(«Batysqa sapar» romany negizinde)

Últ mәdeniyetin, tarihyn, әdebiyetin zertteude sol últty qúraghan etnikalyq toptardy, kóship-qonghan, basqa halyqtarmen etnikalyq jәne tariyh, mәdeniyet, etnografiya jaqtarynan aralasqan aimaqtaryndaghy erte zaman mәdeniyet qúndylyqtaryn qúnttap zertteuge tura keledi. Búnda arghy ata-babalary kezinde shyghystaghy Japon tenizinen batystaghy Balqan týbegine deyingi Euraziya saharasyn erkin kezgen kóshpendilerding úrpaghy týrki halyqtarynyng tarihy men mәdeniyeti sol aumaqtargha óz әserin tiygizgeni anyq.

Týrki halyqtarynyng tarihy men mәdeniyetine qatysty tarihy derekter Qytay derekterinde molynan kezdesedi, biz mif pen shyndyqtyng ara qatysyn, tarihiy-mәdeni, din men fiolsofiyalyq derekterdi kóshpendilerding kózimen qayta saraptaymyz.

Búl maqalada miyf-din-filosofiyanyng әdebiyet shenberindegi últtyq nanym-senimning Qytay әdebiyetindegi roman janry arqyly dәiekteu.  «Batysqa sapar» romanynda Qytaydyng ejelgi anyz-әngimeleri men mifterinde kezdesetin keypkerlerding beynesi ashyqtalady. Ejelgi qytaylyq din fetishizm, totemizm, anemizm jәne magiya syndy kóne nanym-senimderi sonymen birge, budda, islam taghy basqa kózqarastardyng keyipker boyyndaghy kórinisi taldanady.

Auyz әdebiyetining erteden kele jatqan bir arnasy – anyz-ertegiler bir últtyng dýniyetanymy, oi-órisi, dini men dili, tarihy men etnografiyasy, salt-dәstýri jәne mәdeniyetining kózi, bastauy, ainasy. Sonau yqylym zamannan ruhany qazyna retinde saqtap, úrpaqtan-úrpaqqa múra etip, býgingi bizding dәuirimizge jetkizdi. Anyz-ertegiler halyqtyng ertedegi túrmys-tirshiligin, tarihyn, qoghamdyq ómirin suretteydi: ózining damu prosesinde kóptegen ózgeristerge úshyrady, әrbir tarihy kezeng erekshelikterin, qoghamdyq oi-sana men kózqarastardy óz boyyna jidy.

Mifke – oidan shygharylghan dýnie dep qaraugha bolmas, kerisinshe, qúrylymy jaghynan eng qarapayym, al ruhany qúndylyghy jaghynan bagha jetpes asa qymbat kórkem tuyndy dep qarau kerek. Onda kózimiz kóre almaytyn, qúlaghymyz esty almaytyn, tek jýrekpen sezinetin, materialdyq әlemde shegi joq ruhany әlem bolmysynyng birtútas týsinikti kórinisi bayan etiledi.

1. Aspan men jer arasyndaghy baylanysty týsinip boldyq pa?
2. Tirshilikting týp bastauy qayda, býgingi shalqar әlem qalay payda boldy?
3. Bastauy bar qúbylystyng aqyry da bolar ma?
4. Dýniyege tikeley jәne janamalay әser etetin Qýdiretti kýsh ne?

Mine, osy súraqtardyng jauabyn  «Batysqa sapar» romanynan tabugha bolady.

Ming patshalyghynyng bastapqy kezinde ataqty etnograf ghalym, jazushy Lo Guanjýng Qytaydyng ótken tarihyndaghy anyz-әngimelerin halyq arasynan jinaqtady, sonyng negizinde ataqty 4 romannyng biri sanalatyn «Ýsh patshalyq qissasy» romanyn jazdy, oghan ile-shala ekinshi «Su boyynda»  romanyn  Shy Nayan jazdy, ýshinshisi biz sóz etip otyrghan «Batysqa sapar» romanyn U Shynyn jazdy, tórtinshisi qytaylardyng bas kitaby sanalatyn Sau Shuechin jazghan «Qyzyl saraydaghy týs» romany. Búlardyng barlyghy da – ýlken «ruhaniyat shenberinde» jazylghan ghajayyp roman bolyp sanalady.

U Shynynnyng «Batysqa sapar» romany  – HVI ghasyrdan beri dýniyening týkpir-týkpirine keninen taralghan eng ýzdik shygharma jәne miftik roman.

«Batysqa sapar» romany kýni býginge deyin oqyrmanyn joghaltpaghan, kórgen sayyn, oqyghan sayyn jana bir qyry ashylady. Ol balalargha da, eresekter talghamyna da sәikes, jas talghamaytyn tamasha tuyndy. Alghash ret kinogha ainalyp 1967 jyly Gonkonkta oqyrmangha jol tartqannan, qazirge deyin 10 shaqty ret qaytalay kinogha týsirilgen, dramalyq sahnada sansyz ret   qoyylghan, balalargha arnalyp mulitfilim de týsirildi. Qytaydaghy barlyq әlemdik dinder, miyf, filosofiya «Batysqa sapar» romanynda toghysqanyn anyq angharamyz jәne sol feodaldyq qoghamnyng shyndyghyn, adamdyq qatynas, morali-etiykesin jetkizu ýshin oidan da jazushylyq qiyalmen «jalghan men shyndy» jalghaghan kesek tuyndy.

Ejelgi qytaylarda jalpy adamzatqa ortaq kózqaras boldy, aitalyq; әlemning jaratylysy, qorshaghan ortanyng yqpaly, tәnirge tabynu, kóp qúdaylylyq, (ot, su, janbyr, boran qúdaylary) ata-baba aruaqtaryna siynu syndy senimderde boldy. Uaqyt aghymymen ózge órkeniyetpen tikeley jәne janamalay aralasty, óz aumaghyndaghy әrtýrli taypalar men halyqtardyng mәdeny dәstýrining integrasiyalyq prosesi jýrdi, osylardyng nәtiyjesinde   ózindik qytay órkeniyeti qalyptasty.

Ejelgi qytaylyqtardyng fetishizm, totemizm, anemizm jәne magiya siyaqty kóne nanym-senimderi boldy. Sonymen birge Chjou dәuirinen bastap patsha – Kók tәnirining úly bolyp sanaldy jәne búl mәrtebe Qytay biyleushisining enshisinde degen týsinik HH ghasyrgha deyin saqtaldy /3.174b/

Jaulasqan bektikter dәuiri (b.z.b 475-221j ) «Qytay filosofiyasynyng altyn ghasyry» sanalady, onda ejelden qalyptasqan qytaylyq qúndylyqtardyng ornyna, jana filosofiyalyq ilim payda boldy. Olardyng eng bastylary konfusiy ilimi, daosizm, moizm jәne legizm.

Bizding maqalamyzdyng negizgi jýgi bolyp otyrghan U Shynyn jazghan «Batysqa sapar» romany Budda dinimen tikeley, basqa iydeologiyalarmen janamalay baylanysty.

Budda dini Qytayda b.e. I-III ghgh. tarala bastady. Qytaydyng biyleushi toptarynyng jana dindi retinde IV ghasyrdan bastap moyynday bastady. Jergilikti sintezi nәtiyjesinde VI ghasyrda chani-buddizm (chani – meditasiya, qiyalmen sholu) ilimi payda boldy. Ony uaghyzdaushy ýndilik Bodhiharma degen adam boldy. Qytay buddizmi tolyp jatqan baghyttar men sektalargha bólinedi. VI ghasyrdan H ghasyrgha deyin Budda dini Qytayda memlekettik din dәrejesine kóterildi /3.175b/.

Fa-shuni (557-640) degen ghúlama negizin salghan Huayani ilimi Tyanitay mektebining ilimderin jalghastyrdy. Ol ortaghasyrlyq qytaylyq filosofiyagha óz yqpalyn tiygizdi: konfusiandyq ilimdegi – «ly 礼» olar – zan, prinsiyp, iydeal dep týsindirdi, solay konfusiyshilder búny qabyldady.

Chanidyq monastyrlarda mindetti týrde kýndelikti enbek, jattyghu, tynys alu jattyghularyn jasady. Chani mektebi ózining qarapayym jәne ruhany erkindigimen qytay poeziyasyna zor yqpalyn tiygizdi./3.186b/

Qytay tarihshylarynyng mәlimetteri boyynsha, músylmandar Tang әuleti (618-907 jj) biylikke kelgen alghashqy jyldary qazirgi Shynjiyang jeri arqyly kelse, al ontýstik-shyghysynda múhit arqyly Guanjou qalasyna keldi. Búl kezde Qytaygha Islam dinin taratushylar arabtar men parsylar boldy. /5.193b/

Qytay Tang dәuiri kezinde Ortalyq Aziya, Sogdian aimaqtary, arab elderimen tyghyz baylanysta bolghan. 742 jyly Qytaydyng astanasy  Chanani qalasynda (qazirgi Siani) ataghy elge jayylghan光塔 meshit, keyin taghy Ýlken Siani meshiti soghyldy [3.189 b]

1271-1368 jj. mongholdyq Yuani әuleti biyligi túsynda Qytaygha saudagerler,  Islam dinin uaghyzdaushylar, sonymen birge ataqty músylman otbasynyng ókilderin kóship keldi. Ming әuleti Yuani әuletining salyp ketken jolyn әri jalghastyrdy. Osy әulet túsynda músylmandar arasynan birqatar qogham qayratkerleri, kórnekti qolbasshylar, aqyndar shyqty. Qytayda dinge erkindik tereng tamy jaydy.

Biraq qytaylar dinge kelgende, jenimpaz ne әlsizi dep bóle-jar qaraghan joq: mysaly qytaylyq adam bir mezgilde daostyq ta, buddistik te hramdargha esh qamyqpastan kirip, shyraq jaghyp, tilek tilep jalbarynady. Osydan qytay halqynda jii mynaday frazeologizm qalyptasty: «Qytay daos bolyp tuylady, konfusian bolyp ómir sýredi, buddist bolyp óledi». /5.196b/

Tang dәuirinen bastap Siyanda túrghan músylmandar bir kvartaldy alady. Qytayda on músylan últ bar. Olar qytaydyq barlyq jerinde kezdesedi. /3.196b/

Bizding búdan týietinimiz, Qytayda kóp dindik iydeologiya qatar ómir sýrdi. Jazushy U Shynyn osy ilimderden qúr alaqan emes.

Qiyal-ghajayyp romandardy qiyal-fantastikalyq jaghy basym, mazmúny san aluan týrli, adamdy ózine baurau quaty kýshti, romantikalyq stilige iye, bas keyipker­leri halyqshyl, júrtyna adal adam retinde suretteldi.

Tariyhqa kóz salsaq, Qytaydyng Dadu (Besbalyq) Beyjing qalasyn 1271 jyly Qúbylay qalyng әskerimen basyp alyp, Yuan imperiyasyn (元朝) qúrdy, 1279 jyly qazirgi Qytay teritoriyasynyng negizin qalady. Osy kezde Qytayda jana әdebiyetting negizi qalandy, ataqty Guan Hanchiyn, Uang Shyfu, Bay Fu, Ma Jyyn qatarly óz zamanynyng ozyq drama jazushylary әdebiyetke basqasha saryn alyp keldi. Sahnalyq jana janrdyng aty «aralas drama» (杂剧) dep ataldy, onda bastan-ayaq jazushy jalyqpay júmys jasaydy, yaghny shygharmany ózi jazady, sahnada barlyq keyipkerding obrazyna ózi kiredi, demek ózi ssenarist, ózi rejisser, ózi akter bolady. Osy kezeng Qytay әdebiyetinde sahnalyq shygharmalardyng altyn ghasyry sanalady, búl qalamgerler әdebiyettegi «shyndyq pen jalghandy (幻与真)» janasha jalghady, halyq arasyna keng taraghan anyz, mifterdi óz shygharmalarynda sol kýnning shyndyghymen óte tamasha úshtastyrdy.

Qytayda XIII ghasyrdyng songhy jartysynda bastalghan qiyal-ghajayyp dii-periler әdebiyeti XIX ghasyrdyng basyna deyin jalghasty, Ming patshalyghynyng songhy kezinde dii-peri, jyn-shaytan, aruaq siyaqty tylsym kýshterdi qatystyryp úzaq roman jazu tipten qyza týsti.

神怪小说 Jiyaching patsha túsynda óz biygine jetti, onda buddizm qúdaylary, jyn-albasty, shaytandy keyipker etip roman jazu ýrdisi jedel damydy: Shýy Jonlin men Lushishyng jazghan «Pyng Chyn yaniy», Ly Shujin jazghan «Jing Huangan» romandary jәne Pu Súnling jazghan «Liyaujay anyzdary» osy baghytta jazylghan.

Jazushy U Shyng 1501-1582 aralyghynda jasaghan, shyn aty Shujon, laqap aty Shy Yaanshanryn, búrynghy Shan yan, qazirgi Jiyansudyng Huyyang audanynyng adamy. Ákesi U Shýi, shyn aty Zy yanshi. Aumaly-tókpeli sayasy jaghdayda ómir sýrgen, úsaq saudager bolghan. U Shynyn kishkentayynan qiyal-ghajayyp ertegi-anyzdargha qyzyqqan, ataqty oishyl Gymudyng kitaptaryn kóp oqyghan.

1550 jyly 50 jasynda Beyjinge kelip Kijýy emtihanyna qatysyp, joly bolmaydy, 6 jyldan song kedeylik saldarynan óz tughan jeri Hýiange kelip monah bolady, 60 jasynan keyin Hanjougha ketedi, ómirining sonyna deyin sonda túrady.

Romanda Qytaydyng Tang dinastiyasynyng Budda ghúlamasy (Dharmakariya) Shuanzang Sun Ukýn, Jou Bajiyening qorghauymen Ýndistangha baryp baryp Budda nomyn alyp kelgen shyn tarihtyng negizinde jazghan, al shygharma sujetin keypkerlerding jolda kórgen qiynshylyqtaryn (qytayda ejelden jәne keyinnen kelgen jәne taghy basqa) últtyq nanym-senimerding negizinde 1551-1560 jyldarda jazylghan, jalpy kitap (20 buma) 100 taraudan túrady.

«Batysqa sapar» atty romanda adam ainalasyndaghy kózge kórinbeytin, seze bermeytin metafizikalyq tylsym әlemdi kóz aldymyzgha jandy týrde beredi. Aqyl jetpeytin sheksizdikti kórkem shygharmada beyneleuge tyrysady. Shynmen ómirde adam balasynyng barlyq isi osy kózge kórinbeytin qorshaghan ortamen tyghyz baylanysta bolatyndyghyn, soqyrgha tayaq ústatqanday týsindiredi. Jazushynyng «batysqa sapar» romanyndaghy bas keypkerlerine birge nazar salayyq:

Romandaghy bas keypker Shuan Zang (602-644) – tegi Chyn, aty Hýy búrynghy Lo aimaghy, qazirgi Hynan ólkesining adamy, buddizmdi boyyna sinirgen ústaz, qytaylyq buddistik aghymyn qalyptastyrghan, taqua ústaz. Romanda onyng aty Tang sanzang nemese Tansyng dep jazylady, ol óte әdepti, túla boyynan izettilikting iysi anqyghan, anqau da adal retinde suretteledi. Ýnemi aq boz at minip jýredi. Ol óte bilimdi, bilim onyng janyna (ruhyna) singen kemel túlgha. Tansynnyng býkil bolmysy arqyly Buddisterding nemese Qytaydaghy barlyq din adamdarynyng naqtyly shyn túr- túlghasyn somdaydy.

Tang patshasy Tang Tayzúng 629 jyly ózining qúziretin úzartu maqsatynda Shuan zandy Indiyagha Budda kanondaryn alyp keluge jiberedi. 657 buma Budda nomdaryn alyp 644 jyly eline oralady. Kórgen-bilgenin patshagha aitady. Sol kezde onyng shәkirti Biyanjy qaghazgha týsiredi, ony «Tang kezindegi batysqa sapar» dep ataydy. Ústazdary qaytys bolghan song eki shәkirti «úly meyirimdi San Zannyng anyzy» dep qayta jazyp shyghady. Sondyqtan romandy U Shynyn jazghan joq deytin uәj de bar.  1920 j. Lu Shýn men Hu Shylar Chiyng patshalyghy kezindegi ghalym Jong Lýnning derekterding negizinde bir auyzdan jazushy U Shynyndy osy romannyng avtory dep bekitti. /2.128b/

Romandaghy ekinshi bas keyipker Sun Ukýng barlyq ónerdi mengergen. Ol Huago tauyndaghy maymyldar patshasy, shyn aty Sýnshiynjy. Osy sapragha Sun Ukýng jol serik bolyp birge shyghady, sebebi onyng óneri sondaghy adamdardyng bәrinen ýstem boldy. Oghan Buddist hramynda bar ónerdi mengertken alghashqy ústazy Shýy Pity búl sapardyng asa manyzdy әri qiyan-keski kýrdeli ekenin bilgen. Ruhany sapardyng solay bolatyny zandylyq.

Sun Ukýnnyng san beynege ózgerui, barlyq qiynshylyqta onyng aqyl tabuy, kez elgen jerge kóz ilestirmey baryp kelui Qasiyetti Qúrandaghy «Nәml sýresi» №16-40 ayattaryn eriksiz esine salady; Sýleymen (gh.s) әkesi Dәuit(gh.s) ting payghambarlyq pen patshalyghyna múrager boldy, oghan qústardyng tili ýiretildi jәne bar nәrse tiyeseli boldy.

Sýleymen (gh.s) bir kýni jyndardan, adamdardan, qústardan jasaqtalghan qalyng әsker onyng qolbasshylyghynda temirdey tәrtippen sap týzep algha qaray jyljyp kele jatty. «Qústardyng ishinen hýdhýdti (bәbisek) kóre almadym, ol óz betimen bir jaqqa ketti me? Sebebi bolmasa ony qatty jazalaymyn» deydi.

Kóp úzamay bәbisek keledi. Sýleymenning dәrgeyine bas úryp, joq bolghan sebebin bylay jetkizedi: «Sәba jerinde bir әiel patshalyq qúryp eldi biylep otyr, onyng әiel patshasynyng astynda ýlken taghy bar eken, soghan qaraghanda onyng biyligi bekem, pәrmeni kýshti kórinedi. Alayda olar myna әlemdi jaratqan Allagha emes, Kýnge tabynady eken, shaytan olargha óz isterin dúrys kórsetip qoyypty, olar ózdiginen tura jolgha kelmeydi. Siz olardy tura jolgha shyqyrynyz» dep, ótinish jasaydy.

«Sen myna hatty alyp olardyng patshasy men kenesshilerining aldyna tasta da, jauabyn alyp kel» deydi. Áyel patsha uәzirlerimen hatty oqidy, aqylgóileri «biz sizding qanday sheshiminizge bolsa da dayynbyz» dep, bar sheshimdi patshanyng ózine qaldyrady. Patsha oilanyp elshiler jiberedi. Sýleymen payghambar Balqis patshanyng әkelgen tartu-taralghysyn almaydy. «Maghan Allanyng bergen nyghmeti әlde qayda qayyrly әri kóp, sender bireuge bergen jәne alghan nәrsege mәz bolasyndar, patshalaryng baghynsyn, bolmasa qalyng әskerimmen eriksiz baghyndyramyz» deydi.

Áyel patsha Sýleymenge kenesshilerimen birge jolgha shyghady. Sýleymen patsha kenes qúryp: Ua, iygi jaqsylar! Olar mening aldyma kelgenshe, kim әiel patshanyng taghyn osy jerge alyp keledi» deydi. Sonda jyndardyng eng myqtysy: siz osy kenesti bitirgenshe sol taqty aldynyzgha әkelemin deydi, sol sәtte Qúrandy tereng mengergen erekshe ilim iyesi әulie adam: men sol taqty kózinizdi ashyp júmghansha әkelip beremin deydi, sol sәtte әlgi taq Sýleymen payghambardyng dәl janynda túrady  [1.378-380 b].

Demek Sun Ukýndy osynday әuliyening keypinde surettegen, әuliyede meken, uaqyt kedergisi bolmaydy, olar baram degen jerine barady, kelem degen jerine keledi.

Sapar bastan-ayaq dii-peri, jyn-albastylar jaghynan jәne jol qiyndyghynan 9981 ret týrli kedergige tap bolady. Osynyng bәrinde Sun Ukýng erekshe óner-qasiyetimen jol tabady. Ol 72 ret óz beynesin ózgertedi. Ádildik sýigish, erkindik ansaghysh óte jaghymdy, ústazyna adal keypker retinde suretteledi. Onyng jyn-perilerding ishine erkin kirip-shyghuy, búlttardyng ýstinde úshyp jýrui, jerding asty men ýstinde birdey kezui, mýlde shamasy kelmey qalghan tústarda qosymsha keyipker etip pusa qúdaylaryn kómekke shaqyrady.

Romandaghy ýshinshi bas keyipker Islam (猪八戒) atynyng ózi kezdeysoq emes. Jazushy әr keyipker ýshin óte qatty oilanghan. Qytaydyng qazirgi zaman ataqty jazushysy Lu Shýn (1881-1936) shashyn tóbesine týiip jýretin, tónkeris jasaudy bilmeytin keyipkerine qytaysha iyeroglif pen latynsha «AQ» dep at qoiy, ondaghy «Q» әrpi tóbesine shash qoyghan, nemese eski qytaydaghy shashyn órip tómen týsirgen әperbaqandardy beyneleydi, sol siyaqty jazushy U Shynyn jaydan-jay «Ju Bajiye猪八戒» dep almaghany aidan anyq. Jazushynyng ruhaniyattyng biyliginde ómir sýrgenin bayqau qiyn emes. Múndaghy猪 (zhu) iyerogliyfi «shoshqa, donyz» degendi bildirse, 八 (ba) iyerogliyfi «segiz» degendi bildiredi, 戒 (jie) iyerogliyfi «tiylu, kýnadan arylu» degendi bildiredi. Ju Bajie óte aqkónil, ústazgha adal jan retinde suretteledi. Ol bir súlu qyzgha ghashyq bolady, qyz onyng keypinen qorqyp qashyp jýrgende, saparda kele jatqan Tang ústaz ben Sun Ukýn, Ju Bajiyening ishki  jan tazalyghyn kóredi. Sol sәtte Sun Ukýng sulu qyzdyng beynesine enip, ony artynan ertip jýrip, aqyry degenine kóndirip qataryna qosady.

Qytaylar ejelden tuylghan balany bóten adamgha kórsetpey, atyn da eshkimge aitpay, eseygenge deyin birneshe týrli at qoyady, búl balagha til-kóz tiyedi degen nanym-senimnen. Al Islamda bala tuylghannan qyrqynan shyqqansha bóten kisige kórsetpey baghady, sebebi nәreste perishte, ol kez-kelgen adamdy ruhany beynesinde kóredi. Onyng kózinde kýnә perdesi joq.

Qadir týni taghy basqa qasiyetti kýn men týnde kókten perishteler  jerge týskende, taqua qúldardy ghana adam beynesinde kórip, qalghan kýnәda jýrgen adamdardy kýnәsining dengeyine qaray san týrli maqúlyqtyng beynesinde kóredi, demek keybir adam it formasynda bolsa, keybir adam qasqyr beynesinde... Sondyqtan bala shoshyp qalady. Nәrestening janynan 40 kýnge deyin bir sәtke adam ketpeydi, ony bala óz beynesinde kórse jýregi shyghyp ketedi dep qaraydy.

Romandaghy Islam ýlken 8 kýnadan tiylghan adam. Romanda ol qashanda jaqsylyq jasap jýrip, kýnagha úrynady, sondyqtan da onyng shyn ruhany beynesi kýnasyna qaray shoshqa tiypinde alynghan. Ol jaqsylyqa úmtylady, adaldyqqa jany qúmar, qamqor, janashyr. Onyng basy donyz, denesi adam tәrizdi sýikmiz beynesine qaramastan jaqsy kóresin. Qarap túryp janyng ashidy. Sheber jazushy sol arqyly kәdimgi qarapayym adamnyng obrazyn somdalghan.

Romandaghy tórtinshi keyipker Sha Syng taghy bir aty U Jiyn, Lu Sha ózenining jaghasyndaghy jyn. Ol jýk kóterip jýretin, qiyn jaghdayda kómek qolyn beretin, ústazgha adal, onyng aq boz atyn jeteleydi.

Tang ústaz, Islam, Sun Ukýng kele jatyp alyp Lu Sha ózeninen óte almay daghdarady, sol kezde Sha Syng búlargha qarsy shabuylgha shyghady. Sonda ailaker Sun Ukýng ony jenip, qatarlaryna qosady. Al romandaghy aq boz at eng alghashqy Budda monahtyng qytay jerine minip kelgen sәigýligi retinde jәne jyndardyng atynyng týsi aq bolady degen týsinikting negizinde aq týsti atty tandaghan. Sha Synnyng atty jetektep jýrui de sonyng nyshany ispetti.

«Batysqa sapar» romanyn kommunister óz mýddeleri ýshin әdemi paydalandy. Romandaghy Tansyndy kommunisterding kósemi retinde qabyldady, al Islamdy jay qarapayym jer emgen sauatsyz halyq ókili dep bildi, al ondaghy jyn-shaytandardy Ming dinastiyasy kezindegi irip-shirigen biyleushi topas toghyshar, shonjar sheneulikterding tiptik ókili dep bildi. Olar feodaldyq jýiede halyqty sol romandaghyday sansyz qinaulardyng astyna aldy dep týsindi, olardy tek Sun Ukýng siyaqty batyrlar jenedi, býgingi komunisterding tiptik obrazy Sun Ukýng dep dәripteydi.

PS: Adam jaralghannan kýni býginge deyin bir tylsym kýshti izdedi, eng alghashqy adamdy kim jaratty, onyng býgingi ata-babasy qanday, ainala, qorshaghan orta, jýgirgen an, úshqan qús, aspan-jer, kez-kelgen esi dúrys adam balasyn oilandyratyn nәrse. Qytaydyng ataqty aqyny bizding jyl sanauymyzdyn alghashqy 2000 jyldyghynda ómir sýrgen Chýy Yuan osy súraqtardy ózine qoyyp «kókke súraq» poemasyn jazghan, búl barlyq últta, barlyq adamzatta bolghan súraq, osy súraqtardyng jauabyn tek din bere alady, alayda alghashqy týsken dinder adamdar tarpynan ózgertildi, eng songhy týsken, eng senimdi qorghalghan din Islamda búnyng barlyq jauaby dayyn. Osy shyndyq «batysqa sapar» romanynda óte jaqsy beynelengen.

Paydalanghan әdebiyetter:

1. Ákimhanov A., Anarbaev N. Qúran kәrim qazaqsha týsindirmeli audarma.- Almaty, “Kókjiyek baspasy”,2015j

2. Yuan Shiynfi. Qytay әdebiyeti tarihy. (2-basylym) Joghary pedagogika baspasy. – Beyjin, 2007.

3. Uang Fiyhún. Qytay әdebiyetining qysqasha tarihy. Jilin uniyversiyteti baspasy. – Chanchýn, 2010.

4. Aldabek N.A., Týrgenbay A.Á. Qytay dinderining tarihy. Oqu qúraly. – Almaty: Qazaq uniyversiyteti, 2017

5. Su Bihay. Qazaq mәdeniyetining tarihy. Monografiya.– Ýrimji: QHR ShUAR baspasy, 1989j.

5. 中国古代文学（上册）姜光斗主编-上海：华东师范大学出版社2009. 517页

6. Abdyraqyn N. Jana zaman qytay әdebiyeti.– Almaty: Qazaq uniyversiyteti, 2013

7. Ahmetbekqyzy S. Qajykenova « Qytay әdebiyetining hrestomatiyasy»

8. Abdyraqyn N. Gau Liming Kóne  Qytay әdebiyetinin  hrestomatiyasy. – Almaty: Qazaq uniyversiyteti,  2013

9. 中国古代文学（上下册） 蒋人杰主编-北京：高等教育出版社1997. 523页

10. 大学语文导读 徐绍建主编-武汉： 武汉大学出版社 2003年

11. Abdyraqyn N. Qytay mifterining audarmasy. – Almaty: Qazaq uniyversiyteti, 2012

12. 张明非主编。中国古代文学作品选， 广西师范大学出版社，2004

13. 郭预科衡主编。中国古代学史 上海:«上海古籍出版社», 1998

14. 钱华，刘德联主编 ，中国古代诗歌选读// 北京大学出版社 - 2004.- 231

15 吴承恩  西游记长篇小说 北京 金盾出版社。1997 全套两

Núrhalyq Abdyraqyn,

әl-Faraby atyndaghy Qazaq-últtyq unversiyteti, PhD doktor.

Abai.kz