Alash turaly TMD kenistigindegi barsha qoghamdyq pikir, tanymdyq-saraptamalyq mәdeniy-ruhany aqparat Mәskeuding núsqauymen jýzege asyrylyp jatyr. Solardyng ishinde basty orynda «Qazaq últshyldyghy» mәselesi túrady. Ortalyq Aziyagha neootarlau jýrgizuding qaqpasy, patshalyq, kenestik әm TMD-lyq bodandau ýsh kesse de, miylety ruhynyng kesirtkelik qauqary qalghan qazaq últshyldyghy jayynda Resey ghylymiy-zertteu instituttary jәne qoghamdyq pikir ortalyqtary jәne QR tirkelgen ýkimettik emes úiymdar birde ashyq, endi birde jasyryn qyzu júmys istep jatyr. Olargha Ortalyq Aziyanyng ózge týrik tildes ýsh elimen emin-erkin shektesetin, osy memleketterde Resey mýddesin jasqanbay qorghap, kýshpen tize batyryp, aidauyna jýrgizip, aitqanyna kóndiru ýshin orys tildi Qazaqstan kerek. 

Mәskeuding armany orys tildi Qazaqstan, onda – qazaq tiline oryn joq. Biraq oghan jolyng bolmaghyr qazaq jәne orys tildi qazaq últshyldyghy kedergi keltirip otyr. Qazir qazaq biyligindegi Resey mýddesine júmys isteytin shaghyn bolsa da, yqpaldy top, orys tildi naghyz últshyl qazaqtardyng ýnin óshirip tastap, qyzmet pen biznesten shettetip, bas paydalary ýshin biri erikti týrde, biri qarjylyq jaqtan qysylyp qazaq mýddesin aqshagha satqan bezbýirekterding qolymen Mәskeulik qojasynynyng jazyp-syzyp bergen ayar josparyn jýzege asyra bastady. 

Mәskeu neden qorqady? Sany óse týsken qazaqy demografiyalyq bumnan keyingi orystanbaytyn últtyq kelbetimizden. Sondyqtan qazaq biyligine toleranttyq ústanymyn tanyp, orys tildi sýt betindegi qaymaqtarymyzdy «Qazaqstandyq últ» iydeologiyasyn, «Azamattyq qogham» iydeyasyn janyn sala qorghaugha jegip, sany kóp últtyng últshyldyghymen ózge tildi etnikalyq azshylyqtyng reseyshil mýddesin qoldaytyn kýresti bastap ketti. Birinshi bolyp, Resey qúrghan qandy qaqpangha jasy jetken KSRO-nyng ónimi Oljas Sýleymenov týsti. Búrynghy otarshylardyng týrt saytandyqpen sanasyna qúiyp, auzyna salyp bergen «Qazaqstan kóp últty» degen deviyzin,  «Azamattyq qogham» iydeyasyn jýrgen túrghan jerinde aitudan jalyqpaytyn Kremli sandughashyna ainaldy. Álem tanyghan, El tanyghan aqsaqalymyz osylay degen son, qalghan jelikpe jastar «Naspat» jәne «Qazaqofashist» degen sózdik janashyldyqty qazaqstandyq orys tilining qoldanysyna engizdi. Mәskeu búl neologizmdi Reseylik orys tilining leksikalyq qoryna quana qosty. 

Nәtiyjesinde Qazaq pen Qazaq Mýddesi turaly sóz bola qalghanda osy eki sózdi reseylik quyrshaqtar ondy-soldy qoldanatyn boldy. Endi mine «Nekonkurentosposobnyy nasionalizm//Bәsekege qabiletsiz últshyldyq» degen pәleni tauyp alyp, orys tildi ortany ala tayday býldire bastady. Ózge últty «Oybay, ekinshi Ukrainagha ainalamyz» dep qazaq últshyldyghymen qorqytatyndy shyghardy. 

Olardyng aram oiy aryda jatyr. Qazaq últshyl bolmauy kerek, ózge últ oryssha sóilese –  Qazaq ta qosyla oryssha shýldirleui kerek. Oghan qazaqsha sóile desen, sen – «Naspatsyn». Qazaqty qorlaghandy tәubasyna keltirer azamattyq is qylsang – «Qazaqofashissin». Ata zannan orys tilining «últaralyq qatynas tili» degen mәrtebesin alyp tastaudy aityp jýrgender el aman, júrt tynyshta aqylynan adasqandar, orys tildi azshylyqtyng qalau-tilegin ayaqqa taptaushy sayasy kórsoqyrlar, qazaqty adam qylyp, osy kýnine jetkizgen «orys әlemin» syilamaytyn kórgensizder. Orys tilinsiz Qazaqstan kýn kóre almaydy – Orta Ghasyrlyq feodaldyq memleketke ainalady-mys. Bәri qazaqsha bolsa, Qazaqstan qúridy. Osy qúrymaudy tek orys tili men mәdeniyeti ghana qamtamasyz etedi eken. Osyny kýni-týni orys tildi otandastarymyzdyng sanasyna qúyady orys jaghy da, qazaq jaghy da toqtatpay otyr. 

Halyqaralyq qúqyqtanymda «Memlekettik til» degen úghym da, týsinik te joq. Tek qana «Resmy til» degen atau ghana bar. Jәne «Resmy din» degen de halyqaralyq standart bar. Braziliyada: «Resmy til – portugal tili, Resmy din – katolik dini» dep el Ata Zanynda jazylghan. «Memlekettik til» úghym-týsinigi tek KSRO bodandyghynan qútylghan elderde ghana qoldanylady. Jәne «Últaralyq qatynas tili» degen termin Qazaqstan men Qyrghyzstannan basqa eshbir elding Konstitusiyasynda kezikpeydi. Bir sózben aitqanda arbanyng besinshi dóngelegindey zansyz qoldanylym. Osy besinshi dóngelekti – qoldap qorghaushylardyng kózdegeni ne? 

Ózbekstan da óz Konstitusiyasyna «Últaralyq qatynas tili» degen termindi engizbese de, qajet kezinde orys tili resmy tildi almastyra alady degen bir joldyq sóilemge bola kóresindi kórude.  

Sonymen orys tildiler qazaq últshylyghyna qatysty ne deydi soghan toqtalayyq. Orys tildi azshylyqtan boyyn aulaq salghan týrli ústanymdaghy qazaq tildi oppozisiya ómirge keldi. Olar  ana tilinde sóilegendikten, últtyq qúndylyqty pir tútqandyqtan últtyq partiya qúra almaydy, búghan kerisinshe, reseyshil orys tildi qazaqstandyqtar  memlekettik tildi bilmese de, qanday partiya qúram dese de jol ashyq. Batys tura osynday adam qúqyghyn ayaqqa taptaytyn sayasy bassyzdyqqa tang qaluda. 

Demografiyalyq jaghdaydyng ózgeruine baylanysty qazaq últshyldary (nasional-patriottary) ózderin erkin sezine bastady. Osy ózderin erkin sezine bastaghan Qazaq últshyldary ýsh topqa bólinedi.

Birinshileri – QR Konstitusiyasyna ózgeris engizip, orys tilin mәrtebesinen aiyrudy әm resmy tildi bilmeytinderdi memlekettik qyzmetke qabyldaugha tyiym saludy kózdeydi. Ekinshileri Qazaqstan «kópúltty» emes, etnikalyq azshylyqtaghy orys tildi túrghyndary bar, tituldy últtan ghana túratyn monomemleket degen ústanymdy tu etip kóteredi. Ýshinshileri postkoloniyalyq  sindrom boyyn jaylaghan alarmister (ýreyshilder) Býrkit (Aqsh), Aydahar (QHR) jәne Aydan (RF) tóngen qauipten qazaq mәdeniyeti men dilin saqtap qalu ýshin kýresedi. Biraq әzirshe tituldy últ arasynda últtyq-patirottyq kónil-kýy óse týskenimen, ne biylik, ne sayasy partiyalar osy joldaghylardy ózderining orys tili ýstemdigin saqtaytyn toleranttyq sayasattaryna óz ziyanyn tiyzizetin radikaldy iydeologiya dep sanap keledi.

Býginge deyin jýzege asqan «Qazaq jobasy» 

1) Memlekettik tәuelsizdigi men territoriyalyq tútastyghyn saqtap qala aldy;  2) Halyqtyng ekonomikalyq әl-auqatyn belgili dengeyde qamtamasyz ete aldy; 3) Demokratiya men jeke bas bostandyghy sóz jýzinde qalsa da, әrkim óz pikiri ýshin jazlanbaytyn boldy; 4) Halyqaralyq arenadaghy aktorlyqqa qol jetkizdi. 

Endi jýzege asatyn, biraq resmy biylikting reseyshil bóligi qoldamaytyn jogharghydaghy ýsh últshyl top úsynatyn jana «Qazaq jobasy» tómendegidey:

1) Resmy til – qazaq tili, resmy din – islam dini.

2) Til reformasynda «bir últ – bir jazu» arqyly jýzege asyrylatyn Ortalyq Aziyalyq orys latyn jazuy

3) Áleumettik-sayasy ómirde últtyq, diny partiyalar men qozghalystar qúrylyp, sonyng negizinde qazaq tildi elitany biznes pen sayasy biylikke әkeletin sayasi-ekonomikalyq qoparaly reformanyng negizinde qazaqtyng tehnikalyq últqa ainaluynyng alghyshartynyng jasaluy. Qazaq tildi biylik pen parlamentti ómirge әkelu ýshin kýres.

4) Qazaq qoghamyndaghy últtyq azshylyqqa qatysty «bir últ – bir til» sayasaty arqyly әueli jenil, keyin auyr qazaqtandyru prosesining oryn aluy. 

Búnyng bәri qazaqtar óz elinde últtyq jazu men barsha ózge tildegilerge týsinikti kirme sózdik alashtyq til reformasyn sәtimen jýzege asyryp, Ortalyq Aziyadaghy bәsekege qabiletti tehnikalyq últqa ainalghanda ghana jýzege asady. 

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz