الاش تۋرالى تمد كەڭىستىگىندەگى بارشا قوعامدىق پىكىر، تانىمدىق-ساراپتامالىق مادەني-رۋحاني اقپارات ماسكەۋدىڭ نۇسقاۋىمەن جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر. سولاردىڭ ىشىندە باستى ورىندا «قازاق ۇلتشىلدىعى» ماسەلەسى تۇرادى. ورتالىق ازياعا نەووتارلاۋ جۇرگىزۋدىڭ قاقپاسى، پاتشالىق، كەڭەستىك ءام تمد-لىق بودانداۋ ءۇش كەسسە دە، ميلەتي رۋحىنىڭ كەسىرتكەلىك قاۋقارى قالعان قازاق ۇلتشىلدىعى جايىندا رەسەي عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى جانە قوعامدىق پىكىر ورتالىقتارى جانە قر تىركەلگەن ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار بىردە اشىق، ەندى بىردە جاسىرىن قىزۋ جۇمىس ىستەپ جاتىر. ولارعا ورتالىق ازيانىڭ وزگە تۇرىك تىلدەس ءۇش ەلىمەن ەمىن-ەركىن شەكتەسەتىن، وسى مەملەكەتتەردە رەسەي مۇددەسىن جاسقانباي قورعاپ، كۇشپەن تىزە باتىرىپ، ايداۋىنا جۇرگىزىپ، ايتقانىنا كوندىرۋ ءۇشىن ورىس ءتىلدى قازاقستان كەرەك. 

ماسكەۋدىڭ ارمانى ورىس ءتىلدى قازاقستان، وندا – قازاق تىلىنە ورىن جوق. بىراق وعان جولىڭ بولماعىر قازاق جانە ورىس ءتىلدى قازاق ۇلتشىلدىعى كەدەرگى كەلتىرىپ وتىر. قازىر قازاق بيلىگىندەگى رەسەي مۇددەسىنە جۇمىس ىستەيتىن شاعىن بولسا دا، ىقپالدى توپ، ورىس ءتىلدى ناعىز ۇلتشىل قازاقتاردىڭ ءۇنىن ءوشىرىپ تاستاپ، قىزمەت پەن بيزنەستەن شەتتەتىپ، باس پايدالارى ءۇشىن ءبىرى ەرىكتى تۇردە، ءبىرى قارجىلىق جاقتان قىسىلىپ قازاق مۇددەسىن اقشاعا ساتقان بەزبۇيرەكتەردىڭ قولىمەن ماسكەۋلىك قوجاسىنىنىڭ جازىپ-سىزىپ بەرگەن ايار جوسپارىن جۇزەگە اسىرا باستادى. 

ماسكەۋ نەدەن قورقادى؟ سانى وسە تۇسكەن قازاقي دەموگرافيالىق بۋمنان كەيىنگى ورىستانبايتىن ۇلتتىق كەلبەتىمىزدەن. سوندىقتان قازاق بيلىگىنە تولەرانتتىق ۇستانىمىن تاڭىپ، ورىس ءتىلدى ءسۇت بەتىندەگى قايماقتارىمىزدى «قازاقستاندىق ۇلت» يدەولوگياسىن، «ازاماتتىق قوعام» يدەياسىن جانىن سالا قورعاۋعا جەگىپ، سانى كوپ ۇلتتىڭ ۇلتشىلدىعىمەن وزگە ءتىلدى ەتنيكالىق ازشىلىقتىڭ رەسەيشىل مۇددەسىن قولدايتىن كۇرەستى باستاپ كەتتى. ءبىرىنشى بولىپ، رەسەي قۇرعان قاندى قاقپانعا جاسى جەتكەن كسرو-نىڭ ءونىمى ولجاس سۇلەيمەنوۆ ءتۇستى. بۇرىنعى وتارشىلاردىڭ ءتۇرت سايتاندىقپەن ساناسىنا قۇيىپ، اۋزىنا سالىپ بەرگەن «قازاقستان كوپ ۇلتتى» دەگەن دەۆيزىن،  «ازاماتتىق قوعام» يدەياسىن جۇرگەن تۇرعان جەرىندە ايتۋدان جالىقپايتىن كرەمل ساندۋعاشىنا اينالدى. الەم تانىعان، ەل تانىعان اقساقالىمىز وسىلاي دەگەن سوڭ، قالعان جەلىكپە جاستار «ناتسپات» جانە «قازاقوفاشيست» دەگەن سوزدىك جاڭاشىلدىقتى قازاقستاندىق ورىس ءتىلىنىڭ قولدانىسىنا ەنگىزدى. ماسكەۋ بۇل نەولوگيزمدى رەسەيلىك ورىس ءتىلىنىڭ لەكسيكالىق قورىنا قۋانا قوستى. 

ناتيجەسىندە قازاق پەن قازاق مۇددەسى تۋرالى ءسوز بولا قالعاندا وسى ەكى ءسوزدى رەسەيلىك قۋىرشاقتار وڭدى-سولدى قولداناتىن بولدى. ەندى مىنە «نەكونكۋرەنتوسپوسوبنىي ناتسيوناليزم//باسەكەگە قابىلەتسىز ۇلتشىلدىق» دەگەن پالەنى تاۋىپ الىپ، ورىس ءتىلدى ورتانى الا تايداي بۇلدىرە باستادى. وزگە ۇلتتى «ويباي، ەكىنشى ۋكرايناعا اينالامىز» دەپ قازاق ۇلتشىلدىعىمەن قورقىتاتىندى شىعاردى. 

ولاردىڭ ارام ويى ارىدا جاتىر. قازاق ۇلتشىل بولماۋى كەرەك، وزگە ۇلت ورىسشا سويلەسە –  قازاق تا قوسىلا ورىسشا شۇلدىرلەۋى كەرەك. وعان قازاقشا سويلە دەسەڭ، سەن – «ناتسپاتسىڭ». قازاقتى قورلاعاندى ءتاۋباسىنا كەلتىرەر ازاماتتىق ءىس قىلساڭ – «قازاقوفاشيسسىڭ». اتا زاڭنان ورىس ءتىلىنىڭ «ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى» دەگەن مارتەبەسىن الىپ تاستاۋدى ايتىپ جۇرگەندەر ەل امان، جۇرت تىنىشتا اقىلىنان اداسقاندار، ورىس ءتىلدى ازشىلىقتىڭ قالاۋ-تىلەگىن اياققا تاپتاۋشى ساياسي كورسوقىرلار، قازاقتى ادام قىلىپ، وسى كۇنىنە جەتكىزگەن «ورىس الەمىن» سىيلامايتىن كورگەنسىزدەر. ورىس ءتىلىنسىز قازاقستان كۇن كورە المايدى – ورتا عاسىرلىق فەودالدىق مەملەكەتكە اينالادى-مىس. ءبارى قازاقشا بولسا، قازاقستان قۇريدى. وسى قۇرىماۋدى تەك ورىس ءتىلى مەن مادەنيەتى عانا قامتاماسىز ەتەدى ەكەن. وسىنى كۇنى-ءتۇنى ورىس ءتىلدى وتانداستارىمىزدىڭ ساناسىنا قۇيادى ورىس جاعى دا، قازاق جاعى دا توقتاتپاي وتىر. 

حالىقارالىق قۇقىقتانىمدا «مەملەكەتتىك ءتىل» دەگەن ۇعىم دا، تۇسىنىك تە جوق. تەك قانا «رەسمي ءتىل» دەگەن اتاۋ عانا بار. جانە «رەسمي ءدىن» دەگەن دە حالىقارالىق ستاندارت بار. برازيليادا: «رەسمي ءتىل – پورتۋگال ءتىلى، رەسمي ءدىن – كاتوليك ءدىنى» دەپ ەل اتا زاڭىندا جازىلعان. «مەملەكەتتىك ءتىل» ۇعىم-تۇسىنىگى تەك كسرو بوداندىعىنان قۇتىلعان ەلدەردە عانا قولدانىلادى. جانە «ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى» دەگەن تەرمين قازاقستان مەن قىرعىزستاننان باسقا ەشبىر ەلدىڭ كونستيتۋتسياسىندا كەزىكپەيدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا اربانىڭ بەسىنشى دوڭگەلەگىندەي زاڭسىز قولدانىلىم. وسى بەسىنشى دوڭگەلەكتى – قولداپ قورعاۋشىلاردىڭ كوزدەگەنى نە؟ 

وزبەكستان دا ءوز كونستيتۋتسياسىنا «ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى» دەگەن تەرميندى ەنگىزبەسە دە، قاجەت كەزىندە ورىس ءتىلى رەسمي ءتىلدى الماستىرا الادى دەگەن ءبىر جولدىق سويلەمگە بولا كورەسىندى كورۋدە.  

سونىمەن ورىس تىلدىلەر قازاق ۇلتشىلىعىنا قاتىستى نە دەيدى سوعان توقتالايىق. ورىس ءتىلدى ازشىلىقتان بويىن اۋلاق سالعان ءتۇرلى ۇستانىمداعى قازاق ءتىلدى وپپوزيتسيا ومىرگە كەلدى. ولار  انا تىلىندە سويلەگەندىكتەن، ۇلتتىق قۇندىلىقتى ءپىر تۇتقاندىقتان ۇلتتىق پارتيا قۇرا المايدى، بۇعان كەرىسىنشە، رەسەيشىل ورىس ءتىلدى قازاقستاندىقتار  مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەسە دە، قانداي پارتيا قۇرام دەسە دە جول اشىق. باتىس تۋرا وسىنداي ادام قۇقىعىن اياققا تاپتايتىن ساياسي باسسىزدىققا تاڭ قالۋدا. 

دەموگرافيالىق جاعدايدىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى قازاق ۇلتشىلدارى (ناتسيونال-پاتريوتتارى) وزدەرىن ەركىن سەزىنە باستادى. وسى وزدەرىن ەركىن سەزىنە باستاعان قازاق ۇلتشىلدارى ءۇش توپقا بولىنەدى.

بىرىنشىلەرى – قر كونستيتۋتسياسىنا وزگەرىس ەنگىزىپ، ورىس ءتىلىن مارتەبەسىنەن ايىرۋدى ءام رەسمي ءتىلدى بىلمەيتىندەردى مەملەكەتتىك قىزمەتكە قابىلداۋعا تىيىم سالۋدى كوزدەيدى. ەكىنشىلەرى قازاقستان «كوپۇلتتى» ەمەس، ەتنيكالىق ازشىلىقتاعى ورىس ءتىلدى تۇرعىندارى بار، تيتۋلدى ۇلتتان عانا تۇراتىن مونومەملەكەت دەگەن ۇستانىمدى تۋ ەتىپ كوتەرەدى. ۇشىنشىلەرى پوستكولونيالىق  سيندروم بويىن جايلاعان الارميستەر (ۇرەيشىلدەر) بۇركىت (اقش), ايداھار (قحر) جانە ايۋدان (رف) تونگەن قاۋىپتەن قازاق مادەنيەتى مەن ءدىلىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كۇرەسەدى. بىراق ازىرشە تيتۋلدى ۇلت اراسىندا ۇلتتىق-پاتيروتتىق كوڭىل-كۇي وسە تۇسكەنىمەن، نە بيلىك، نە ساياسي پارتيالار وسى جولداعىلاردى وزدەرىنىڭ ورىس ءتىلى ۇستەمدىگىن ساقتايتىن تولەرانتتىق ساياساتتارىنا ءوز زيانىن تيزىزەتىن راديكالدى يدەولوگيا دەپ ساناپ كەلەدى.

بۇگىنگە دەيىن جۇزەگە اسقان «قازاق جوباسى» 

1) مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى مەن تەرريتوريالىق تۇتاستىعىن ساقتاپ قالا الدى;  2) حالىقتىڭ ەكونوميكالىق ءال-اۋقاتىن بەلگىلى دەڭگەيدە قامتاماسىز ەتە الدى; 3) دەموكراتيا مەن جەكە باس بوستاندىعى ءسوز جۇزىندە قالسا دا، اركىم ءوز پىكىرى ءۇشىن جازلانبايتىن بولدى; 4) حالىقارالىق ارەناداعى اكتورلىققا قول جەتكىزدى. 

ەندى جۇزەگە اساتىن، بىراق رەسمي بيلىكتىڭ رەسەيشىل بولىگى قولدامايتىن جوعارعىداعى ءۇش ۇلتشىل توپ ۇسىناتىن جاڭا «قازاق جوباسى» تومەندەگىدەي:

1) رەسمي ءتىل – قازاق ءتىلى، رەسمي ءدىن – يسلام ءدىنى.

2) ءتىل رەفورماسىندا «ءبىر ۇلت – ءبىر جازۋ» ارقىلى جۇزەگە اسىرىلاتىن ورتالىق ازيالىق ورىس لاتىن جازۋى

3) الەۋمەتتىك-ساياسي ومىردە ۇلتتىق، ءدىني پارتيالار مەن قوزعالىستار قۇرىلىپ، سونىڭ نەگىزىندە قازاق ءتىلدى ەليتانى بيزنەس پەن ساياسي بيلىككە اكەلەتىن ساياسي-ەكونوميكالىق قوپارالى رەفورمانىڭ نەگىزىندە قازاقتىڭ تەحنيكالىق ۇلتقا اينالۋىنىڭ العىشارتىنىڭ جاسالۋى. قازاق ءتىلدى بيلىك پەن پارلامەنتتى ومىرگە اكەلۋ ءۇشىن كۇرەس.

4) قازاق قوعامىنداعى ۇلتتىق ازشىلىققا قاتىستى «ءبىر ۇلت – ءبىر ءتىل» ساياساتى ارقىلى اۋەلى جەڭىل، كەيىن اۋىر قازاقتاندىرۋ پروتسەسىنىڭ ورىن الۋى. 

بۇنىڭ ءبارى قازاقتار ءوز ەلىندە ۇلتتىق جازۋ مەن بارشا وزگە تىلدەگىلەرگە تۇسىنىكتى كىرمە سوزدىك الاشتىق ءتىل رەفورماسىن ساتىمەن جۇزەگە اسىرىپ، ورتالىق ازياداعى باسەكەگە قابىلەتتى تەحنيكالىق ۇلتقا اينالعاندا عانا جۇزەگە اسادى. 

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz