(Basy: Ár nәrse «Álippeden» bastalady...)

Últtyng úly ústazy

Bir ghasyr búryn ózi shygharyp otyrghan «Qazaq» gazetinde Ahang – Ahmet Baytúrsynúly jalpaq qazaqqa jar salady: «Qazaq bastauysh mektebi qanday bolargha kerek? Búl turaly ashylyp pikir aitylghan joq. Peterburgta bolatyn músylman kenesinde mektep mәseleleri qaralmaqshy, oghan qazaqtan baratyn adamdar qazaqqa qanday mektep kerek ekendigin bilip barargha tiyis. Sondyqtan «Qazaq» óz pikirin aityp, júrt qúlaghyna salmaqshy» («Qazaq» gazeti, 1914, №61, 9 may).

Shynynda da, «Qazaq bastauysh mektebi qanday bolargha kerek?». Myna kópke kelgen indet, pandemiya túsynda bastauysh mektebimizding hali neshik? Alty-jeti jasar balapan ústazdyng aldyn kórmese, partagha otyrmasa, qalaysha qolyna qalam alyp daghdylanbaq? Bir synypta on bala ghana otyryp oqysyn degen ýkimet búiryghyn oryndaugha sol ýkimetting qauqary jeter me? Ony oryndau ýshin topyrlap besten-onnan ashylyp jatqan bastauysh synyptardyng múghalim sany da (yaghni, tólener ailyq) tórt ese, oqu orny da (yaghni, ghimarat) tórt ese úlghaymaqshy. Eki auysymmen oqudy әupirim dep iygerip otyrghan bilim beru mekemeleri bir sәtte tótennen kelgen tórt ese auyrtpashylyqty kótere alar ma?.. 

Bastauysh mektep

Búrynghy qazaq mektebi, dala tósindegi oqu-aghartu jay-kýii degende oiymyzgha tiyanaqty eshtene kele qoymaydy. Ári ketse, «revolusiyagha deyin qazaqtyng eki-aq payyzy sauatty bolghan» degen jattandy sifr-sitata, bolmasa bala oqytqanda qolynan tayaghy týspeytin nadandau molda beynesi kóz aldymyzgha keledi. 

Kóshpeli qazaq qoghamyndaghy mektebi jayyndaghy orys múraghattaryndaghy  alghashqy derekter HIH ghasyrdyng ekinshi jartysyna silteydi. Yaghny 1850-shi jyldardan bergi qyrdaghy oqu turaly tam-túmdap bile bastaymyz. Jalpy qazaqta ótken ghasyrlarda tәrtipti bastauysh mektep eki týrli bolghan: biri – «maktap» (yaghni, mektep), ekinshisi – «ýshkósh» (yaghni, shkola). Óitkeni, Ahang jazady: «Osy kezde qazaq balalary oqudy eki týrli bastap jýr. Bireuleri oqudy auyldaghy mektepten bastaydy, ekinshileri el ishindegi orys shkolasynan bastaydy. Solay bolghan son, qazaqtyng qazirgi bastauysh mektepteri osylar deymiz». 

Tәjiriybeli múghalim, peduchiliysheni basqaryp otyrghan ústazdardyng ústazy Ahang ghasyr basynda-aq qazaqqa kerek bastauysh mektepting jón-jobasyn oilastyryp, qúrylymyn aiqyndap bergen. Onyng oiynsha únamdy bastauysh mektep mynau:

- Bastauysh mektepter oquy qazaq ýshin 5 jyl bolargha kerek.

- Áuelgi ýsh jylda balalar kileng qazaqsha oquy kerek.

- Songhy eki jylda kileng oryssha oqu kerek [Búl arada Resey qol astyndaghy qazaq qamy jatqanyn eskeru kerek. – Á.Gh.]

Qazaq bastauysh mektebi eki týrli bolady:

- Qala bolghan jerlerde [otyryqshy qazaqtar. – Á.Gh.], qystauy jiyn jerlerde kelip oqityn mektepter.

- Siyrek-siyrek otyrghan jerlerde jatyp oqityn mektepter [internat ýlgisindegi bolsa kerek. – Á.Gh.].

- Sonday-aq, bolashaq bastauysh qazaq mektebi qyr mektebi jәne qala mektebi bolyp ajyratylady. Qyr mektebining ózi auyl mektebi jәne bolys mektebi dep bólinedi.

- Auyl mektebi kileng qazaq tilinde oqylatyn ýsh jyldyq.

- Bolys mektebinde kileng oryssha oqylatyn eki jyl.

- Bolys mektebine auyl mektepterin bitirgender alynady.

- Qala mektebi qalanyng ýlkendigine qaray ýsh jyldyq jәne bes jyldyq oquly bolady.

- Odan әri aghartushy «bastauysh mektepte kileng qazaq tilinde ýiretiletin nәrseler» dep mynalardy ataydy:

- oqu, jazu, din, últ tili, últ tarihy, esep, jaghrafiya, sharua-kәsip jәne jaratylys jayy. 

Búl pәnder, sirә, sol zamannyng eng basty ýiretiler bilim bastaulary bolsa kerek. Kórip otyrghanymyzday, Ahang bastauysh mektepting ózinde (býgingeshe úghynsaq) últ tarihy, sharua-kәsipti oqytudy úsynady. Sonymen birge ol bastauysh mektepting kileng oryssha oqityn eki jylyndaghy bilim ayasy gimnaziyanyng ne realinyy [kәsiby – Á.Gh.] mektepterding tómengi klastaryna týsip, jalghastyrugha jaramdy boluy kerek deydi. Oghan, әriyne, bastauysh mektepte oqylatyn sharua-kәsip pen jaratylys jayy  [tabighat tanu – Á.Gh.] kómek bolary sózsiz.

Osynday jón-joba týzgen Ahang «bastauysh mektepter osynday bolsa, búlardan әri músylmansha ya oryssha oqytu ýshin  qazaq balalarynyng bastauysh mektepte ýirengen bilimi negiz bolugha jaraydy» dep týiindeydi.

Alty jyl auyl mektebinde mindetti múghalimdik boryshyn atqarghan A.Baytúrsynúlynyn, әriyne, olargha kónili tola qoymaydy: «Osy kýngi auyl mektepterin mektep dep aitarlyq emes. Oqugha kerek qúral joq, oqyta biletin múghalimder az». Áytsede sol azdyng ózine zar bolyp qalarmyn degendey,  aghartushy ile-shala әli ayaghynan túra almay jatqan auyl mektebin әdil baghalap, «aqtap» ta alady: «Sonda da qazaqsha hat bilushilerding prosenti mújyqtardan joghary. Osy kýngi hat jaza biletin qazaqtardan bastap, gazeta, jurnal, kitap shygharyp jatqandarymyzdyng bәri sonday mektepten oqyp, hat tanyp, jazu ýirenip shyqqandar». Búdan kerek-jaraghy tolyqpaghan, jýieli qalypqa týspegen búl bastauysh mektepterding Alash balasy ýshin asa qymbat qazyna, artqy dýniyege artyqsha iz qaldyrar miras ekenin kóremiz. Óitkeni, ol – qazaqsha oqytatyn, qazaqsha tәrbiye-tәlim beretin qazaq mektebi bolatyn. Dana Ahang da ony maqtanysh etedi: «Búl mektepting halyqqa jaqyndyghy – balalar bilimdi ana tilimen ýirengendigi». 

Osynau 1914 jylghy tasqa basylghan joldardy oqyghanda kókiregindi sher qauyp, kózine óksikti jas keledi. Otyz jylda esi kirmegen aghayyndardyn, balalary naghyz orys mektebinde, bolmasa bir zamandarda «russko-kirgizkaya tuzemnaya shkola» atanghan, býgingi tonyn ainaldyrghan aralas mektepte oqyp jatqan qandastardyng alghy kýnderdi oilamaytyndyghyna, býginnen-aq últtyng bolashaghyna balta shauyp jatqanyna kýiinesiz. Bir kezde «sanymyz az» dedik, «qazaq mektebining sapasy nashar» dedik, al endigimizge jol bolsyn!.. Orys mektebine tisimiz batqaghannyng ózinde, dýbәra aralas mektepten aryluymyzgha kim kedergi?.. Qangha singen qanypezer syltau – Mәskeu me?!. Joq,  aghayyn, jaqsylyq kórsem de ózimnen, jamandyq kórsem de ózimnen...   

Qazaqsha oqu jer bauyrlap meshel kýiinde jatqan zar zamanynda orys tilin tóbege shygharyp, orys oquyna tabynghan Abay hәkimning ózi  internatta oqyp jatqan talay qazaq balasynyng «Oyynda joq olardyn/Sharighatqa shalasy» ekenin eskertkenin nege esten shyghardyq? Óz tilinen jeringender ya tilmash, ya advokat boluyn bolar, biraq tughan halqynyng joghyn joqtap, múnyn múndaytyn «Oyynda joq olardyn/Saltykov pen Tolstoy» bola almaytynyn nege paryqtamaymyz?!. 

Oydy oy qozghaydy. Mening atalarymnyng biri Bekmúhambet qalpe de (1845 – 1920) úly Abaymen týidey qúrdas, ol da aghartushy bolatyn. Bókeyliktegi Han Ordasynda auyl mektebinde oqyghan. Súpylyqqa den qoyghan. Kezindegi bashqúrttardyng bas qalasy Sterlitamaqqa baryp, pirding qolyn alyp, Kameledden haziretting medresesin bitirgen. Qajylyq boryshyn atqarghan. Mýmkindiginshe sharighat oquyn jalghastyryp, haziret atanghan. Bókey Ordasy men Astrahan guberniyasynyng týiisken jerindegi Azghyr ónirinde 1870-1918 jyldary mektep-medrese ashyp, meshit ústap (olardyng orny saqtalghan), aghartushylyqpen ainalysqan. Kýni býginge deyin atamnyng Sýiindik auylyndaghy beyit-mazaryna el ziyarat etedi. Halyq atyn atamay, «qalpe» dep әulie tútady. Sonda deymin de, ólkemizde ótken qanshama tóre-súltannyn, bay-baghlannyng aty-jóni este qalmay, atamdy kópke ýlgi, júrtqa әulie tútqyzghan qanday qúdiret? Sóitsem, ol úrpaghyn, qalyng qauymyn ana tilinde oqytqany, tilin syndyryp, dinin qúrmetteuge ýiretken ghibraty eken! Kýnbatys Alashordasynyng qanshama sardarlary men sarbazdary mening atamnyng aldyn kórdi, pir tútyp qolyn aldy. Oishyl aqyn, diny qayratker Ghúmar Qarash, túnghysh elbasymyz Seyitqaly Mendeshov, túnghysh komissar әri aqyn Beysen Jәnekeshov... «Oqy, oqy jәne oqy» degen ósiyeti, әr jýrekke imandylyq dәnin ekken sauapty isi eshqashan úmytylmaydy eken...  (Qaragóz! Basqa shriftpen (petiyt) ereksheleysing ghoy!!)

Ahang qazaq arasyndaghy bastauysh mektepting maqsat-mýddesin de naqty aiqyndap beredi: «Bastauysh mektepten oqyghandar pisar, uchiytel, felsher, advokat, sudiya, injener, agronom bolam demey, eng әueli, qazaqsha tolyq hat biletin dәrejede boluyn kózdeu kerek. Ekinshi, bastauysh mektepten ýirengen bilim әri oqimyn degenderge negiz bolarlyq jaghyn kózdeu kerek. Egerde bastauysh mektepten oqyp shyqqandar  ilgeri oqymay, ýiinde qalsa, últ әdebiyeti men mәtbughatynyng [baspasóz – Á.Gh.] mýlkin paydalanarlyq dәrejeli bilimmen qalsyn. Ári oqimyn degen halde: músylmansha oqysa, bastauysh mektep oquy artqy oqudyng negizi bolugha jarasyn; oryssha oqysa, oryssha ýirenuding qiyndyghyn jenilterlik demeu hәm negiz bolugha jarasyn». 

Mine, Ahannyng asyl oiy, osy últtyq maqsat-mýdde joly býgingi qazaq qoghamyna, jana Qazaqstan bolmysyna Temirqazyq etip alar baghyt-baghdardy núsqap túr.

Býgingi tanda bizding qolymyzdan keleri bir-aq sharua, jalghyz rәuishti is- әreket – elimizdegi barlyq bala, kýlli shәkirt, ata-anasy qay últtyng ókili ekenine qaramastan, bastauysh bilimdi bir-aq tilde – Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tilinde aluy jәne ol tegin boluy shart. Ol ýshin barlyq mektepke dayyndau oryndary men balabaqshalar da bir-aq tilde –  Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tilinde boluy mindetti. Ózge últ ókilderi men olardyng balalary qosymsha oqu oryndarynda, tildik ýiirmeler men jeksenbilik mektepterde óz tilderinde aqyly bilim aluyna kez kelgen Qazaqstan azamaty retinde qúqyly.

Áriyne, múnday tónkeristi últtyq matsat-mýddege qol jetkizuimiz ýshin Bilim zanyn qayta qarap, mindetti týrde «Memlekettik til turaly zan» qabyldauymyzgha tura keledi. Temirdi qyzghan kezinde soq degen, otyz jylgha sozylghan ruhany mimyrt jolymyzdy jýrip ótudi tezdetetin, shyn mәninde qoghamymyzda «Ruhany janghyru» bolyp tabylatyn jana belesti kez kelgenine kýmәn joq. 

Jazbamyzdyng basynda sózimizdi Ahannyng «Resey hýkimeti qol astyndaghy júrtynyng jazu-syzuy men tili birdey boluyn qalaydy» degen pikirinen bastap edik, shynynda ol әr memleketting mýdde, zaman talaby ghoy dep, oghan ókpeleuge bolmaytynyn aitqanbyz. Rasynda da, ainalagha kóz tigip, myna dýbirli dýniyeni bajaylap qarasanyz da osy bir shyndyqqa kóz jetkizesiz. Basqasyn aitpaghanda, tuys Ózbekstan men kórshi Qytaydaghy jýzdegen qazaq mektebi nege jabyldy? Onyng astarynan sayasat izdeu, bireuge ókpeleu ónimsiz tirlik. Birinshiden, ol әr memleketting ózining ishki isi, ózindik problemasy; ekinshiden, búl әlemdik ýrdis, jahandanghan zamannyng ózekti problemasy ekenin de úqqanymyz abzal.

(Jalghasy bar)

prof. Gharifolla Ánes

Abai.kz