«بۇركىت قارتايعاندا – تىشقان الادى» دەگەن ءسوز بار. ءالىنىڭ جەتكەنى سول بولار... ال بيلىك الجىعاندا، نەمەسە شەكتەن شىققاندا، ءوزىنىڭ قۇزىرەتىنە جاتپايتىن سالاعا ارالاسادى نە بيلىك ايتادى ەكەن. ليۋدوۆيكتىڭ «مەملەكەت دەگەن – مەنمىن!» دەگەنى سياقتى، ءبىزدىڭ باسشىلارىمىز دا «مەن - پرەزيدەنتپىن، سوندىقتان بولمىستى دا، تالاسسىز اقيقاتتى دا جيناپ قويىپ، ءوزىمنىڭ پىكىرىمدى – شىندىق رەتىندە قابىلداتتىرامىن» دەيتىن سياقتى.

ەڭ قىزىعى جانە وكىنىشتىسى، كەيدە پرەزيدەنتتەردىڭ سول ارەكەتتەرى كوزى اشىق قوعامنىڭ تاراپىنان ءوزىنىڭ ناقتى باعاسىن الماي، شىندىق رەتىندە قابىلدانادى، ال كەيدە جۇرتشىلىق وعان كوڭىل اۋدارماي، ءوزىنىڭ جولىمەن جۇرە بەرەدى ەكەن.

ءبىرىنشىسىنىڭ مىسالى جەتكىلىكتى، كوز الدىمىزدا (بيلىكتىڭ لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن جاڭا ءالىپبيدى جاساۋعا تىكەلەي ارالاسۋىن الساق تا جەتىپ جاتىر), ال ەكىنشىسىنە تومەندەگى ءبىر مىسالدى كەلتىرەيىن: 90-جىلدارى پاستەر كوشەسىنە مۇقاعاليدىڭ اتىن بەرگەندە، سول ۋاقىتتاعى پرەزيدەنتىمىز تەلەديدارداعى ءبىر سۇحباتىندا «پاستەر تالاي ادامدى ولىمنەن الىپ قالعان – الەمدىك دەڭگەيدەگى دارىگەر.ونىڭ اتىن اۋىستىرۋ قالاي بولار ەكەن؟» دەگەن وي تاستاعان. الايدا الماتى قالاسىنىڭ اكىمشىلىگى پرەزيدەنتتىڭ كوزقاراسىنا پىسقىرىپ تا قارامادى. شىنىندا دا، پرەزيدەنت جەكە ازامات رەتىندە ءوزىنىڭ ويىن ايتتى. بۇل – ونىڭ قۇقىعى. بىراق ول قالالىق ونوماستيكا كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى ەمەس، كەرەك دەسەڭىز نە تاريحشى، نە ءتىلشى عالىم دا ەمەس. سوندىقتان ايتىلعان پىكىر جەردە قالدى. نۇرسۇلتان اعامىزدىڭ جاڭا سوزدەرگە، كەيبىر تەرميندەرگە دەگەن («سىنىپ» سياقتى) كوزقاراسىن دا جاقسى بىلەمىز. كەيبىر مينيسترلەر سول كىسى ايتتى دەپ، قالاپتاسىپ قالعان تەرميندەردى قايتا قارايمىز دەپ ۇرانداپ تا ءجۇر. بۇل – جوعارىداعى ايتىپ وتكەن، مەملەكەت دەگەن مەنمىن دەيتىن «ليۋدوۆيكتىڭ اۋرۋى». ەگەر ءبىز پرەزيدەنتتىڭ جەكە پىكىرىن – تالاسسىز شىندىق رەتىندە قابىلدايتىن، باس شۇلعيتىن جولمەن جۇرە بەرسەك، ەرتەڭ وبلىس اكىمدەرىنىڭ حيرۋرگتەرگە قالاي وپەراتسيا جاساۋ كەرەكتىگىن ۇيرەتۋىنىڭ دە كۋاسى بولامىز.

جوعارىداعى اۋرۋدىڭ جالعاسىن كەشە عانا رەسەي گازەتىنە سۇحبات بەرگەن توقاەۆ مىرزا كورسەتكەن سياقتى. ونىڭ «جۋىردا شەتەلدىك اناليتيكالىق ماتەريالداردىڭ بىرىنەن "قازاقستانداعى ورىس دياسپوراسى" دەگەن تىركەستى كوزىم شالىپ قالىپ، ءوزىمىزدىڭ يدەولوگتار مەن اناليتيكتەرگە مۇنداي تىركەستى قولدانۋعا ەش بولمايتىنىن، بۇل شىنايى جاعدايعا قايشى ەكەنىن ەسكەرتتىم» دەگەن سوزدەرى، سىپايىلاپ ايتساق، كوپتەگەن سۇراق تۋدىردى.

بىرىنشىدەن, «قازاقستانداعى ورىس دياسپوراسىنىڭ» بار ەكەندىگى – تالاسسىز شىندىق. ونى، كەشىرىم سۇرايمىن، پرەزيدەنتتىڭ جارلىعىمەن دە جوققا شىعارۋعا بولمايدى. «دياسپورا» ءسوزى – الەۋمەتتىك سالادا مويىندالعان، تۇراقتى تۇردە قولدانىلىپ جۇرگەن تەرمين. (دياسپورا (گر. διασπορά - شاشىراڭقى) - الەۋمەتتىك عىلىمداردا ۇلتتىق اتا-جۇرتى بولىپ تابىلاتىن ەلدەن تىسقارى ءومىر سۇرەتىن حالىقتىڭ ءبىر بولىگى. ۆيكيپەديا).

ەكىنشىدەن, تەرمين، دەمەك بەلگىلى ءبىر ۇعىمعا بەرىلگەن اتاۋ – ەشقاشان «شىنايى جاعدايعا قايشى» بولىپ تابىلمايدى. ول  - ۇعىمنىڭ اتاۋى عانا.  ال ەگەر «ورىس دياسپوراسى» قازاق ەلىندە جوق دەسەڭىز، ۋكراينا، وزبەك، قىتاي، ت.ب. دياسپورالار جونىندە قانداي جارلىق بەرىلۋى كەرەك؟ كونستيتۋتسيا بويىنشا ۇلتتاردىڭ تەڭدىگىن مويىنداساق، قازاق جەرىندە دياسپورا مۇلدەم جوق دەگەن شەشىمگە كەلۋىمىز كەرەك. ەگەر زاڭدارىمىزدا «دياسپورا» ءسوزىنىڭ قولدانىلاتىنىن ەسكەرسەك، بۇل نونسەنستەن شىعۋ قيىن بولار دەپ ويلايمىن.

ۇشىنشىدەن, ارينە، ءاربىر ءسوزدىڭ، ۇعىمنىڭ بەرەتىن ماعىناسىن شارتتى تۇردە، جاقسى، جامان، ورتاشا دەپ بولۋگە بولاتىن شىعار. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە «دياسپورا» ۇعىمى – ابستراكتى، ەشقانداي نەگاتيۆتى رەڭك بەرمەيتىن ۇعىمداردىڭ ءبىرى. دياسپورا – باسقا ەلدە ءوزىنىڭ قۇندىلىقتارىن، ءتىلىن، ءدىنىن، ت.ت ساقتاپ، پايدالانىپ وتىرعان وزگە ۇلتتىڭ ءبىر بولشەگى. ەگەر باسقا ەلدەگى ۇلتتىڭ بولشەگى – دياسپورا – سول ەلدەگى مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتتىڭ زورلىعىمەن نەمەسە تابيعي تۇردە اسسيملياتسياعا ءتۇسىپ، وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىنەن ايرىلسا «دياسپورا» اتىنان دا ايرىلادى. وسىنى ەسكەرسەك، قازىرگى قولدانىستا جۇرگەن «دياسپورا» ۇعىمى، ءسوز جوق، ءپوزيتيۆتى ماعىنادا قابىلدانادى.

تورتىنشىدەن, قازاق ەلىندەگى دياسپورالارعا قانداي اتاۋدى قولدانۋىمىز كەرەك؟ قازاقستانداعى ورىستاردى «دياسپورانىڭ» ورنىنا - «باسقىنشىلاردىڭ ۇرپاعى» دەپ اتاۋعا ءوز باسىم ءۇزىلدى كەلىسدى قارسىمىن. ايتپاقشى، قىتايداعى، وزبەكستانداعى قازاق دياسپوراسىن قالاي اتايمىز؟ ەگەر ول مەملەكەتتەر، نەمەسە سول مەملەكەتتەگى زەرتتەۋشىلەر مەن اناليتيكتەر «قازاق دياسپوراسى» دەگەن ءسوز قولدانسا، ءبىزدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى نوتا جولداۋعا ءماجبۇر بولادى ما؟

بەسىنشىدەن,  «ءوزىمىزدىڭ يدەولوگتار مەن اناليتيكتەرگە مۇنداي تىركەستى قولدانۋعا ەش بولمايتىنىن ... ەسكەرتتىم» دەگەنىڭىز – مەنىڭ سىزدەن كۇتپەگەن ءسوزىم. ءسوزدى، پىكىردى ايتۋعا نەمەسە عىلىمي تەرميندەردى قولدانۋعا تيىم سالۋ، ەسكەرتۋ – پرەزيدەنتتىڭ قۇزىرەتىنە جاتپايتىن ماسەلە.

قوسىمشا: بۇل – مەنىڭ ايتاتىن ءسوزىم ەمەس، الەۋمەتتىك زەرتتەۋشىلەر مەن اناليتيكتەردىڭ  ءسوزى بولۋى كەرەك. ولاردىڭ ءۇنسىز قالعانىنان قورقامىن...

P.S.دياسپورا (گر. διασπορά - شاشىراڭقى) - الەۋمەتتىك عىلىمداردا ۇلتتىق اتا-جۇرتى بولىپ تابىلاتىن ەلدەن تىسقارى ءومىر سۇرەتىن حالىقتىڭ ءبىر بولىگى. دياسپورا ۇلتتىق شىعارىپ جىبەرۋ، گەنوتسيد قاۋپى جانە ت.ب. فاكتورلار اسەرىمەن پايدا بولادى.

دوس كوشىم    

Abai.kz