(باسى: ءار نارسە «الىپپەدەن» باستالادى...)

ۇلتتىڭ ۇلى ۇستازى

ءبىر عاسىر بۇرىن ءوزى شىعارىپ وتىرعان «قازاق» گازەتىندە احاڭ – احمەت بايتۇرسىنۇلى جالپاق قازاققا جار سالادى: «قازاق باستاۋىش مەكتەبى قانداي بولارعا كەرەك؟ بۇل تۋرالى اشىلىپ پىكىر ايتىلعان جوق. پەتەربۋرگتا بولاتىن مۇسىلمان كەڭەسىندە مەكتەپ ماسەلەلەرى قارالماقشى، وعان قازاقتان باراتىن ادامدار قازاققا قانداي مەكتەپ كەرەك ەكەندىگىن ءبىلىپ بارارعا ءتيىس. سوندىقتان «قازاق» ءوز پىكىرىن ايتىپ، جۇرت قۇلاعىنا سالماقشى» («قازاق» گازەتى، 1914, №61, 9 ماي).

شىنىندا دا، «قازاق باستاۋىش مەكتەبى قانداي بولارعا كەرەك؟». مىنا كوپكە كەلگەن ىندەت، پاندەميا تۇسىندا باستاۋىش مەكتەبىمىزدىڭ ءحالى نەشىك؟ التى-جەتى جاسار بالاپان ۇستازدىڭ الدىن كورمەسە، پارتاعا وتىرماسا، قالايشا قولىنا قالام الىپ داعدىلانباق؟ ءبىر سىنىپتا ون بالا عانا وتىرىپ وقىسىن دەگەن ۇكىمەت بۇيرىعىن ورىنداۋعا سول ۇكىمەتتىڭ قاۋقارى جەتەر مە؟ ونى ورىنداۋ ءۇشىن توپىرلاپ بەستەن-وننان اشىلىپ جاتقان باستاۋىش سىنىپتاردىڭ مۇعالىم سانى دا (ياعني، تولەنەر ايلىق) ءتورت ەسە، وقۋ ورنى دا (ياعني، عيمارات) ءتورت ەسە ۇلعايماقشى. ەكى اۋىسىممەن وقۋدى ءاۋپىرىم دەپ يگەرىپ وتىرعان ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرى ءبىر ساتتە توتەننەن كەلگەن ءتورت ەسە اۋىرتپاشىلىقتى كوتەرە الار ما؟.. 

باستاۋىش مەكتەپ

بۇرىنعى قازاق مەكتەبى، دالا توسىندەگى وقۋ-اعارتۋ جاي-كۇيى دەگەندە ويىمىزعا تياناقتى ەشتەڭە كەلە قويمايدى. ءارى كەتسە، «رەۆوليۋتسياعا دەيىن قازاقتىڭ ەكى-اق پايىزى ساۋاتتى بولعان» دەگەن جاتتاندى تسيفر-تسيتاتا، بولماسا بالا وقىتقاندا قولىنان تاياعى تۇسپەيتىن نادانداۋ مولدا بەينەسى كوز الدىمىزعا كەلەدى. 

كوشپەلى قازاق قوعامىنداعى مەكتەبى جايىنداعى ورىس مۇراعاتتارىنداعى  العاشقى دەرەكتەر ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنا سىلتەيدى. ياعني 1850-ءشى جىلداردان بەرگى قىرداعى وقۋ تۋرالى تام-تۇمداپ بىلە باستايمىز. جالپى قازاقتا وتكەن عاسىرلاردا ءتارتىپتى باستاۋىش مەكتەپ ەكى ءتۇرلى بولعان: ءبىرى – «ماكتاپ» (ياعني، مەكتەپ), ەكىنشىسى – «ۇشكوش» (ياعني، شكولا). ويتكەنى، احاڭ جازادى: «وسى كەزدە قازاق بالالارى وقۋدى ەكى ءتۇرلى باستاپ ءجۇر. بىرەۋلەرى وقۋدى اۋىلداعى مەكتەپتەن باستايدى، ەكىنشىلەرى ەل ىشىندەگى ورىس شكولاسىنان باستايدى. سولاي بولعان سوڭ، قازاقتىڭ قازىرگى باستاۋىش مەكتەپتەرى وسىلار دەيمىز». 

تاجىريبەلى مۇعالىم، پەدۋچيليششەنى باسقارىپ وتىرعان ۇستازداردىڭ ۇستازى احاڭ عاسىر باسىندا-اق قازاققا كەرەك باستاۋىش مەكتەپتىڭ ءجون-جوباسىن ويلاستىرىپ، قۇرىلىمىن ايقىنداپ بەرگەن. ونىڭ ويىنشا ۇنامدى باستاۋىش مەكتەپ مىناۋ:

- باستاۋىش مەكتەپتەر وقۋى قازاق ءۇشىن 5 جىل بولارعا كەرەك.

- اۋەلگى ءۇش جىلدا بالالار كىلەڭ قازاقشا وقۋى كەرەك.

- سوڭعى ەكى جىلدا كىلەڭ ورىسشا وقۋ كەرەك [بۇل ارادا رەسەي قول استىنداعى قازاق قامى جاتقانىن ەسكەرۋ كەرەك. – ءا.ع.]

قازاق باستاۋىش مەكتەبى ەكى ءتۇرلى بولادى:

- قالا بولعان جەرلەردە [وتىرىقشى قازاقتار. – ءا.ع.]، قىستاۋى جيىن جەرلەردە كەلىپ وقيتىن مەكتەپتەر.

- سيرەك-سيرەك وتىرعان جەرلەردە جاتىپ وقيتىن مەكتەپتەر [ينتەرنات ۇلگىسىندەگى بولسا كەرەك. – ءا.ع.].

- سونداي-اق، بولاشاق باستاۋىش قازاق مەكتەبى قىر مەكتەبى جانە قالا مەكتەبى بولىپ اجىراتىلادى. قىر مەكتەبىنىڭ ءوزى اۋىل مەكتەبى جانە بولىس مەكتەبى دەپ بولىنەدى.

- اۋىل مەكتەبى كىلەڭ قازاق تىلىندە وقىلاتىن ءۇش جىلدىق.

- بولىس مەكتەبىندە كىلەڭ ورىسشا وقىلاتىن ەكى جىل.

- بولىس مەكتەبىنە اۋىل مەكتەپتەرىن بىتىرگەندەر الىنادى.

- قالا مەكتەبى قالانىڭ ۇلكەندىگىنە قاراي ءۇش جىلدىق جانە بەس جىلدىق وقۋلى بولادى.

- ودان ءارى اعارتۋشى «باستاۋىش مەكتەپتە كىلەڭ قازاق تىلىندە ۇيرەتىلەتىن نارسەلەر» دەپ مىنالاردى اتايدى:

- وقۋ، جازۋ، ءدىن، ۇلت ءتىلى، ۇلت تاريحى، ەسەپ، جاعرافيا، شارۋا-كاسىپ جانە جاراتىلىس جايى. 

بۇل پاندەر، ءسىرا، سول زاماننىڭ ەڭ باستى ۇيرەتىلەر ءبىلىم باستاۋلارى بولسا كەرەك. كورىپ وتىرعانىمىزداي، احاڭ باستاۋىش مەكتەپتىڭ وزىندە (بۇگىنگەشە ۇعىنساق) ۇلت تاريحى، شارۋا-كاسىپتى وقىتۋدى ۇسىنادى. سونىمەن بىرگە ول باستاۋىش مەكتەپتىڭ كىلەڭ ورىسشا وقيتىن ەكى جىلىنداعى ءبىلىم اياسى گيمنازيانىڭ نە رەالنىي [كاسىبي – ءا.ع.] مەكتەپتەردىڭ تومەنگى كلاستارىنا ءتۇسىپ، جالعاستىرۋعا جارامدى بولۋى كەرەك دەيدى. وعان، ارينە، باستاۋىش مەكتەپتە وقىلاتىن شارۋا-كاسىپ پەن جاراتىلىس جايى  [تابيعات تانۋ – ءا.ع.] كومەك بولارى ءسوزسىز.

وسىنداي ءجون-جوبا تۇزگەن احاڭ «باستاۋىش مەكتەپتەر وسىنداي بولسا، بۇلاردان ءارى مۇسىلمانشا يا ورىسشا وقىتۋ ءۇشىن  قازاق بالالارىنىڭ باستاۋىش مەكتەپتە ۇيرەنگەن ءبىلىمى نەگىز بولۋعا جارايدى» دەپ تۇيىندەيدى.

التى جىل اۋىل مەكتەبىندە مىندەتتى مۇعالىمدىك بورىشىن اتقارعان ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ، ارينە، ولارعا كوڭىلى تولا قويمايدى: «وسى كۇنگى اۋىل مەكتەپتەرىن مەكتەپ دەپ ايتارلىق ەمەس. وقۋعا كەرەك قۇرال جوق، وقىتا بىلەتىن مۇعالىمدەر از». ايتسەدە سول ازدىڭ وزىنە زار بولىپ قالارمىن دەگەندەي،  اعارتۋشى ىلە-شالا ءالى اياعىنان تۇرا الماي جاتقان اۋىل مەكتەبىن ءادىل باعالاپ، «اقتاپ» تا الادى: «سوندا دا قازاقشا حات بىلۋشىلەردىڭ پروتسەنتى مۇجىقتاردان جوعارى. وسى كۇنگى حات جازا بىلەتىن قازاقتاردان باستاپ، گازەتا، جۋرنال، كىتاپ شىعارىپ جاتقاندارىمىزدىڭ ءبارى سونداي مەكتەپتەن وقىپ، حات تانىپ، جازۋ ۇيرەنىپ شىققاندار». بۇدان كەرەك-جاراعى تولىقپاعان، جۇيەلى قالىپقا تۇسپەگەن بۇل باستاۋىش مەكتەپتەردىڭ الاش بالاسى ءۇشىن اسا قىمبات قازىنا، ارتقى دۇنيەگە ارتىقشا ءىز قالدىرار ميراس ەكەنىن كورەمىز. ويتكەنى، ول – قازاقشا وقىتاتىن، قازاقشا تاربيە-ءتالىم بەرەتىن قازاق مەكتەبى بولاتىن. دانا احاڭ دا ونى ماقتانىش ەتەدى: «بۇل مەكتەپتىڭ حالىققا جاقىندىعى – بالالار ءبىلىمدى انا تىلىمەن ۇيرەنگەندىگى». 

وسىناۋ 1914 جىلعى تاسقا باسىلعان جولداردى وقىعاندا كوكىرەگىڭدى شەر قاۋىپ، كوزىڭە وكسىكتى جاس كەلەدى. وتىز جىلدا ەسى كىرمەگەن اعايىنداردىڭ، بالالارى ناعىز ورىس مەكتەبىندە، بولماسا ءبىر زامانداردا «رۋسسكو-كيرگيزكايا تۋزەمنايا شكولا» اتانعان، بۇگىنگى تونىن اينالدىرعان ارالاس مەكتەپتە وقىپ جاتقان قانداستاردىڭ العى كۇندەردى ويلامايتىندىعىنا، بۇگىننەن-اق ۇلتتىڭ بولاشاعىنا بالتا شاۋىپ جاتقانىنا كۇيىنەسىز. ءبىر كەزدە «سانىمىز از» دەدىك، «قازاق مەكتەبىنىڭ ساپاسى ناشار» دەدىك، ال ەندىگىمىزگە جول بولسىن!.. ورىس مەكتەبىنە ءتىسىمىز باتقاعاننىڭ وزىندە، ءدۇبارا ارالاس مەكتەپتەن ارىلۋىمىزعا كىم كەدەرگى؟.. قانعا سىڭگەن قانىپەزەر سىلتاۋ – ماسكەۋ مە؟!. جوق،  اعايىن، جاقسىلىق كورسەم دە وزىمنەن، جاماندىق كورسەم دە وزىمنەن...   

قازاقشا وقۋ جەر باۋىرلاپ مەشەل كۇيىندە جاتقان زار زامانىندا ورىس ءتىلىن توبەگە شىعارىپ، ورىس وقۋىنا تابىنعان اباي حاكىمنىڭ ءوزى  ينتەرناتتا وقىپ جاتقان تالاي قازاق بالاسىنىڭ «ويىندا جوق ولاردىڭ/شاريعاتقا شالاسى» ەكەنىن ەسكەرتكەنىن نەگە ەستەن شىعاردىق؟ ءوز تىلىنەن جەرىنگەندەر يا ءتىلماش، يا ادۆوكات بولۋىن بولار، بىراق تۋعان حالقىنىڭ جوعىن جوقتاپ، مۇڭىن مۇڭدايتىن «ويىندا جوق ولاردىڭ/سالتىكوۆ پەن تولستوي» بولا المايتىنىن نەگە پارىقتامايمىز؟!. 

ويدى وي قوزعايدى. مەنىڭ اتالارىمنىڭ ءبىرى بەكمۇحامبەت قالپە دە (1845 – 1920) ۇلى ابايمەن تۇيدەي قۇرداس، ول دا اعارتۋشى بولاتىن. بوكەيلىكتەگى حان ورداسىندا اۋىل مەكتەبىندە وقىعان. سۇپىلىققا دەن قويعان. كەزىندەگى باشقۇرتتاردىڭ باس قالاسى ستەرليتاماققا بارىپ، ءپىردىڭ قولىن الىپ، كامەلەددەن حازىرەتتىڭ مەدرەسەسىن بىتىرگەن. قاجىلىق بورىشىن اتقارعان. مۇمكىندىگىنشە شاريعات وقۋىن جالعاستىرىپ، حازىرەت اتانعان. بوكەي ورداسى مەن استراحان گۋبەرنياسىنىڭ تۇيىسكەن جەرىندەگى ازعىر وڭىرىندە 1870-1918 جىلدارى مەكتەپ-مەدرەسە اشىپ، مەشىت ۇستاپ (ولاردىڭ ورنى ساقتالعان), اعارتۋشىلىقپەن اينالىسقان. كۇنى بۇگىنگە دەيىن اتامنىڭ سۇيىندىك اۋىلىنداعى بەيىت-مازارىنا ەل زيارات ەتەدى. حالىق اتىن اتاماي، «قالپە» دەپ اۋليە تۇتادى. سوندا دەيمىن دە، ولكەمىزدە وتكەن قانشاما تورە-سۇلتاننىڭ، باي-باعلاننىڭ اتى-ءجونى ەستە قالماي، اتامدى كوپكە ۇلگى، جۇرتقا اۋليە تۇتقىزعان قانداي قۇدىرەت؟ سويتسەم، ول ۇرپاعىن، قالىڭ قاۋىمىن انا تىلىندە وقىتقانى، ءتىلىن سىندىرىپ، ءدىنىن قۇرمەتتەۋگە ۇيرەتكەن عيبراتى ەكەن! كۇنباتىس الاشورداسىنىڭ قانشاما ساردارلارى مەن ساربازدارى مەنىڭ اتامنىڭ الدىن كوردى، ءپىر تۇتىپ قولىن الدى. ويشىل اقىن، ءدىني قايراتكەر عۇمار قاراش، تۇڭعىش ەلباسىمىز سەيىتقالي مەڭدەشوۆ، تۇڭعىش كوميسسار ءارى اقىن بەيسەن جانەكەشوۆ... «وقى، وقى جانە وقى» دەگەن وسيەتى، ءار جۇرەككە يماندىلىق ءدانىن ەككەن ساۋاپتى ءىسى ەشقاشان ۇمىتىلمايدى ەكەن...  (قاراگوز! باسقا شريفتپەن (پەتيت) ەرەكشەلەيسىڭ عوي!!)

احاڭ قازاق اراسىنداعى باستاۋىش مەكتەپتىڭ ماقسات-مۇددەسىن دە ناقتى ايقىنداپ بەرەدى: «باستاۋىش مەكتەپتەن وقىعاندار پيسار، ۋچيتەل، فەلشەر، ادۆوكات، سۋديا، ينجەنەر، اگرونوم بولام دەمەي، ەڭ اۋەلى، قازاقشا تولىق حات بىلەتىن دارەجەدە بولۋىن كوزدەۋ كەرەك. ەكىنشى، باستاۋىش مەكتەپتەن ۇيرەنگەن ءبىلىم ءارى وقيمىن دەگەندەرگە نەگىز بولارلىق جاعىن كوزدەۋ كەرەك. ەگەردە باستاۋىش مەكتەپتەن وقىپ شىققاندار  ىلگەرى وقىماي، ۇيىندە قالسا، ۇلت ادەبيەتى مەن ماتبۋعاتىنىڭ ء[باسپاسوز – ءا.ع.] مۇلكىن پايدالانارلىق دارەجەلى بىلىممەن قالسىن. ءارى وقيمىن دەگەن حالدە: مۇسىلمانشا وقىسا، باستاۋىش مەكتەپ وقۋى ارتقى وقۋدىڭ نەگىزى بولۋعا جاراسىن; ورىسشا وقىسا، ورىسشا ۇيرەنۋدىڭ قيىندىعىن جەڭىلتەرلىك دەمەۋ ءھام نەگىز بولۋعا جاراسىن». 

مىنە، احاڭنىڭ اسىل ويى، وسى ۇلتتىق ماقسات-مۇددە جولى بۇگىنگى قازاق قوعامىنا، جاڭا قازاقستان بولمىسىنا تەمىرقازىق ەتىپ الار باعىت-باعداردى نۇسقاپ تۇر.

بۇگىنگى تاڭدا ءبىزدىڭ قولىمىزدان كەلەرى ءبىر-اق شارۋا، جالعىز ءراۋىشتى ءىس- ارەكەت – ەلىمىزدەگى بارلىق بالا، كۇللى شاكىرت، اتا-اناسى قاي ۇلتتىڭ وكىلى ەكەنىنە قاراماستان، باستاۋىش ءبىلىمدى ءبىر-اق تىلدە – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تىلىندە الۋى جانە ول تەگىن بولۋى شارت. ول ءۇشىن بارلىق مەكتەپكە دايىنداۋ ورىندارى مەن بالاباقشالار دا ءبىر-اق تىلدە –  قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تىلىندە بولۋى مىندەتتى. وزگە ۇلت وكىلدەرى مەن ولاردىڭ بالالارى قوسىمشا وقۋ ورىندارىندا، تىلدىك ۇيىرمەلەر مەن جەكسەنبىلىك مەكتەپتەردە ءوز تىلدەرىندە اقىلى ءبىلىم الۋىنا كەز كەلگەن قازاقستان ازاماتى رەتىندە قۇقىلى.

ارينە، مۇنداي توڭكەرىستى ۇلتتىق ماتسات-مۇددەگە قول جەتكىزۋىمىز ءۇشىن ءبىلىم زاڭىن قايتا قاراپ، مىندەتتى تۇردە «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ» قابىلداۋىمىزعا تۋرا كەلەدى. تەمىردى قىزعان كەزىندە سوق دەگەن، وتىز جىلعا سوزىلعان رۋحاني ميمىرت جولىمىزدى ءجۇرىپ ءوتۋدى تەزدەتەتىن، شىن مانىندە قوعامىمىزدا «رۋحاني جاڭعىرۋ» بولىپ تابىلاتىن جاڭا بەلەستى كەز كەلگەنىنە كۇمان جوق. 

جازبامىزدىڭ باسىندا ءسوزىمىزدى احاڭنىڭ «رەسەي حۇكىمەتى قول استىنداعى جۇرتىنىڭ جازۋ-سىزۋى مەن ءتىلى بىردەي بولۋىن قالايدى» دەگەن پىكىرىنەن باستاپ ەدىك، شىنىندا ول ءار مەملەكەتتىڭ مۇددە، زامان تالابى عوي دەپ، وعان وكپەلەۋگە بولمايتىنىن ايتقانبىز. راسىندا دا، اينالاعا كوز تىگىپ، مىنا ءدۇبىرلى دۇنيەنى باجايلاپ قاراساڭىز دا وسى ءبىر شىندىققا كوز جەتكىزەسىز. باسقاسىن ايتپاعاندا، تۋىس وزبەكستان مەن كورشى قىتايداعى جۇزدەگەن قازاق مەكتەبى نەگە جابىلدى؟ ونىڭ استارىنان ساياسات ىزدەۋ، بىرەۋگە وكپەلەۋ ءونىمسىز تىرلىك. بىرىنشىدەن، ول ءار مەملەكەتتىڭ ءوزىنىڭ ىشكى ءىسى، وزىندىك پروبلەماسى; ەكىنشىدەن، بۇل الەمدىك ءۇردىس، جاھاندانعان زاماننىڭ وزەكتى پروبلەماسى ەكەنىن دە ۇققانىمىز ابزال.

(جالعاسى بار)

پروف. عاريفوللا انەس

Abai.kz