Kýn sayyn tarylyp bara jatqan myna zamanda tarihy tamyry, ruhy myqtylardyng ghana bolashaghy barlyghyna kózimiz jetkendey. Týrli obiektivtik, subiektivtik jaghdaylargha baylanysty tarihyn bile bermeytin, últtyq ruhy әlsiregen últqa ainala bastapyz. Tәuelsiz el bolghan son, shynayy tarihymyzdy týgeldeuge, últtyq iydeologiyamyzdy jasaugha kirisip jatqan jayymyz bar. Sóitsek, biz de ózge halyqtar siyaqty әlemdik tarihta, әlemdik órkeniyette ózindik orny bar irgeli memleketterding biri ekenbiz.

Tarihtyng «qúm basqan» kóne «ruhany kýmbezderinin» ishinde alystan múnartyp, jaqyndaghan sayyn jarqyray týsetin Ábu Nasyr Múhammed ibn Úzlagh ibn Tarhan Ál-Farabiyding túlghasy biyiktey týsedi. Qazaq eli kóp uaqytqa deyin Ál-Farabiydi bile bermedi. Onyng esimi shyghystanushylardyng enbekterinde atalyp jýrgenimen de ol ózine layyqty baghasyn óz dәrejesinde tolyq ala almay keldi. 1975 jyly jaryq kórgen ózbek ghalymy M. Hayrullaevtyng «Mirovvozzrenie Faraby y ego znachenie v istoriy filosofii» (Tashkent, 1967), «M. Farabiy: epoha i ucheniye» (Tashkent, 1975) atty monografiyalyq zertteuleri shyghyp, osy taqyrypta doktorlyq dissertasiya qorghaghannan keyin baryp, qazaq ghalymdary búl mәselege nazar audara bastady.

Ál-Farabiydi qazaq dalasyna alyp kelgen qazaqtyng birtuar ghúlamalarynyng biri Aqjan Mashanov boldy. Ol Ál-Faraby múrasyn qazaq halqynyng últtyq dýniyetanymymen sabaqtastyra zertteu nәtiyjesinde Farabitanudyng  negizin qalady. «Ál-Farabi» tarihy romanynda onyng kórkem beynesin somdady.  Ál-Faraby jәne Abay» (Almaty, 1994)  enbeginde әr dәuirde jasaghan qazaqtyng eki ghúlamasy arasyndaghy ghylymy jәne ruhany baylanystar mәselesin zerdeledi. Úly ghúlamanyng artynda qalghan ghylymy múrasyn jan-jaqty qarastyrghan «Ál-Farabi» (Almaty, 1971), «Ál-Faraby jәne býgingi ghylym» (Almaty, 2004) kitaptary jaryq kórdi.

Ár jyldarda «ekinshi ústazdyn» ghylymy múrasyn týrli jaqtarynan qarastyrghan A. Kóbesovtin, A. Qasymjanovtyn, A. Qasymjanovanyn, S. Dәukeevanyn, t. b. zertteuleri kitap bolyp shyqty. Sonymen birge, Ál-Farabiyge arnalghan újymdyq monografiyalar, konferensiya materialdarynyng jinaqtary jaryq kórdi. Á. Álimjanovtyng «Ústazdyng oraluy» (1975) romanynda ghúlamanyng kórkem beynesi somdaldy. Ál-Faraby jayly zertteuler shetelderde de, әsirese arab, týrki elderinde jalghasyp jatyr.

Ál-Faraby - ghylymnyng barlyq salasymen derlik, ainalysyp, 150-dey ghylymy traktat jazyp, artyna óshpes múra qaldyrghan ensiklopedist ghúlama, orta ghasyrlardaghy týrkilik, islamdyq órkeniyetting jaryq júldyzy. Onyng esimi әlemdik órkeniyetting tarihynda әigili oishyl, filosof, matematiyk, fiziyk, astronom, әleumettanushy, tildi, sóz ónerin, saz ónerin zertteushi retinde keninen tanymal boldy. 

Ol «Ghylymdardyng jiktelui turaly sóz» atty enbeginde ghylymdy bes salagha bólip jikteydi:

 «birinshisi - til bilimi jәne onyng bólimderi;

ekinshisi - logika jәne onyng bólimderi;

ýshinshisi - matematikalyq ghylymdar. Búlar : arifmetika, geometriya, optika, tәlimdik astronomiya, muzyka ghylymy, auyrlyq turaly ghylym, mehanika;

tórtinshisi - fizika jәne onyng bólikteri, diny ilim jәne onyng bólimderi;

besinshisi - azamattyq ghylym jәne onyng bólimderi, diny ilim jәne onyng bólimderi» (Ábu Nasyr әl-Farabi. Tandamaly traktattary. Almaty, «Arys», 2009, 15-bet). 

Ortaghasyrlardaghy ghylym birtútas, әli ishtey jiktelinip, jeke sala bolyp qalyptasa qoymaghan bolatyn. Sondyqtan da ghalymdar ómirdin, barlyq  ghylym salalarynyng ortaq әmbebap zandylyqtaryn zertteytin filosof boldy. Ál-Faraby enbekterining salmaqty jaghy ghylymnyng filosofiyalyq mәselelerin zerdeleuge arnalghan enbekterinde ghylymnyng asa manyzdy problemalary kóterilip, ghúlamany asqan oishyl, kemenger filosof retinde әlemge tanytty.

IYdealizm men islamnyng negigi qaghidalarynan bastau alatyn Ál-Farabidyng filosofiyasy materializmge arqa sýieytin Batystyng filosofiyasynan ózgesheleu keledi. Ghalym múrasyn zertteushiler Ál-Faraby filosofiyasyna tirek bolghan ýsh dәiektemeni kórsetedi: «1) dýniyeni  mәngilik dep tanu; 2) zertteu prinsiypi retindegi determinizm; 3) parasat jayyndaghy ilim, búl ilimning adam janynyng mәngi ólmeytindigi beker deytin qorytyndygha beyim túrghandyghy» (B. M. Kedrov, Sh. E. Esenov, A. H. Qasymjanov. Ál-Farabiyding filosofiyalyq kózqarastary. Kitapta: Ábu Nasyr Ál-Farabi. Baqyt turaly kitap. Almaty, 2015, 20-bet).

Ál-Faraby ghylym salalaryn jýielegende, eng aldyna til bilimin qoyady. Óitkeni, «Búl aitylghandardyng barlyghyn payymdau jolymen - óz oiymyzdy qalay jetkizu kerektiginen, ýiretu nemese ýirenu kerektiginen, qalay bayandau, súrau, jauap beru kerektiginen abstraksiyalanu arqyly taptyq. Osy sebepti barlyq ghylymdardyng ishindegi eng birinshi ghylym til turaly ghylym deymin. Ol zattargha, yaghny substansiya men aksiydensiyalargha atau beredi. Ekinshi ghylym  - grammatika, ol ataulardy qalay retteu kerektigine, substansiyalar men aksiydensiyalardyng ornalasuyn bildiretin sózder men sóilemderdi jәne sodan shyghatyn saldarlardy qúrastyrugha ýiretedi».  Búl jerde ghúlamanyng adamnyng adam retindegi sanaly tirshiliginde, adamnyng ómirding qúpiyalaryn tanyp-biluine kómektesetin ghylymy izdenisterinde tilding airyqsha ornyna erekshe mәn bergendigi kórinedi. 

Ál-Farabiyding anyqtauynsha, tilding san qyrly qyzmeti tikeley logikamen baylanysty: «Ol qorytyndy alu ýshin logikalyq figuralargha say bayandauysh sóilemderdi qalay ornalastyru kerektigine ýiretedi. Solardyng arqasynda biz tanymaghandy tanimyz, nening aqiqat, nening jalghan ekendigi turaly pikir aitamyz» (sonda).

«Poeziya (óneri) turaly» traktatynda ol negizinen, arabtyng sóz óneri jayly oilaryn  basqa eldermen salystyra otyryp, әngimeleydi. Ólendegi dybystyn, yrghaqtyn, basqa da bólikterdin, sharttardyn, aitylymnyn  ýilesim tabuy zandylyq deydi. Búl jerde sóz ónerining beyneleushilik sypaty basqalarmen salystyra otyryp, dәl kórsetedi.  

Onyng «Poeziya (óneri) turaly» traktatyndaghy «Demek, óner eki týrge bólinedi: bireuining maqsaty tamasha kórkemdikke ie bolu, ekinshisining maqsaty paydagha ie bolu»; «Tek tamasha kórkemdikke jetudi maqsat etetin óner filosofiya dep,  nemese absoluttik maghynada aitqanda, danalyq dep atalady» (sonda, 35-bet)-degen pikirleri kýni býginge deyin ózining manyzyn joyghan joq. Ghúlamanyng «Barlyq poetikalyq shygharmalar bir nәrseni qiyalmen jaqsy beyneleu ýshin ghana shygharylghan» (233-bet)-degen oy týiininde sóz ónerining basty qasiyeti ashylghan.

Ghalymnyng «Qayyrymdy qala túrghyndarynyng kózqarastary turaly traktat», «Baqytqa jetu jayynda», «Baqyt jolyn silteu», «Azamattyq sayasat», «Soghys pen beybit ómir turaly kitap», «Qoghamdy zertteu kitaby» enbekterinde  adam qaytse, baqytty bolady, adamdar baqytty ómir sýre alatyn qoghamdyq qúrylys qanday boluy kerek degen saualdar tónireginde mәselening mәnine terendep barady. 

Ál-Faraby qogham dúrys bolu ýshin onda ómir sýretin adamdar dúrys bolu kerek dep biledi. Al adamdardyng aldyna belgili bir maqsat qoyyp, soghan jetu ýshin barynsha úmtylatyny belgili. Sonda adam tirshiligining bar mәni baqytty bolugha sayady. «Ekinshi ústaz» adam ómirining eng joghary satysy sanalatyn «baqyt» kategoriyasyna toqtalyp, oghan filosofiyalyq túrghydan sypattama, tereng taldaular jasaydy. Ol «Adamzat kemeldigining eng biyik dәrejesine jetken» adamdy baqytty adam  sanaydy. Adam baqytty bolu ýshin ol ómir sýrip otyrghan elding basshysy da  kemel adam boluy kerek», «Adamdar ishindegi eng tandauly jan birinshi basshy bolugha tiyis» dep biledi. Osynday oimen basshygha qoyylatyn alty talapty ataydy: 

«Birinshi shart - dana bolu.

Ekinshi shart - qalagha arnap birinshi imamdar (basshy, D. Y.) belgilegen zandardy, erejeler men әdet-ghúryptardy jadynda saqtap, jetik bilu, ózining barlyq is-әreketin osylargha sәikes jýrgizu.

Ýshinshi - búrynghylardan tiyisti zang saqtalmaghan jaghdayda, birinshi adamdardyng ýlgisimen әreket jasay otyryp, búl jóninde tapqyrlyq kórsetu.

Tórtinshi - birinshi imamdar anday almaghan nәrselerdi búrynnan qalyptasyp qalghan jaghdaydy da, bolashaq oqighalardy da qalaghan kezinde tanyp-bilip otyrarlyqtay tapqyr da bilgir bolu; ózining osynday is-әrektinde ol halyqtyng әl-auqatyn jaqsartudy maqsat etuge tiyis.

Besinshi - birinshi imamdardyng zandaryn jәne solardan keyin, olardyng ýlgisi boyynsha ózi belgilegen zandardy oryndaugha júrtty óz sózimen jigerlendire bilu. 

Altynshy - әskery isterdi jýrgizu ýshin qajetti dәrejede qayratty bolu, onyng ber jaghynda әskery ónerdi qyzmet babyndaghy óner retinde jәne biyleushi óner retinde bilip alu». 

Ghúlama «Adamdar ishindegi eng tandauly jan birinshi basshy bolugha tiyis...» (sonda, 356-bet)-dep, negizgi oiyn nygharlay týsedi. Sonda eng tandauly, kemeldikke jetken baqytty adam qanday adam? Búl saual - adamzat qoghamyn Adam-ata jaralghaly beri oilandyryp kele jatqan mәngilik mәsele. Ál-Faraby «Baqyt jolyn silteu», «Baqytqa jetu jayynda», «Memlekettik qayratkerding naqyl sózleri», «Qayyrymdy qala túrghyndarynyng kózqarastary» sekildi enbekterinde osy mәselege terendey baryp, kýni býginge deyin ózining qúnyn joymaghan baghaly pikirler aitty. Jahandanudyng saldarynan әlem daghdarysqa, toqyraugha úshyrap otyrghan myna zamanda Ál-Farabidyng gumanistik iydeyalargha negizdelgen ghylymy oi-pikirlerining ómirshendigi kórinip túr. 

Ál-Faraby ómirge kelgen әrbir adam baqytty bolu ýshin ómir sýredi deydi:    «Baqyt - әrbir adam úmtylatyn maqsat...» (Ál-Farabi. Áleumettik-etikalyq traktattar. Almaty,  «Ghylym», 1975, 3-bet), «Jan bitkenning bәri eng biyik kәmelettikke jetu ýshin jaralghan, ol búghan ózine tәn bolmys satysyna sәikes jete alady» (Ál-Farabi. Filosofiyalyq traktattar. Almaty, 1973, 347-bet).

Adamnyng baqytqa jetu jolyndaghy kýresinde ýsh týrli jaghdaydy basynan ótkeredi. Olar: «1. Búl - әreketter, adam ózining dene mýshelerin paydalanu ýshin kerekti әreketter, mysaly, ornynan túru, otyru, kólikke minip jýru, kóru, estu ýshin kerekti әreketter. 2. Jan effektileri. Mysaly, qúshtarlyq, rahat, quanysh, ashu, qorqynysh, jabyrqau, kýiinu, qyzghanysh jәne sol siyaqtylar. 3. Aqyl-parasat. Búl ýshinshisi adamnyng býkil ómir boyynda bolady nemese keyde bolyp, keyde bolmaydy». 

Osy ýsheuding ishindegi aqyl-parasat - adamdardyng baqytty boluy ýshin Allanyng syilaghan syiy. «Adam naq osy aqyl arqyly adam bolghan...»;  «Aqyl-parasat kýshi - adamnyng oilauyna, payymdauyna ghylym men ónerdi úghynuyna jәne jaqsy qylyq pen jaman qylyqty aiyruyna kómektesetin kýsh» (sonda, 194-bet). 

Aqyldy, parasatty bolu ýshin adam ómir boyy oqumen, oqyghandaryn boyyna toqumen, jaqsylardan ýirenumen  ótedi: «Ýiretu degenimiz - halyqtar men qalalargha teoriyalyq izgilikterdi darytu degen sóz». Jaqsy tәrbiyemen dúrys baghytta berilgen bilim adamdy kemeldikke, danalyqqa qaray bastaydy. «Danalyqtyng ereksheligi - әrbir týpki nәrsening shekti sebepterining oghan mәlimdiligi bolsa jәne adam ómirining maqsaty baqyt bolsa, al maqsat sol sebepterding biri bolsa, onda, danalyq degenimiz, shyn baqyt bolyp tabylatyn zat turaly bilimning bizge beretini bolyp shyghady. Danalyq degenimiz - shyn baqyt turaly bilim beretin nәrse, al payymdaghyshtyq - baqytqa jetu ýshin oryndau kerek bolatyn әreketter turaly bilimning beretin dýniyesi» (Ál-Farabi. Baqyt turaly kitap. Almaty, 2015, 16-bet). 

Baqyt degenning ne nәrse ekendigin jan-jaqty bilimdarlyghynyn, oishyldyghynyng arqasynda jan-jaqty  týsindiredi; әr týrli qyrynan sypattaydy: 

«Keybireuler lәzzat aludy eng joghary baqyt dep, esepteydi. Endi bireuler baylyqty baqyt dep, sanaydy. Ýshinshi bireuler baqytty sol ekeuining úshtasuy dep biledi» (sonda, 311-312 better); 

«Baqyt degenimiz -  iygilikterding ishindegi eng qadirlisi, eng ýlkeni  jәne eng jetilgeni...» (sonda, 5-bet); 

«...biz filosofiyanyng arqasynda baqytqa jetemiz. Al ony biz jaqsy aqyl-parasat arqyly mengeremiz» (sonda, 36-bet); 

«Eng dúrysy, baqyt - oqyghanda, sabaq alghanda, bilimdi iygeru, әrtýrli ónerlerdi ýirengende, olardy iygeru, (olargha sәikes) júmystardy oryndau siyaqty iygilikti ister arqyly qol jetetin maqsat» (sonda, 258-bet);

«Baqyt - óz basyng ýshin kókseytin iygilik; búghan eshbir jaghdayda jәne eshqashanda basqa nәrsege bola talpynbaydy, óitkeni (baqyttyn) arjaghynda adamnyng qoly jete almaytyn búdan artyq nәrse joq. Baqytqa jetuge kómektesetin erkin әreket - tamasha әreeket. Múny tughyzatyn әdet-ghúryp - qayyrymdylyq. Qayyrymdylyq degenimiz, onyng ózi belgilegen, biraq baqytqa jetu maqsatynan tughan jaqsylyq. Baqytqa (jetuge) bóget jasaytyn әreket jaman nemese súmpayy әreket bolmaq. Búl әreketti tughyzatyn әdet-ghúryp - kemshilik, kesepat, pasyqtyq» (sonda, 179-bet). 

Ál-Farabiyding pikirinshe, adam ómirining mәni men sәni, eng jogharghy shyny bolyp sanalatyn baqyt jannyng baylyghyna, adamgershilikke negizdeledi. «Jaqsy minez-qúlyq pen aqyl kýshi bolyp, ekeui birikkende - búlar adamshylyq qasiyetter bolyp tabylady» (sonda). Jany jaysan, adamgershiligi mol adamdardyng minez-qúlqy da jaqsy keledi. Jaqsy minez-qúlyq bilim alu, ýirenu barysynda kóbine tәrbiyemen qalyptasady.       

«Adamnyng boyyna daryghan, halyqtar men qala túrghyndaryna tәn jәne búl dýniyede tiyesili baqytqa jetuine, o dýniyede asqan rahatqa keneluine septigin tiygizetin tórt týrli nәrse bar, búlar: teoriyalyq izgilikter, oishyldyq izgilikter, etikalyq izgilikter jәne praktikalyq ónerler».

«Adamnyng iygi qylyqtary men jaqsy әreketterin jasaugha kómektesetin jan qasiyetteri - izgilikti qasiyetter, al adamnyng pasyq ister men onbaghan әreketter jasauyna sebepshi bolatyndary - súrqiyalyq, kemshilik nemese opasyzdyq bolyp tabylady» 

Adamnyng sanaly ómirin qamtamasyz etetin - denining saulyghy men jan saulyghy. Osy ekeui bir-birine say, ýilesim tapqanda ghana adam baqytty bola alady. Densaulyqty dәriger qadaghalasa, jan saulyghy - asa kýrdeli; ol adamnyng ózining dýniyege kóqarasynan bastap, alghan bilimine, tәrbiyesine, ómirlik maqsatyna, mamandyghyna, qorshaghan әleumettik ortasyna siyaqty kóptegen faktorlargha baylanysty.  

«Dene siyaqty janda da ózine tәn densaulyghy jәne nauqasy bolady. Jannyng saulyghy sol, onyng ózining jәne bólshekterining jayy jaqsy boluynyng әserinen әrdәiim izgi qylyqtar kórsetiledi, iygilikti ister isteledi jәne tamasha әreketter jasalady. Al jannyng nauqastyghy sol, onyng ózining jәne onyng bólshekterining jayy nashar halde boluynyng әserinen әrdәiim jaman qylyqtar kórsetiledi, azghyndyq ister isteledi jәne soraqy әreketter jasalady». «Jaman minez-qúlyq - ruhany kesel». Jan súlulyghy, jaqsy minez adamdy qayyrymdy etedi. «Qayyrymdylyq adamdar janynan berik oryn alghanda, ne adamdar ústamdy bolghanda, qalalarda teris qylyqtar joyylady» (sonda, 201-bet).

Ál-Faraby adamdargha ómirding nebir qiyn-qystau sәtterinde birjaqtylyqtan, úshqarylyqtan saqtandyryp, teng orta shamasyn ústaudy úsynady. Ortadan auytqaushylyq jaqsylyqqa apara bermeydi dep, eskertedi. «Biz qanday әreket, qanday is istesek te sodan rahat tabu, sonyng rahatyn kóru bizding maqsatymyz bolady» dey kelip, «Sezimdik rahat bizdi jaqsy (әreketter) jasaugha iyteretinin kórsek, biz sony isteuge beyim túramyz. Adam osy rahattardan bas tartugha nemese belgili bir mólsherde solardy azaytugha qabileti bolsa, múnyng ózi ony madaqtaytyn minez-qúlyqtargha bir taban jaqyndatady» (sonda, 27-bet).

Ómirde nening jaqsy, nening jaman ekenin aiyrudyng ózi qiyn. Bayqamasa, jaqsy dep, istegen isinning jamangha, jaqsylyq jasadym degeninning jamanshylyqqa ainalyp ketui әbden mýmkin. «Artynsha jan azabyna soqtyratyn abzal ister belgili bir uaqyttan keyin rahatqa jetkizbey qoymaydy. Jәne (kerisinshe) artynsha rahatqa bóleytin jaman ister belgili bir uaqyttan keyin qaytkende de azapqa aparyp soqtyrugha tiyisti» (sonda, 28-bet).

Ómirdegi adamdardyng bilim dengeyi oqyghan, oqymaghan, joghary bilimdi degendey, týrlishe boluy - zandy. Osynday adamdar turaly «Aqyl-esting tilegenin (jasaugha) parasaty jәne batyldyghy jetetin esti adamdar bolady. Múnday (adamdardy) biz әdette, ózining layyghynsha, erikti adam dep ataymyz, al endi óz boyynda osy eki (qasiyet) joq adamdardy hayuan tәrizdes adamdar dep ataymyz, al tek aqyl-esi ghana jetip, batyly barmaytyndardy jaratylysynan qúl adamdar deymiz» (sonda, 29-bet)-degen sypattamalar berilipti. Ary qaray oiyn «Búlardyng ishinde batyl bola túrsa da, aqyl-esi kem týsetinder bar. Búlar ýshin basqalar aqylgha salyp, payymdaytyn bolady. Búl jaghdayda múnyng ózining qamyn jeushi basqa adamdargha búl ne baghynyp, ne baghynbaydy. Eger baghynbasa, onda búl da hayuan tәrizdes, al eger baghynsa, ol kóp isterinde tabysqa jetedi jәne osynyng arqasynda qúldar (qatarynan) shyghyp, eriktiler qataryna qosylady» (sonda, 30-bet)-dep, jalghastyrghan.

«Sóz - ghylymdardyng klassifikasiyasy turaly» enbeginde «Azamattyq ghylym» turaly aita kelip, «Búl ghylym osylardyng qandayy shyn baqyt bolyp tabylady, al qandayy shyndyghynda osynday bolmasa da, qiyaldaghy baqyt bolyp tabylady. Shyn baqyttyng búl ómirde boluy mýmkin emes, osy ómirden song keletin basqa ómirde ghana bolady, al búl aityp otyrghanymyz - o dýniye. Qiyaldaghy baqytqa kelsek - búl mysaly, baylyq, dәreje, rahat - búlardyng barlyghy da osy ómirdegi maqsat» (sonda, 191-bet)-dep, mәselege diny túrghydan keledi.

Baqytty bolu kez kelgen adamnyng qolynan kele berer onay sharua emes. Oghan ómirdi sýre biluge qajetti jan-jaqty bilimi bar, jany bay, adamgershiligi, ruhy joghary, maqsatyna jetu ýshin qiyndyqtargha shydap, kýrese biletin adamdar ghana qol jetkize alady. «Eger adamnyng ómir sýruining maqsaty - eng joghary kәmeletke jetu bolsa, onda adamnyng osy baqytqa jetuin kórsetu ýshin ony mengeruge qabiletti nәrselerding bәrin alu kerek». «Adamnyng ómir sýru maqsaty eng joghary baqytqa jetu bolatyn bolsa, ol adam baqyt degenning ne ekenin bilui qajet jәne ony ózining maqsaty etip qoyyp, soghan úmtyluy qajet. Sonan keyin ol baqytqa jetu ýshin ne isteuge tiyis ekenin bilip, soghan әreket jasauy kerek» (sonda, 409-bet).

Ál-Farabiyding adam konsepsiyasynda jýrek asa manyzdy oryngha iye. Óitkeni, adamnyng baqytty bolu jolyndaghy ómirining barlyghy osy jýrek arqyly basqarylady. Jýregi taza, jyly adamdar ghana baqytty ómir sýre alady. Oghan sebep, jýrek - adamnyng denesindegi eng basty organ; adam ananyng qúrsaghynda jaratyla bastaghanda, eng aldymen jýrek jaratylady; adamnyng basqa dene mýshelerining barlyghy my arqyly jýrekke qyzmet etedi:

«Jýrek - basty mýshe, múny tәnning eshqanday basqa mýshesi biylemeydi. Búdan keyin my keledi. Búl da - basty mýshe; biraq múnyng ýstemdigi birinshi emes, ekinshi, óitkeni ol barlyq basqa mýshelerdi biyleytin bolsa, onyng ózin jýrek biyleydi. Biraq búl tek jýrekke qyzmet etedi jәne jýrekting tabighy niyetine qaray, búghan basqa mýsheler qyzmet etedi..

(My jýrekten keyingi) mýshe retinde (әreket etedi), basty (mýshe) beyimdele almaghan jerde onyng ornyn basady, onyng ókili bolady, әr iske beyimdelip otyrady; jýrekting izgi niyetterin jýzege asyru isine qyzmet etu tek qana migha tәn qabilet.

Mәselen, jýrek -  ishki tabighy jylylyqtyng kózi...

My (múnda) jýrekke qyzmet etedi, sezimdik jýike tamyrlargha óz kýshin boyynda saqtaytyn quat bitiredi, búl quat korektendirushi (kýshterdin) sezimtal boluyna  mýmkindik beredi...

Mýshelerding ishinde túnghysh ret jýrek payda bolady, búdan keyin mi, odan song bauyr, odan keyin kóbauyr, sonsong basqalary payda bolady. Bәrinen song baryp, qimylgha keletini - jynys mýsheleri...

Ýstem kýshting mekeni - jýrekte» (Ál-Farabi. Filosofiyalyq traktattar. Almaty, 1973, 289-295  better).

Úly Abay da adamnyng ómirindegi jýrekting atqarar qyzmetine erekshe mәn bergen. Mida qorytylghan oy jýrekting sarabynan ótip baryp, sózge ainalyp, syrtqa shyghady. Aqynnyng aituynsha, sóz «jýrekten shyqpasa, jýrekke jetpeydi»;  «boyda quat, oida kóz bolmasa, ondaylargha aitpa sóz»; jýreksiz aitylghan sóz - jalghan sóz; ondaylargha senbe. Ómirding әdiletsizdikterin qaynaghan ishinde jýrip kóp kórgen, barynsha sezingen halqynyng kózi, sezimi, jyrshysy atanghan aqynnyng jýregi - «qyryq jamau».    

Búl jerde qazaq topyraghynan shyqqan eki úly aitqan oi-pikirlerinin  arada mynnan astam jyl uaqyt ótse de bir arnadan shyghyp jatqany kórinedi. Úly filosof Ál-Faraby adam baqytty boluy ýshin ol aqyl-parasattyng iyesi, jýregi taza, jyly boluy kerek dese, aqyn Abay eng aldyna onyng oiynyng dúrys boluyn,  yaghny midyng qyzmetin qoyady. Eki úly da adam ómirindegi sandaghan oilardy qorytyp, oy oilap, danalyqqa, parasattylyqqa jeteleytin, dúrys joldy tabatyn midyn, sol midyng qorytyp úsynghan «aqyldarynyn» ishinen dúrysyn qabyl alyp, «jylylyqqa orap», sóz arqyly syrtqa shygharatyn jýrekting qyzmetterin asa joghary baghalaghandyqtary, birin biri tolyqtyra týskendikteri kórinip túr. Úlylardyng úlylyghy, úlylardyng ýndestikteri  osylay bolsa kerek.

«Ábden jetilgen adamdardyng ghana jandary mәngi ólmeydi» (Ál-Farabiy). «Óldi deuge bola ma, aityndarshy, // Ólmeytúghyn artyna sóz qaldyrghan» (Abay). IYә, aqyl-parasattyng shynyna shyghyp, ony oy eleginen ótkizip, artta kele jatqan úrpaqtardyng baqytty ómir sýruine kómektesetin «ólmeytúghyn sóz» qaldyrghan úlylardyng ruhtary mәngi jasay beredi.

Danday Ysqaqúly,   

filologiya ghylymdarynyn doktory, professor

Abai.kz