Songhy kezderi Qytay biyligi diplomatiya salasyndaghy sәtsiz әreketterine baylanysty jii tayaq jep jýr. Sәuir aiynyng sonynda Avstraliyanyng SIM men SM (sauda ministrligi) Qytaydyng sol eldegi elshisi Cheng jingye-ni shaqyryp, onyng Avstraliyagha jasaghan «qoqan-loqysyna» jauap beruin talap etti. Olardyng shamyna tiygen elshining avstraliyalyq basylymgha bergen súhbaty edi.

Onda elshi «Alysqa kóz salsaq, ...Bәlkim, qytaylyqtar «biz ne ýshin Avstraliyanyng sharabyn ishemiz, nege onyng etin jeymiz?» dese ne deymiz, qytaylyq turister «biz nege ózimizge dos emes elge sayahattaugha tiyispiz?»,  qytaylyq studentterding ata-analary «búl el bizge dostyq peyilde emes, tipti qarsy eken, sonda ol shynymen balalarymyzdy jiberetin eng layyqty oqu mekeni sanala ma?» deseshi» degen bolatyn («Australia Financial Review»).

Elshi búl sózderdi Avstraliya premieri Skott Morrisonnyng mәlimdemesine qatysty aityp otyr. Morrison Covid-19 virusynyng taralu qaynary turaly Qytaygha tekseru jýrgizu jayyndaghy ýndeu jasaghan bolatyn. Avstraliyalyqtar elshining sózin «ekonomikalyq qúqay kórsetuge» balap otyr. Al elshining ersi mәmilesin aqtap aluy tiyis Qytay SIM baspasóz hatshysy Gen Shuan «Qytay elshisining pozisiyasy Avstraliya tarapynyng juyqtan bergi keybir qate sózderi men әreketterining Qytay halqynyng narazylyghyn tudyra ma degen alandaushylyghyn, eki el qatynasynyng jaysyz әserge úshyrap qaluyna alandaushylyghyn bildiredi. Búl qate me?» dep saldy.

Nauryz aiynda Qytay SIM-ning taghy bir baspasóz hatshysy Chjao Liszyani tvitterdegi jazbasynda «Covid-19 virusyn Qytaygha әskeriylerding әlemdik sayysyna kelgen AQSh sarbazdary alyp keldi» dep daugha qalyp, Tramp pen Pompeonyng «qytay virusy», «Uhan virusy» dep tópeleuine sebepker boghan. Aqyrynda tvitterdegi jazba ózining jeke kózqarasy ekenin aityp jaltarghan. Esesine, osy ýshin asa yryqsyz kýide qalghan Qytaydyng AQSh-taghy elshisi Suy Tyanikay «Qytaydyng AQSh-taghy ókili menmin!» dep resmy mәlimdeme jasaugha jәjbýr boldy. Chjaodyng jazbasy kerekke túrghysyz degeni.

Taghy birde sol Chjao Liszyani Qytaydyng shetelderge jóneltken bettúmshalarynyng (maska) sapasyzdyghy jayly súraqqa «bizding bettúmshalarymyz ólshemge kelmeydi desen, onda ony paydalanbasang boldy ghoy» dep jauap bergen. Onyng jauabynda diplomattargha tәn mәmilegerlikti syryp tastaghan, menmendik pen astamshylyqtyng buy búrqyrap túrghan. Búl shetelderde Qytay «bettúmshamen ses kórsetti», «bettúmshanyng ózin qarugha ailandyrdy» dep baghalanuda.

Qytaydyng Fransiya, Kanada, Angliyadaghy diplomatiyalyq ókildikteri sol elderding virusqa qarsy sharalaryn synap, «virusqa qarsy emtihannyng qytaylyq dayyn jauabyn kóshire de almady» dep jazghyrdy. Olar әr elding jaghdayynyng basqasha ekenin eskermey, qytaylyq әdistemelerdi «tyqpalaghany» ýshin daugha qalghan edi.

Qarap otyrsanyz, qytaylyq diplomatiya menmendik, óktemshildik úsqynynan basqa, ishki ýilesimsizdigimen de erekshelenedi. Ministrlik pen onyng shetelderdegi korpustary arasynda birin-biri ynghaysyz jaghdaygha qaldyratyn mysaldar jii qaytalanuda. Al osy ministrlikti Qytaydaghy keybir últshyl, populistik saryndaghy BAQ «tәnir bergen komanda» (komandalar arasynda jigeri, energiyasy, birligi, útymdylyghymen oza shapqan topty bildiretin jargon sóz - avtor)  dep atap jýr.

Biylikke Sy Szinipin kelgeli Den Syaopin belgilep ketken «aqyryn jýrip, anyq basu, ynghayyn tauyp, әser etu» ústanymyn «órshelene úmtylyp, meyilinshe yqpal jasau» ústanymymen almastyrghany belgili. Múnyng artynda elding quatyn asyra mólsherleu, týpting týbinde, әlemdik ekinshi ekonomikagha ainalugha masattanu nysayy túr.

Qytay ekonomikasynyn, atap aitqanda, onyng JIÓ-ning әlemde ekinshi oryndy ústauy (2010 jyl) men Siyding biylikke kelui (2012 jyl) túspa-tús keldi. JIÓ boyynsha ekinshi oryngha kóteriludi jersharynyng AQSh-tan keyingi ekinshi eli boldyq dep baghamdaghan QKP-nyng jana basshysy, qytaylyq reforma men әlemdik qauymdastyqqa kiruding «bas jobashysy» Denning strategiyalyq diplomatiyalyq múralaryn ysyryp qoyyp, әlemdik kóshbasshylyqqa úmtyldy.

«Ápekeme jezdem say» degendey, sanasy kompartiyanyng nәsihatymen birjaqty qarulanghan, jalang últshyldyghy býiirlerin qyzdyryp, populistik pighyldary qozghan búqara batys jetekshiligindegi jýiege, óte-móte, AQSh-tyng halyqaradaghy ornyna shabuylday bastady. Búl, ailanyp kelip, janaghyday syrtqy sayasattaghy «óktem diplomatiyanyn» qalyptasuyna búqaralyq qaynar bolyp otyr.

Qytaydyng bizding eldegi elshisi Chjan Syaodyng da әr mәlimdemesi dau tudyrady. Onyng әr súhbatynda ne ýshin úrsyp sóileytininin, bir mәselede eki elge ekiúshty mәlimet aitatynynyng syry da osynda bolsa kerek.

Chjan Syaodyng tilshiler súraghyna qanday ambisiyamen jauap qatatynyna kóndikkendeymiz. Jaqynda QR Syrtqy ister ministrligi Qytaydyng «sohu.com» saytynda jariyalanghan arandatu sipatyndaghy maqalagha baylanysty elshi Chjan Syaody shaqyryp, narazylyq bildirgen bolatyn. Al elshi myrza búl mәseleni Qytay halqyna mýlde basqasha jetkizdi.

QR SIM-ning «2019 jylghy 11 qyrkýiekte memleket basshylary qol qoyghan QR men QHR birlesken mәlimdemesinde aiqyndalghan mәngilik jan-jaqty strategiyalyq әriptestik ruhyna sәikes kelmeytin» maqalanyng jariyalanuyna baylanysty birinshi viyse-minstr Núryshevtyng shaqyrtuyn ol qytay eline «búl әdepkidegi, daghdyly kezdesuding biri» dey kele, «kezdesu kezinde Núryshev juyqta Qytaydyng «sohu.com» sayytyndaghy avtorsyz maqalanyng tarihy faktilerge sәikes emestigin, eki elding joghary dengeyli qatynasyna jaraspaytyndyghyn aityp, Qytay taraptyng tiyisti sharalar qabyldap, maqalanyng jaman әserin joyyp, bóten niyettilerding paydalanyp ketuining aldyn aludy ýmit etti» dep jaymashuaqtap bayandaydy. Qazaq qoghamynyng yza-irenishke toly kónil-kýiin Qytay halqyna búrmalap, solghyndatyp jetkizedi.

Múnan Qytaydyng Qazaqstandaghy «kózi, tili, әm qúlaghynyn» óz ministrin aldap otyrghanyn nemese óz elin aldap otyrghanyn bile almadyq. Osynyng ózi Qytay diplomatiyasy jәne SIM jýiesindegi beybereketsizdik pen ózimbilemdik, jýiesizdikting jandy mysaly siyaqty.

Múqamethan Qonarbay

Abai.kz