«Býrkit qartayghanda – tyshqan alady» degen sóz bar. Álining jetkeni sol bolar... Al biylik aljyghanda, nemese shekten shyqqanda, ózining qúziretine jatpaytyn salagha aralasady ne biylik aitady eken. Ludovikting «memleket degen – menmin!» degeni siyaqty, bizding basshylarymyz da «men - Preziydentpin, sondyqtan bolmysty da, talassyz aqiqatty da jinap qoyyp, ózimning pikirimdi – shyndyq retinde qabyldattyramyn» deytin siyaqty.

Eng qyzyghy jәne ókinishtisi, keyde preziydentterding sol әreketteri kózi ashyq qoghamnyng tarapynan ózining naqty baghasyn almay, shyndyq retinde qabyldanady, al keyde júrtshylyq oghan kónil audarmay, ózining jolymen jýre beredi eken.

Birinshisining mysaly jetkilikti, kóz aldymyzda (biylikting latyn grafikasyna negizdelgen jana әlipbiydi jasaugha tikeley aralasuyn alsaq ta jetip jatyr), al ekinshisine tómendegi bir mysaldy keltireyin: 90-jyldary Paster kóshesine Múqaghalidyng atyn bergende, sol uaqyttaghy Preziydentimiz teledidardaghy bir súhbatynda «Paster talay adamdy ólimnen alyp qalghan – әlemdik dengeydegi dәriger.Onyng atyn auystyru qalay bolar eken?» degen oy tastaghan. Alayda Almaty qalasynyng әkimshiligi Preziydentting kózqarasyna pysqyryp ta qaramady. Shynynda da, Preziydent jeke azamat retinde ózining oiyn aitty. Búl – onyng qúqyghy. Biraq ol qalalyq onomastika komissiyasynyng mýshesi emes, kerek deseniz ne tarihshy, ne tilshi ghalym da emes. Sondyqtan aitylghan pikir jerde qaldy. Núrsúltan aghamyzdyng jana sózderge, keybir terminderge degen («synyp» siyaqty) kózqarasyn da jaqsy bilemiz. Keybir ministrler sol kisi aitty dep, qalaptasyp qalghan terminderdi qayta qaraymyz dep úrandap ta jýr. Búl – jogharydaghy aityp ótken, memleket degen menmin deytin «Ludovikting auruy». Eger biz Preziydentting jeke pikirin – talassyz shyndyq retinde qabyldaytyn, bas shúlghityn jolmen jýre bersek, erteng oblys әkimderining hirurgterge qalay operasiya jasau kerektigin ýiretuining de kuәsi bolamyz.

Jogharydaghy aurudyng jalghasyn keshe ghana Resey gazetine súhbat bergen Toqaev myrza kórsetken siyaqty. Onyng «Juyrda sheteldik analitikalyq materialdardyng birinen "Qazaqstandaghy orys diasporasy" degen tirkesti kózim shalyp qalyp, ózimizding iydeologtar men analitikterge múnday tirkesti qoldanugha esh bolmaytynyn, búl shynayy jaghdaygha qayshy ekenin eskerttim» degen sózderi, sypayylap aitsaq, kóptegen súraq tudyrdy.

Birinshiden, «Qazaqstandaghy orys diasporasynyn» bar ekendigi – talassyz shyndyq. Ony, keshirim súraymyn, Preziydentting jarlyghymen de joqqa shygharugha bolmaydy. «Diaspora» sózi – әleumettik salada moyyndalghan, túraqty týrde qoldanylyp jýrgen termiyn. (Diaspora (gr. διασπορά - shashyranqy) - әleumettik ghylymdarda últtyq ata-júrty bolyp tabylatyn elden tysqary ómir sýretin halyqtyng bir bóligi. Vikiypediya).

Ekinshiden, termiyn, demek belgili bir úghymgha berilgen atau – eshqashan «shynayy jaghdaygha qayshy» bolyp tabylmaydy. Ol  - úghymnyng atauy ghana.  Al eger «orys diasporasy» qazaq elinde joq deseniz, ukraina, ózbek, qytay, t.b. diasporalar jóninde qanday jarlyq berilui kerek? Konstitusiya boyynsha últtardyng tendigin moyyndasaq, Qazaq jerinde diaspora mýldem joq degen sheshimge keluimiz kerek. Eger zandarymyzda «diaspora» sózining qoldanylatynyn eskersek, búl nonsensten shyghu qiyn bolar dep oilaymyn.

Ýshinshiden, әriyne, әrbir sózdin, úghymnyng beretin maghynasyn shartty týrde, jaqsy, jaman, ortasha dep bóluge bolatyn shyghar. Búl túrghydan kelgende «Diaspora» úghymy – abstrakty, eshqanday negativti renk bermeytin úghymdardyng biri. Diaspora – basqa elde ózining qúndylyqtaryn, tilin, dinin, t.t saqtap, paydalanyp otyrghan ózge últtyng bir bólshegi. Eger basqa eldegi últtyng bólshegi – diaspora – sol eldegi memleket qúraushy últtyng zorlyghymen nemese tabighy týrde assimliyasiyagha týsip, ózindik erekshelikterinen airylsa «diaspora» atynan da airylady. Osyny eskersek, qazirgi qoldanysta jýrgen «diaspora» úghymy, sóz joq, pozitivti maghynada qabyldanady.

Tórtinshiden, Qazaq elindegi diasporalargha qanday ataudy qoldanuymyz kerek? Qazaqstandaghy orystardy «diasporanyn» ornyna - «basqynshylardyng úrpaghy» dep ataugha óz basym ýzildi kelisdi qarsymyn. Aytpaqshy, Qytaydaghy, Ózbekstandaghy qazaq diasporasyn qalay ataymyz? Eger ol memleketter, nemese sol memlekettegi zertteushiler men analitikter «qazaq diasporasy» degen sóz qoldansa, bizding syrtqy ister ministrligi nota joldaugha mәjbýr bolady ma?

Besinshiden,  «ózimizding iydeologtar men analitikterge múnday tirkesti qoldanugha esh bolmaytynyn ... eskerttim» degeniniz – mening Sizden kýtpegen sózim. Sózdi, pikirdi aitugha nemese ghylymy terminderdi qoldanugha tiym salu, eskertu – Preziydentting qúziretine jatpaytyn mәsele.

Qosymsha: Búl – mening aitatyn sózim emes, әleumettik zertteushiler men analitikterdin  sózi boluy kerek. Olardyng ýnsiz qalghanynan qorqamyn...

P.S.Diaspora (gr. διασπορά - shashyranqy) - әleumettik ghylymdarda últtyq ata-júrty bolyp tabylatyn elden tysqary ómir sýretin halyqtyng bir bóligi. Diaspora últtyq shygharyp jiberu, genosid qaupi jәne t.b. faktorlar әserimen payda bolady.

Dos Kóshim    

Abai.kz