;
5. كوركەم جازۋ;
6. اريفمەتيكا: قوسۋ، الۋ، كوبەيتۋ، ءبولۋ.
7. جەر شارى، الەم بولىكتەرى، ەۆروپانىڭ باستى قالالارى مەن مەملەكەتتەرى جونىندە ماعلۇماتتار.
8. تاتار ءتىلى (وقۋ، جازۋ).

وقىتۋ قازاق تىلىندە جۇرگىزىلدى. كورىپ وتىرعانىمىزداي باعدارلامادا ورىس جانە تاتار ءتىلى باستى نازاردا بولدى. بۇل ى.التىنسارىۇلىنىڭ العاشقى جاساعان وقۋ باعدارلاماسى ەدى. ول العاشقىدا يلمينسكيلەر قالىپتاستىرعان ءۇردىستى ساقتاپ، ءبىلىمدى ورىس تىلىندە بەردى. الايدا، ىبىرايدىڭ كەيىنگى وقۋلىقتارى مەن ەڭبەكتەرىنەن ونىڭ بۇل باعدارلامالىق وقۋ جۇيەسىنەن باس تارتقاندىعى بايقالادى.

قازاق اعارتۋشىسى ى. التىنسارىۇلى ەڭبەك جولىنىڭ باستاپقى كەزەڭىنەن-اق، قازاق وقۋشىسى ءۇشىن بۇدان بۇرىن جازىلماعان، مۇلدەم باسقا وقۋلىق قۇراستىرۋ تۋرالى ماسەلەنىڭ شەشىمىن ىزدەي باستاعانى اڭعارىلادى. ول ورىس وقىمىستىلارى قۇراستىرعان وقۋلىقتار مەن وقۋ-قۇرالدارىن نەگىزگى باعدارشام رەتىندە پايدالانىپ، سولاردىڭ نەگىزىندە قازاق وقۋلىقتارىن جازۋعا كىرىستى. ۇلى پەداگوگ وقۋلىق قۇراستىرۋدا ورىس وقىمىستىسى ۋشينسكيدىڭ «دەتسكي مير» كىتابىن تاجىريبە جۇزىندە دە تەوريالىق جاعىنان دا جول كورسەتكىش قۇرال رەتىندە پايدالاندى. ول تۋرالى اعارتۋشى: «دەتسكي مير» ماعان وتە ۇنادى، ويتكەنى وندا مەن اۋدارۋعا تۇرارلىق ماقالالار بارشىلىق. موللالار، وقىتىپ جۇرگەن تاتار، اراب، پارسى كىتاپتارى ادامداردى اق جولدان اداستىرادى، بارلىق حالىقتار سياقتى قازاقتارعا دا اقىل-وي يگىلىگىن بەرەتىن ءوز تىلدەرىندەگى تۇسىنىكتى كىتاپ كەرەك. تاۋەكەل ەتىپ «دەتسكي ميردان» ءبىر ماقالا اۋدارىپ بايقايمىن دا سىناتۋ ءۇشىن سالىپ جىبەرەمىن» [2, 158 ب.]،- دەيدى ى.التتىنسارىۇلى ن.ي.يلمينسكيگە جازعان حاتىندا .

ى. التىنسارىۇلىنىڭ ءبىز بىلەتىن ەكى وقۋلىعى بار. اعارتۋشىنىڭ حالىققا عىلىم ۇيرەتەتۇعىن ەكى كىتاپپەن عانا شەكتەلىپ قالماي، بىرنەشە وقۋلىقتار جازۋدى نيەت ەتكەنى اقيقات. الايدا وعان ۇلى ۇستازدىڭ ءالسىز دەنساۋلىعى مەن سول زامانداعى سولاقاي ساياساتتىڭ دا سالقىنى دا ءوز اسەرى تيگىزگەن سەكىلدى.

وسى ورايدا تومەندەگى مىنا ماسەلەگە دە توقتالىپ وتسەك...

ىبىراي العاش ءوز مەكتەبىن اشقان تۇستا «بالقوجانىڭ شوقىنعان نەمەرەسى»، «شوقىندى» دەگەن سياقتى جالا سوزدەر قازاق اراسىنداعى كەيبىر اۋىل قازاقتارى تاراپىنان كوپ ايتىلدى. بۇل ءسوز بەرىگە دەيىن تىيىلماي كەلە جاتىر. الايدا، س. سەيفۋللين «ىبىراي التىنسارين» دەگەن ماقالاسىندا اعارتۋشى ى. ءالتىنساريندى ورىس ميسسيونەرلەرى ءوز ماقساتتارىنا پايدالانباق بولعانىن ايتادى. مەكتەپ اشىپ، حالقىن ءبىلىمدى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسۋدى ارمانداعان ىبىراي ولاردان قاشپاي كەرىسىنشە، ولاردى ءوز ماقساتىنا پايدالانعانىن جازادى. سول سەبەپتى دە، ەل اراسىندا ونى «شوقىندى» دەگەن تالاي وسەكتەر تاراتىلعانى جايلى  ايتا كەلىپ ساكەن ونى ءوز ماقالاسىندا تولىقتاي اقتايدى. ءبىز دە س.سەيفۋلليننىڭ ءوز ماقالاسىندا ايتقان ءدال وسى پىكىرىمەن تولىقتاي كەلىسەمىز.

ۆ.ۆ.گريگورەۆ، ن.ي.يلمينسكيلەر قازاقتىڭ وقۋ جۇيەسى مەن ادىسىنە وزىندىك ۇلەستەرىن قوستى. ونى ءبىز جوققا شىعارا المايمىز. الايدا ولار ءدىن تاراتۋشى حريستيان ميسسيونەرلەرى ەدى. ماسەلەن، ن.ي. يلمينسكي قازاق جەرىندەگى وقۋ-اعارتۋ –  حريستيان ءدىنىنىڭ ۇرىعىن تاراتۋشى قىزمەتىن اتقارۋى ءتيىس،- دەپ ويلادى. ول: «جالپى ءبىلىم بەرەتىن پاندەر ءدىني پاندەردەن قالعان ۋاقىتتا عانا جۇرگىزىلۋى ءتيىس»،- دەپ ۇيرەتتى. ال، ى. التىنسارىۇلى مۇلدەم باسقاشا ويلادى. ونىڭ پىكىرىنشە، مەكتەپتىڭ نەگىزگى مىندەتى – حالىقتىڭ جالپى ءبىلىم دەڭگەيىن كوتەرۋ. «تابيعي اقىل-وي –  اينالانى تانىپ بىلۋگە عانا قابىلەتتى، ال ونىڭ قابىلەتىن كوز كورمەيتىندى تانىپ بىلەتىندەي دارەجەگە دەيىن دامىتۋعا تەك جوعارى ءبىلىم عانا جەتكىزەدى. ءبىز بۇنى جاقسى تۇسىنەمىز، سوندىقتان دا بالالارىمىزدى ورىس-قازاق مەكتەپتەرىنە بەرۋگە قۇلشىنا كىرىسىپ جاتىرمىز» [2, 169 ب.]، - دەيدى اعارتۋشى-پەداگوگ ى.الىنسارىۇلى. قازاق حالقىنا تەك پايدالى عىلىم ويلاعان ىبىراي، يلمينسكيدىڭ ونى ءوز پايداسىنا جۇمساعىسى كەلگەن پيعىلىن ءتۇسىنىپ، ءبىلىم بەرۋدەگى ءوز باعىتىن دۇرىس، جارقىن جولعا ءتۇسىردى.

يسلام دىنىنە بايلانىستى، سول ءدىندى ناسيحاتتايتىن ى. التىنسارىۇلىنىڭ «شارياتۋل – يسلام» («مۇسىلمانشىلدىق تۇتقاسى»)  اتتى وقۋلىعى بار. بۇل كىتاپ قازاق جەرىندە سانداعان جىلدار «ۇرىپ وقىتۋ» ءادىسى، ياعني ءتورت جىل وقىپ، ناتيجەسىندە قۇران سوزدەرىن جاتتاپ الۋدى ءبىلىم دەپ تۇسىندىرەتىن قارابايىر تۇسىنىكتى السىرەتۋ ءۇشىن جازىلعان ەڭبەك ەدى. الايدا، ۇلى رەفورماتور ى.التىنسارىۇلى يسلام دىنىنە تولىقتاي قارسى شىقتى دەپ ويلاساق، ءبىز بىرجاقتى بۇرىس كەتىپ اداسامىز. ى.التىنسارىۇلى ءوز ەڭبەگىندە يسلام ءدىنىن سىنامايدى، كەرىسىنشە، ول سول ءدىننىڭ دۇرىس ەمەس، بۇرىس ناسيحاتتالىپ جاتقاندىعىن ايتادى.

ي. گاسپرينسكي 1891 جىلى جازعان «ورىس مۇسىلماندىعى» اتتى ەڭبەگىندە: «ساۋاتتى مۇسىلماننىڭ ءبارى، ەڭ قۇرىعاندا 50-60 پايىزى بىلسە كەرەك، ءبىر كەزدەگى يسلامدا يلمي-تىبيە (مەديتسينا), يلمي-يكمەت (فيزيكا), يلمي-كيميا (حيميا),  يلمي-نابودات (بوتانيكا), يلمي-مۋدجۋم (استرونوميا), يلمي-ەندەسە (گەومەتريا), ت.ب. پاندەردى وقىتقان مەدرەسەلەر بولعان. حاليفاتتىق داۋىرلەگەن شاقتا باعدات، كوردوۆا تاعى وزگە شىعىس قالالارىندا اقىل مەن تاجىريبەگە قاتىستى عىلىمداردى وقىتقان 20-30 پروفەسسورى (مۇدەريس، مۇعالىم) بار مەدرەسەلەر تۋرالى بۇلىڭعىر ەلەس پەن اڭىز قالعان. بۇگىنگى تاتار مەدرەسەسىنىڭ باعدارلاماسى – كىتابي اراب ءتىلى، تەولوگيا جانە سحولوستيكا. وقىتۋ ءادىسى – ۇرىپ ميعا كىرگىزۋ جانە جاتتاتقىزۋ، جاتتاتقىزۋ جانە ۇرىپ ميعا كىرگىزۋ» [3, 70 ب.]، - دەپ جازىپ، ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى عىلىمدى وقىتپايتىن سحولوستيكالىق ءدىني مەدرەسەلەردى قاتتى سىنايدى. ءوز تۇسىنداعى مەدرەسەلەردە تەك «ۇرىپ ميعا كىرگىزۋگە» اينالعان ءادىسىن قاتتى سىنعا العان ىبىراي مۇسىلمان جۇرتشىلىعى، ونىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى مەن ءادىسىن باسقا ارناعا بۇرۋ جولىن تاڭدايدى.

يا، ىبىراي بۇرىنعى حاليفاتتىق داۋىردەگى وقىتۋ ادىسىنەن ايرىلىپ قالعان، عىلىم ۇيرەتپەيتىن، بالالاردى ويلانۋعا مۇرشا بەرمەيتىن موللالاردىڭ ۇرىپ ميعا كىرگىزۋ مەن جاتتاۋ جولىنان قاشىپ، ورىس عىلىمى ارقىلى ناعىز عىلىمدى ۇيرەتۋ جولىن ۇستاندى. ىبىرايدىڭ وسى كوزقاراسىن ءوزىنىڭ وقۋلىقتارىنان دا انىق بايقاۋعا بولادى. ونىڭ اعارتۋشىلىق-پەداگوگيكالىق كوزقاراستارى ۋشينسكي، كورف، تولستوي، ۆودوۆوزوۆ، بۋناكوۆ  سياقتى ورىس پەداگوگتارىنان ءنار الىپ جاتتى. ى. التىنسارىۇلى ۇيىمداستىرعان وقۋ ورىندارى ساپاسى جاعىنان سول كەزەڭدەگى وزىق ورىس وقۋ ورىندارىمەن يىق تەڭەستىرە الدى.

ساۋاتتى حالىق، ءبىلىمدى ەل بولۋ ءۇشىن ى. التىنسارىۇلى ءبىرىنشى كەزەككە مۇعالىمدى قويدى. ول جونىندە ءوزى بىلاي دەيدى: «حالىق مەكتەبى ءۇشىن باستى تۇلعا – مۇعالىم، ەڭ تاماشا دەگەن پەداگوگيكالىق باسشىلىق، ەڭ جومارت دەگەن مەملەكەتتىك جارلىق تا، تىڭعىلىقتى پەداگوگيكالىق باقىلاۋ دا ونىمەن تەڭەسە المايدى» [2, 170 ب.]، - دەپ، مۇعالىمگە باسا نازار اۋدارادى.

ۇلى پەداگوگ ى. التىنسارىۇلى وقۋشىعا وزگە ءتىلدى ۇيرەتۋ تۋرالى ءوز تاجىريبەسىنەن ءبىراز عىلىمي ويلار ايتادى. ول ورىس ءتىلى ءپانىنىڭ مۇعالىمى قازاقشا ءبىلۋى كەرەك، ال، ءوز كەزەگىندە قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ مۇعالىمى ورىس ءتىلىن ءبىلۋى شارت دەپ ەسەپتەيدى. ياعني، وقۋشىلارعا ءتىل ۇيرەتەردە ءوزى دە سول اۋديتوريانىڭ ءتىلىن ءبىلىپ، سول تىلدە سويلەي ءبىلۋى ماڭىزدى. سەبەبى، سول حالىقتىڭ ءتىلىن بىلمەسەڭ، مۇعالىمگە ءتىل ۇيرەتۋ قيىنعا سوعارى انىق.

ادىستەمەشى-عالىم ى. التىنسارىۇلى وقۋ ىسىندەگى تۇتاستىق پەن ءبىر جۇيەلىلىككە دە ءمان بەردى. ءبىر مۇعالىمگە جازعان حاتىندا: «ءاربىر مەكتەپتە ورىس ءتىلىن، جاراتىلىستانۋ، جاعراپيا مەن تاريحتى وقىتۋ ءبىر جۇيەگە، ءبىر باسشىلىققا باعىنۋى كەرەك... وقىتۋ ىسىندە جۇيە بولماسا مۇعالىم بىردەن-ءبىر ءپاندى دۇرىس تۇتاس وقىتا المايدى. مۇنداي مۇعالىمدەر شاكىرتتەرىن دۇرىس جولدان اداستىرادى»،- دەپ جازادى ى.التىنسارىۇلى.

ىبىراي التىنسارىۇلى 1876 ج. ن.ي. يلمينسكيگە جازعان حاتىندا «قازاق حرەستوماتياسىنا» بايلانىستى: «تاتار تىلىندە جازىلعان وقۋلىقتاردان قۇتىلۋ ءۇشىن، قازاق تىلىندە وقۋعا ارنالعان كىتابىمدى كەشە عانا باستادىم. مەن وقۋلىققا مىسالداردى ەنگىزگىم كەلمەيدى، سەبەبى قاتاڭ تۇرمىستا وسكەن قازاقتارعا بۇدان گورى ماندىرەك اڭگىمەلەر بولعانىن قۇپ كوردىم. مىسالداردى (باسنيا) قازاق بالالارى وقىعىسى كەلمەيدى، وقىسا دا اتا-انالارى: ساۋىسقان مەن قارعا سويلەسە ما ەكەن؟» دەپ كۇلەتىنىن ءوز تاجىريبەمنەن بىلەمىن»  [2, 172 ب]،- دەپ جازادى. ى.التىنسارىۇلى ءوز وقۋلىقتارىنداعى ماتىندەردى نەعۇرلىم قازاق وقۋشىسىنىڭ ۇعىم-تۇسىنىگىنە ساي ەتە وتىرىپ، وقۋشىنىڭ ۇلتتىق پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىگىن باستى نازاردا ۇستادى.

اعارتۋشى ى. التىنسارىۇلى ەكى وقۋلىق قۇراستىرادى. ولار: «قازاقتارعا ورىس ءتىلىن وقىتۋدىڭ باستاۋىش قۇرالى» («ناچالنوە رۋكوۆودستۆو ك وبۋچەنيۋ كازاحوۆ رۋسسكومۋ يازىكۋ») (1879), «قازاق حرەستوماتياسى» (1879). اتالمىش كىتاپتار ورىس الفاۆيتىمەن جازىلعان العاشقى وقۋلىقتار بولدى. ى.التىنسارىۇلىنىڭ «قازاقتارعا ورىس ءتىلىن وقىتۋدىڭ باستاۋىش قۇرالى» اتتى وقۋلىعى، ورىس ءتىلى گرامماتيكاسىنىڭ قىسقاشا وچەركى سيپاتىندا مىناداي بولىمدەردەن قۇرالادى: 1. زات ەسىم; 2. سىن ەسىم; 3. سان ەسىم; 4. ەسىمدىك; 5. ۇستەۋ مەن شىلاۋ; 6. پرەدلوگ (شىلاۋ); 7. ەتىستىك; 8. قازاق تىلىنەن ورىس تىلىنە اۋدارىلاتىن ماتىندەردىڭ ۇلگىلەرى. ى.التىنسارىۇلىنىڭ بۇل وقۋلىعى ورىنبوردا ورىس-قازاق مەكتەپتەرىندە ورىس تىلىنەن بەس جىل ساباق بەرۋىنىڭ ناتيجەسىندە جازىلعان.

بۇل وقۋلىق گرامماتيكانىڭ تولىق كۋرسى ەمەس، ورىس تىلىمەن العاشقى تانىستىققا جولباسشى عانا بولدى. وقۋلىق اۆتورىنىڭ جازۋىنشا: «گرامماتيكانى وقۋشىلار ورىس كىتاپتارىن ەركىن ءتۇسىنىپ، وقيتىن كەزدە تەرەڭدەي ۇيرەنۋى كەرەك». ءالتىنساريننىڭ بۇل پىكىرىمەن تولىقتاي كەلىسۋگە بولادى. وسى ورايدا، بۇگىنگى قازاقستانداعى ءبىلىم سالاسى ىبىرايدىڭ بۇل مەتوديكاسىنا مۇلدەم قاراما-قارسى باعىتتا جۇمىس جاساپ وتىرعانىن بايقاماۋ مۇمكىن ەمەس. وقۋ مينيسترلىگىنىڭ بەكىتۋىمەن، ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ وقىتىلاتىن ورىس ءتىلى ءپانى سول العاشقى جىلىندا-اق گرامماتيكا ۇيرەتۋدەن باستالادى. وقۋشىنىڭ «زات ەسىم»، «سىن ەسىم»، «ەتىستىكتى» جاتقا ايتىپ بەرگەننەن نە پايدا، ول ءتىلدى جاقسى مەڭگەرىپ، ءوز ويىن ەركىن جەتكىزە الماسا؟! وكىنىشكە وراي، بۇگىنگى تاڭدا، ون جىل بويى مەكتەپتە ورىس ءتىلى ءپانى جۇرگىزىلسە دە، وقۋشىلار ءوزىنىڭ ءومىربايانىن اۋىزشا دا، جازباشا دا ساۋاتتى تۇردە جەتكىزە المايدى. قازىرگى قازاقستان مەكتەپتەرىندەگى شەت ءتىلىن وقىتۋدىڭ جاعدايى بۇدان دا تومەن. مىسالى: جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردەگى 5-11- سىنىپ ارالىعىندا 6 جىل اعىلشىن ءتىلىن وقىعان وقۋشى ءتىرى اعىلشىنمەن سويلەسىپ، ءتۇسىنىسۋ بىلاي تۇرسىن، ول سويلەپ تۇرعان اعىلشىننىڭ نە تۋرالى ايتىپ تۇرعانىن مۇلدەم تۇسىنبەيدى. مۇنىڭ بارلىعىنىڭ سەبەبى: ىبىرايشا ايتساق، ول – ءتىل ۇيرەتۋدەگى جۇيەنىڭ دۇرىس قۇرىلماعاندىعىنان. ال، ىبىراي شاكىرتتەرىنە اۋەلى ورىس تىلىندە كىتاپتار وقىتىپ، سويلەتىپ، بالانىڭ ءتىلىن سىندىرعاننان سوڭ عانا، گرامماتيكانى ۇيرەتۋدى دۇرىس دەپ ساناعان. بۇل ءادىستى ەلىمىزدىڭ بۇگىنگى وقۋ سالاسىنا قولدانساق، ءساتتى ناتيجە كۇتىلەتىنى ىبىراي تاجىريبەسىنەن كورىنىپ-اق تۇر.

قازاق تىلىندە ادەبيەتتىك وقۋ كىتابىن (حرەستوماتيا) قۇراستىرۋدى ىبىراي ەرتە ويلاستىردى. وعان وقىعان كەزدە – ءتىل ءۇيىرىپ، ويدى وياتاتىن (قۇرعاق جاتتاۋعا نەگىزدەلگەن اراب-پارسى تىلىندەگى كىتاپتارعا قارسى) انا تىلىندە جازىلعان وقۋلىق قاجەت ەدى. ونىڭ قۇراستىرعان «قازاق حرەستوماتياسى» وسى تالاپقا لايىق كىتاپ بولدى. ى. التىنسارىۇلىنىڭ «قازاق حرەستوماتياسى» («كيرگيزسكايا حرەستوماتيا») 1879 جىلى، بۇدان 140 جىل بۇرىن ورىنبور قالاسىندا جاريالاندى. اۆتوردىڭ بۇل وقۋلىعى ەكى عاسىر بويىنا ءوزىنىڭ وزەكتىلىگىن جوعالتپاعان اسىل مۇرالارىمىزدىڭ ءبىرى. بۇل وقۋلىقتار ارقىلى ى. التىنسارىۇلى ارتتا قالعان قاراڭعى حالقىنىڭ اۋرۋىنا ەم ىزدەپ، سول ەمىنىڭ شيپاسىن تاپقاندىعىنا كوزىمىز انىق جەتتى. ى. التىنسارىۇلى حالىق ساۋاتىن اشۋ ءۇشىن وقۋلىق تاپتىرماس قازىنا ەكەندىگىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، سوعان ءوز وقۋلىقتارىن جازۋ ارقىلى تىكەلەي اتسالىستى.

كىتاپتى قۇراستىرۋ كەزىندە اۆتور ەكى ماسەلەگە توقتالادى: 1. «قازاق حرەستوماتياسىنىڭ» العاشقى جانە جالعىز ادەبيەتتىك وقۋ كىتابى ەكەندىگىن ەسكەرە وتىرىپ، ونىڭ مەكتەپكە دە، ەرەسەكتەرگە دە جارامدىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ; 2. كىتاپقا قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسى مەن ۇلتتىق پسيحولوگياسىنا جاقىن ماتەريالداردى مول ەنگىزۋ. بۇل حرەستوماتياعا ەنگىزىلگەن شىعارمالاردىڭ كوپشىلىگى ىبىرايدىڭ ءوز ەڭبەكتەرى بولاتىن. ونىڭ شىعارمالارىندا وقۋعا، ادامگەرشىلىككە، ەڭبەككە باۋلۋعا شاقىراتىن اڭگىمە، مىسالدار مولىنان قامتىلعان.

ال، حرەستوماتيانىڭ ەكىنشى بولىمىندە حالىق اڭىزدارىنا نەگىزدەلگەن قازاقى اڭگىمەلەردەن باسقا جاراتىلىستانۋ، جاعراپيا، جالپى تاريح، تەحنيكالىق ءوندىرىس، ءىس جۇرگىزۋ جونىندەگى ماقالالار ەنگىزۋ كوزدەلگەن. بىراق، اۆتوردىڭ مەزگىلسىز قازاسى ونى بۇل ماقساتقا جەتكىزبەدى.

ءحىح عاسىردىڭ سوڭى حح عاسىردىڭ باسىندا، ءتىپتى بەرىگە دەيىن (تاۋەلسىزدىك جىلدارى) «ىبىراي ورىس پاتشالىعىنا قىزمەت ەتىپ، ورىستاندىرۋ ساياساتىنا قىزمەت ەتتى، ولارعا كومەك بەردى»،- دەگەن پىكىرلەردىڭ بەلەڭ العانى راس. ءاربىر حالىقتىڭ جاناشىر ۇلت زيالىلارى ءوز حالقىن وركەنيەتكە جەتكىزۋ ءۇشىن، دامىعان ەلدەن ۇلگى الادى. بۇل – زاڭدىلىق. سول سياقتى، ىبىراي دا ورىس ءتىلى مەن عىلىمى – عىلىمدى ۇيرەنەتۇعىن داڭعىل جول دەپ ءبىلدى. سول كەزدەگى ىبىرايدىڭ الدىندا حالقىنا عىلىم ۇيرەتۋ،- دەگەن ارمان-ماقساتتىڭ بولعانى انىق ەدى. ونى ءبىز ىبىرايدىڭ يلمينسكيگە جازعان حاتتارىنان، «قازاق حرەستوماتياسى» سىندى وقۋلىقتارىنان، سول وقۋلىقتارىنداعى ولەڭدەرى مەن اڭگىمەلەرىنەن، سول سياقتى قازاق ۇعىمىنا ساي اۋدارمالارىنان – ءوز ۇلتى قازاق حالقىن ميسسونەرلەردىڭ «ورىستاندىرۋ» ساياساتىنان اراشالاعانىن انىق كورەمىز. اقيقاتىنا كەلگەندە، حالقىن وتارشىلدىق ەزگىدەن قۇتقارىپ، ۇلتىن وركەنيەتكە جەتكىزۋ جولىندا «ءبىلىم ورداسى» – مەكتەپتەر اشىپ، سوزىمەن دە، ناقتى ناتيجەلى ىسىمەن دە ى.التىنسارىۇلى سەكىلدى ەڭبەك ەتكەن بىردە ءبىر قازاق بالاسى جوق. بۇل – اقيقات! ىبىراي سول كەزدەگى گەو-ساياسي جاعدايدى دا، رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىن دا تەرەڭ ءتۇسىندى. سوندىقتان دا، ول حالقىنىڭ موينىنا تۇسكەن «قۇلدىق بۇعاۋدى» ءبىلىم ارقىلى ءوزى اشقان «ءبىلىم وردالارى» – مەكتەپتەر ارقىلى جۇلىپ تاستاۋعا ۇمتىلدى. ءوزى تاڭداعان وسى جولدا، ول بارلىق سانالى عۇمىرىن سارپ ەتتى.

ال، بۇگىن ونى ءبىز قازاقتى ورىستاندىرۋ ءۇشىن قىزمەت ەتتى،- دەپ كۇستانالايمىز. تاريحقا تاريحتىڭ كوزىمەن قاراۋ كەرەك. ىبىراي سول كەزدەگى تاريحي-الەۋمەتتىك جاعدايدى باعامداي وتىرىپ، بىردەن-ءبىر دۇرىس جولدى تاڭدادى. ول جول ءبىلىم جولى ەدى. ى. التىنسارىۇلى ۇلتى ءۇشىن وسى ءبىلىم جولىنا قىزمەت ەتتى. ول رەسەي يمپەرياسىنىڭ «ورىستاندىرۋ» دەپ اتالاتىن وتارشىل ساياساتىنا جان-تانىمەن قارسى بولدى. بۇعان دالەل: ى.التىنسارىۇلىنىڭ ارتىندا قالعان «اسىل مۇرالارى» – وقۋلىقتارى، قازاق بالالارى ءۇشىن اشقان ۇلتتىق مەكتەپتەرى، قىزمەت پەن مانساپقا قىزىقپاي، ۇلتى ءۇشىن ەتكەن ەڭبەگى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

• قامزابەكۇلى د. الاش جانە ادەبيەت. – استانا: فوليانت، 2002. – 474 ب.
• ىبىراي التىنسارين تاعىلىمى: ادەبي-سىن ماقالالار مەن زەرتتەۋلەر // قۇراست. م. جارمۇحامەدوۆ. – الماتى: جازۋشى، 1991. – 384 ب.
• قامزابەكۇلى د. الاشتىڭ رۋحاني تۇعىرى. – الماتى: ەل شەجىرە، 2008 . – 357 ب.
• قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى. ون تومدىق. 6 – توم، 1 – كىتاپ. الماتى. قازاقپارات، – 376 ب.

اسەم وسكەن،

ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ دوكتورانتى

Abai.kz