سوڭعى كەزدەرى قىتاي بيلىگى ديپلوماتيا سالاسىنداعى ءساتسىز ارەكەتتەرىنە بايلانىستى ءجيى تاياق جەپ ءجۇر. ءساۋىر ايىنىڭ سوڭىندا اۆستراليانىڭ ءسىم مەن سم (ساۋدا مينيسترلىگى) قىتايدىڭ سول ەلدەگى ەلشىسى Cheng jingye-ءنى شاقىرىپ، ونىڭ اۆسترالياعا جاساعان «قوقان-لوقىسىنا» جاۋاپ بەرۋىن تالاپ ەتتى. ولاردىڭ شامىنا تيگەن ەلشىنىڭ اۆستراليالىق باسىلىمعا بەرگەن سۇحباتى ەدى.

وندا ەلشى «الىسقا كوز سالساق، ...بالكىم، قىتايلىقتار «ءبىز نە ءۇشىن اۆستراليانىڭ شارابىن ىشەمىز، نەگە ونىڭ ەتىن جەيمىز؟» دەسە نە دەيمىز، قىتايلىق تۋريستەر «ءبىز نەگە وزىمىزگە دوس ەمەس ەلگە ساياحاتتاۋعا ءتيىسپىز؟»،  قىتايلىق ستۋدەنتتەردىڭ اتا-انالارى «بۇل ەل بىزگە دوستىق پەيىلدە ەمەس، ءتىپتى قارسى ەكەن، سوندا ول شىنىمەن بالالارىمىزدى جىبەرەتىن ەڭ لايىقتى وقۋ مەكەنى سانالا ما؟» دەسەشى» دەگەن بولاتىن («Australia Financial Review»).

ەلشى بۇل سوزدەردى اۆستراليا پرەمەرى سكوتت مورريسوننىڭ مالىمدەمەسىنە قاتىستى ايتىپ وتىر. مورريسون Covid-19 ۆيرۋسىنىڭ تارالۋ قاينارى تۋرالى قىتايعا تەكسەرۋ جۇرگىزۋ جايىنداعى ۇندەۋ جاساعان بولاتىن. اۆستراليالىقتار ەلشىنىڭ ءسوزىن «ەكونوميكالىق قۇقاي كورسەتۋگە» بالاپ وتىر. ال ەلشىنىڭ ەرسى مامىلەسىن اقتاپ الۋى ءتيىس قىتاي ءسىم ءباسپاسوز حاتشىسى گەن شۋان «قىتاي ەلشىسىنىڭ پوزيتسياسى اۆستراليا تاراپىنىڭ جۋىقتان بەرگى كەيبىر قاتە سوزدەرى مەن ارەكەتتەرىنىڭ قىتاي حالقىنىڭ نارازىلىعىن تۋدىرا ما دەگەن الاڭداۋشىلىعىن، ەكى ەل قاتىناسىنىڭ جايسىز اسەرگە ۇشىراپ قالۋىنا الاڭداۋشىلىعىن بىلدىرەدى. بۇل قاتە مە؟» دەپ سالدى.

ناۋرىز ايىندا قىتاي ءسىم-ءنىڭ تاعى ءبىر ءباسپاسوز حاتشىسى چجاو ليتسزيان تۆيتتەردەگى جازباسىندا «Covid-19 ۆيرۋسىن قىتايعا اسكەريلەردىڭ الەمدىك سايىسىنا كەلگەن اقش ساربازدارى الىپ كەلدى» دەپ داۋعا قالىپ، ترامپ پەن پومپەونىڭ «قىتاي ۆيرۋسى»، «ۋحان ۆيرۋسى» دەپ توپەلەۋىنە سەبەپكەر بوعان. اقىرىندا تۆيتتەردەگى جازبا ءوزىنىڭ جەكە كوزقاراسى ەكەنىن ايتىپ جالتارعان. ەسەسىنە، وسى ءۇشىن اسا ىرىقسىز كۇيدە قالعان قىتايدىڭ اقش-تاعى ەلشىسى تسۋي تيانكاي «قىتايدىڭ اقش-تاعى وكىلى مەنمىن!» دەپ رەسمي مالىمدەمە جاساۋعا ءجاجبۇر بولدى. چجاودىڭ جازباسى كەرەككە تۇرعىسىز دەگەنى.

تاعى بىردە سول چجاو ليتسزيان قىتايدىڭ شەتەلدەرگە جونەلتكەن بەتتۇمشالارىنىڭ (ماسكا) ساپاسىزدىعى جايلى سۇراققا «ءبىزدىڭ بەتتۇمشالارىمىز ولشەمگە كەلمەيدى دەسەڭ، وندا ونى پايدالانباساڭ بولدى عوي» دەپ جاۋاپ بەرگەن. ونىڭ جاۋابىندا ديپلوماتتارعا ءتان مامىلەگەرلىكتى سىرىپ تاستاعان، مەنمەندىك پەن استامشىلىقتىڭ بۋى بۇرقىراپ تۇرعان. بۇل شەتەلدەردە قىتاي «بەتتۇمشامەن سەس كورسەتتى»، «بەتتۇمشانىڭ ءوزىن قارۋعا ايلاندىردى» دەپ باعالانۋدا.

قىتايدىڭ فرانتسيا، كانادا، انگلياداعى ديپلوماتيالىق وكىلدىكتەرى سول ەلدەردىڭ ۆيرۋسقا قارسى شارالارىن سىناپ، «ۆيرۋسقا قارسى ەمتيحاننىڭ قىتايلىق دايىن جاۋابىن كوشىرە دە المادى» دەپ جازعىردى. ولار ءار ەلدىڭ جاعدايىنىڭ باسقاشا ەكەنىن ەسكەرمەي، قىتايلىق ادىستەمەلەردى «تىقپالاعانى» ءۇشىن داۋعا قالعان ەدى.

قاراپ وتىرساڭىز، قىتايلىق ديپلوماتيا مەنمەندىك، وكتەمشىلدىك ۇسقىنىنان باسقا، ىشكى ۇيلەسىمسىزدىگىمەن دە ەرەكشەلەنەدى. مينيسترلىك پەن ونىڭ شەتەلدەردەگى كورپۋستارى اراسىندا ءبىرىن-ءبىرى ىڭعايسىز جاعدايعا قالدىراتىن مىسالدار ءجيى قايتالانۋدا. ال وسى مينيسترلىكتى قىتايداعى كەيبىر ۇلتشىل، پوپۋليستىك سارىنداعى باق «ءتاڭىر بەرگەن كوماندا» (كوماندالار اراسىندا جىگەرى، ەنەرگياسى، بىرلىگى، ۇتىمدىلىعىمەن وزا شاپقان توپتى بىلدىرەتىن جارگون ءسوز - اۆتور)  دەپ اتاپ ءجۇر.

بيلىككە سي تسزينپين كەلگەلى دەن سياوپين بەلگىلەپ كەتكەن «اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باسۋ، ىڭعايىن تاۋىپ، اسەر ەتۋ» ۇستانىمىن «ورشەلەنە ۇمتىلىپ، مەيىلىنشە ىقپال جاساۋ» ۇستانىمىمەن الماستىرعانى بەلگىلى. مۇنىڭ ارتىندا ەلدىڭ قۋاتىن اسىرا مولشەرلەۋ، ءتۇپتىڭ تۇبىندە، الەمدىك ەكىنشى ەكونوميكاعا اينالۋعا ماساتتانۋ نىسايى تۇر.

قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ، اتاپ ايتقاندا، ونىڭ ءجىو-ءنىڭ الەمدە ەكىنشى ورىندى ۇستاۋى (2010 جىل) مەن ءسيدىڭ بيلىككە كەلۋى (2012 جىل) تۇسپا-تۇس كەلدى. ءجىو بويىنشا ەكىنشى ورىنعا كوتەرىلۋدى جەرشارىنىڭ اقش-تان كەيىنگى ەكىنشى ەلى بولدىق دەپ باعامداعان قكپ-نىڭ جاڭا باسشىسى، قىتايلىق رەفورما مەن الەمدىك قاۋىمداستىققا كىرۋدىڭ «باس جوباشىسى» دەننىڭ ستراتەگيالىق ديپلوماتيالىق مۇرالارىن ىسىرىپ قويىپ، الەمدىك كوشباسشىلىققا ۇمتىلدى.

«اپەكەمە جەزدەم ساي» دەگەندەي، ساناسى كومپارتيانىڭ ناسيحاتىمەن بىرجاقتى قارۋلانعان، جالاڭ ۇلتشىلدىعى بۇيىرلەرىن قىزدىرىپ، پوپۋليستىك پيعىلدارى قوزعان بۇقارا باتىس جەتەكشىلىگىندەگى جۇيەگە، وتە-موتە، اقش-تىڭ حالىقاراداعى ورنىنا شابۋىلداي باستادى. بۇل، ايلانىپ كەلىپ، جاڭاعىداي سىرتقى ساياساتتاعى «وكتەم ديپلوماتيانىڭ» قالىپتاسۋىنا بۇقارالىق قاينار بولىپ وتىر.

قىتايدىڭ ءبىزدىڭ ەلدەگى ەلشىسى چجان سياودىڭ دا ءار مالىمدەمەسى داۋ تۋدىرادى. ونىڭ ءار سۇحباتىندا نە ءۇشىن ۇرسىپ سويلەيتىنىنىڭ، ءبىر ماسەلەدە ەكى ەلگە ەكىۇشتى مالىمەت ايتاتىنىنىڭ سىرى دا وسىندا بولسا كەرەك.

چجان سياودىڭ تىلشىلەر سۇراعىنا قانداي امبيتسيامەن جاۋاپ قاتاتىنىنا كوندىككەندەيمىز. جاقىندا قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى قىتايدىڭ «sohu.com» سايتىندا جاريالانعان ارانداتۋ سيپاتىنداعى ماقالاعا بايلانىستى ەلشى چجان سياودى شاقىرىپ، نارازىلىق بىلدىرگەن بولاتىن. ال ەلشى مىرزا بۇل ماسەلەنى قىتاي حالقىنا مۇلدە باسقاشا جەتكىزدى.

قر ءسىم-ءنىڭ «2019 جىلعى 11 قىركۇيەكتە مەملەكەت باسشىلارى قول قويعان قر مەن قحر بىرلەسكەن مالىمدەمەسىندە ايقىندالعان ماڭگىلىك جان-جاقتى ستراتەگيالىق ارىپتەستىك رۋحىنا سايكەس كەلمەيتىن» ماقالانىڭ جاريالانۋىنا بايلانىستى ءبىرىنشى ۆيتسە-مينستر نۇرىشەۆتىڭ شاقىرتۋىن ول قىتاي ەلىنە «بۇل ادەپكىدەگى، داعدىلى كەزدەسۋدىڭ ءبىرى» دەي كەلە، «كەزدەسۋ كەزىندە نۇرىشەۆ جۋىقتا قىتايدىڭ «sohu.com» سايىتىنداعى اۆتورسىز ماقالانىڭ تاريحي فاكتىلەرگە سايكەس ەمەستىگىن، ەكى ەلدىڭ جوعارى دەڭگەيلى قاتىناسىنا جاراسپايتىندىعىن ايتىپ، قىتاي تاراپتىڭ ءتيىستى شارالار قابىلداپ، ماقالانىڭ جامان اسەرىن جويىپ، بوتەن نيەتتىلەردىڭ پايدالانىپ كەتۋىنىڭ الدىن الۋدى ءۇمىت ەتتى» دەپ جايماشۋاقتاپ باياندايدى. قازاق قوعامىنىڭ ىزا-ىرەنىشكە تولى كوڭىل-كۇيىن قىتاي حالقىنا بۇرمالاپ، سولعىنداتىپ جەتكىزەدى.

مۇنان قىتايدىڭ قازاقستانداعى «كوزى، ءتىلى، ءام قۇلاعىنىڭ» ءوز ءمينيسترىن الداپ وتىرعانىن نەمەسە ءوز ەلىن الداپ وتىرعانىن بىلە المادىق. وسىنىڭ ءوزى قىتاي ديپلوماتياسى جانە ءسىم جۇيەسىندەگى بەيبەرەكەتسىزدىك پەن وزىمبىلەمدىك، جۇيەسىزدىكتىڭ جاندى مىسالى سياقتى.

مۇقامەتحان قونارباي

Abai.kz