Terminderge tiyisushiler kóbeydi. Bireu bilip aitady, bilgen song tilip aitady. Bireu әr jerden ilip aitady, keyde anyq-qanyghyna jetpesten andaghy-múndaghy qanqu sózderdi jiyp aitady. Songhylarynyng maqsaty – tez bedel jinau. Alghashqylarynyng maqsaty – terminderdi jasaudyng jәne jasalghan terminderding barlyq mәselelerin tereninen biletindikten, sol kemshilikterge kónil audartu, órkeniyetti jolmen órge bastyru.

Osy uaqytqa deyin terminkom 27 myngha juyq termindi maqúldapty. Búl az emes. Biraq sapa qanday? Mәsele osynda. Maqúldanghan terminderding bәri qoldanysqa enip ketti, shetinen sәtti boldy desek, ótirikshi bolar edik. Elimizding ekonomika, ghylym, bilim, әsker, shekara, sport taghy da basqa el ómirining tolyp jatqan san salalary boyynsha maqúldanghan terminderding birshamasy qazaqtyng bayyrghy óz sózi siyaqty sinisip ketti. Ol ras. Keybiri kónilge qonbady, sanagha sinbedi. Sondyqtan onday terminderding bar ekeninen de júrt beyhabar. Bilse de qoldanghysy kelmeytini bolyp jatsa, onda búl ataudyng sәtsiz bolghany. «Sәtsiz bolyp jatsa, oghan siz jәne siz basqaryp otyrghan komiytet jauapty emes pe?» dersiz. Onynyz ras. Sondyqtan da  men osy terminderdi qarau jәne bekituge jauapty Til komiytetining jana basshysy retinde júmysty eng aldymen bizdegi «maqúldanghan terminderding barlyghy shedevr» degen týsinikten aryludan bastaghan jón dep sanadym. Jasalghan úshan-teniz enbekti joqqa shygharugha bolmaydy. Biraq algha basu ýshin kemshilikti de uaqytynda moyyndap, odan shyghu joldaryn belgilep aluymyz kerek. Sondyqtan osy terminderdi jasau men maqúldau barysyndaghy jәne ony bekitudegi týitkildi mәselelerdi anyqtap alu ýshin osy salany bes sausaghynday biletin ghalymdardy, mamandardy jinap, «Bekitilgen terminderding ghylym tilin damytudaghy orny» atty arnayy әdistemelik seminar ótkizdik. Biraz syn aityldy.

Dayar ghylym boykýiezdikke ýiretedi!

Birden aita keteyin, seminarda әr jyldarda maqúldanghan terminderge syn kózben qarap, pikir aitqan da negizingen sol Terminologiyalyq komissiyanyng mýsheleri men terminolog ghalymdar. Óitkeni olar búl salany jaqsy biledi. Ángime bylay órbidi.

«Terminkom. Kz saytynda jaryq kórgen Astronomiya jәne fizika salasynyng alghashqy 100 sózi oryssha núsqasynan esh aiyrmashylyghy joq. Birdey.Tek shanólshegish, jaryq kózi, jaryqqa tózimdilik, sigma-baylanys degen sózder bolmasa.

Búl jaghday basqa salagha da tәn. Medisinalyq sózdikting «A» әrpinde 720 termin keltirilse, sonyng tórteui ghana qazaq tilinde berilgen.

«Múnday dayar ghylym boykýiezdikke ýiretedi», –  deydi «N.Nazarbaev uniyversiyteti» AQ professory, filologiya ghylymdarynyng doktory Sarqyt Álisjan.

Sonday-aq professor S.Álisjan: «Termin shygharmashyldyq qazirgi kýnmen emes, bolashaqpen sanasa jýrgizilu kerek. A.Baytúrsynúly bastaghan alashtyqtardyng enbeginde osy iydeya bolghan. Sonda ghana ana tilindegi ghylym damidy, keyingi úrpaqtyng ghylymy sanasy qazaqsha qalyptasady.

Áriyne, jalpy ghylymnyng ózi adamzattyq sipatta, ol belgili bir últqa baylanyp qalmaydy. Alayda mazmúny adamzattyq bolghanymen, berilu joldary, jetkizilu joldary últtyq ekendigin әr maman este ústaghany jón. Sonda ghana qazaqtildi ghylym jasay alatyndyghymyz sózsiz. Tilding ghylymy saladaghy tanymdyq qyzmeti osydan bastau alady», – degen pikir aitty.

Ashyghyn aitu kerek, maqsat býkil ghylym tilin qazaqshalap alu emes. Keybir qazaqsha úghymgha kelmeytin de ataular bar. Degenmen kóp jaghdayda qazaqtyng bay tili men úghymyna salsaq, balamasyn tabugha, tipti bolmaghanda samovardy  – «samauryn» dep ataghanymyz siyaqty qazaqylandyrugha  bolady. Búl orayda bizding sheteldik terminderdi shetinen qabylday bereyik deytin әsire órkeniyetshilder «halqaralyq terminderdi búzyp qazaqshalau nege kerek» degen de oy aityp jýrgenin bilemiz. Osyghan oray seminarda «QR Zang shygharu instituty» memlekettik mekemesining jetekshi ghylymy qyzmetkeri Mәdy Ayymbetov «Halyqaralyq termiyn» degen úghym joq. Búl qate pikir. Halyqaralyq qoldanystaghy terminder boluy mýmkin. Terminderdi mýmkindiginshe últtyq úghymgha jaqyndatu kerek. Sonday aq terminderdi jýieleu, standarttau ýlken mәsele» , – degen pikir aitty.

Jalpy bizding terminder kóbinshe orys tilindegi sózderge baylauly. Búl bizge kenestik jýieden qalghan ghadet ekenin tilge tiyek etken  tanymal terminolog ghalym, filologiya ghylymynyng doktory, QR ÚGhA-nyng akademiygi Sherubay Qúrmanbayúlynyng pikiri tómendegidey boldy.

«Birinshiden, terminder qoryn qalyptastyruda onyng últtyq sipatyn arttyrudy nemese halyqaralyq sipatyn arttyrudy kózdeytin eki baghyt bar. Biz kenestik kezende termiynqorymyzdyng halyqaralyq sipatyn arttyru baghytyn ústandyq.  Onyng aqyry orys tilining terminologiyasymen ortaqtyghy mol, jazyluy da solarmen birdey terminologiyalyq qor qalyptastyrumen ayaqtaldy. Tәuelsizdikten keyin kenestik qaghidattardan arylyp, óz baghytymyzdy belgilep aluymyz qajet edi. Ony istemedik. Sondyqtan baghdarsyzdyq oryn alyp, terminologiyalyq júmystardy jýrgizuding negizgi baghyty belgilenbey otyr. Bizge qazir   terminologiya damuynyng jalpy baghyt-baghdaryn belgileytin qaghidattardy aiqyndap alu qajet. Sonda últtyq termiynqordy qalyptastyruda basshylyqqa alatyn ústanymymyz aiqyn bolady. Terminkomnyng bir qúramy: múrajay, әnúran, payyz, synyp dep bekitken terminderdi aragha az uaqyt salyp, ekinshi qúramy: muzey, gimn, prosent, klass dep  qaytadan bekitip, birining sheshimin ekinshisi teriske shygharyp, elding de basyn qatyrmay bir baghytta júmys isteydi.

Ekinshiden,  terminologiyanyng irgeli ghylymy mәselelerin zerttegen ghalymdar bolghanymen qoldanbaly termintanudyng jay-japsaryn jaqsy biletin mamandar da az. Sonymen qatar terminologiyalyq júmystardy jýrgizuge jauapty kәsiby mamandar shoghyrlanghan ortalyq ta, arnauly mekeme de bolghan emes. Búl júmys ýnemi uaqytsha júmys isteytin júmys toptaryna, komissiyalargha nemese filolog, audarmashylargha, qazaqsha biledi degen sala mamandaryna tapsyryla salady. Sondyqtan terminderdi jasau, jana terminder arasynan útymdy jasalghandaryn iriktep alu, olardy saraptamadan ótkizu, bekitu siyaqty júmystar  sapaly jýrgizilmeydi.

Ýshinshiden, bizde terminologiyany retteu terminologiyalyq sózdikter jasau jәne terminderding bir bóligin bekitu (maqúldau) arqyly jýzege asyp keledi. Terminologiyalyq sózdikter sapasyn anyqtau, olardyng arnauly sózdikke qoyylatyn talaptargha say jasalghandaryn ghana basyp shygharu da dúrys jolgha qoyylmaghan. Terminkomgha úsynu men bekitu (maqúldau) kezinde de formaldylyq, ýstirttik jii kezdesedi. Mine, osynyng bәri terminderimizding sapaly jasalyp, qazaq tilining ghylym salasyndaghy qoldanysyn keneytuge keng jol ashudyng ornyna kedergi keltiredi. Últtyq termiynqordyng sapasyn arttyramyz desek, aldymen osy mәselelerdi sheshu kerek».

Sh.Qúrmanbayúlynyng terminderdi jasaushy, ony qarap, maqúldaushylar terminologiya ghylymyn tereng mengergen, kәsiby maman boluy kerektigi turaly pikirinde negiz bar. Mәselen, ózge elderde búl ispen býkil bir institut nemese mamandandyrylghan ortalyqtar ainalysady. Terminolog ghalymdar toptastyrylghan. Al bizde Til komiytetinde Basqarma degen darday aty bolghanymen, komiytetting terminge qatysty basqarmasynda bar joghy eki-aq adam isteydi.

Bar auyrtpalyq, jauapkershilik Terminologiya komissiyagha týsetini belgili. Ol komissiyada kimder bar? Búl jauapty iske jekelegen terminolog ghalymdar, jurnalister, QR Zang shygharu instituty, QR Parlamenti Senaty, Mәjilisining til mәselesine janashyrlyq tanytyp jýrgen, filologiyalyq ghylymy dәrejesi bar  deputattary, QR Parlamenti Senaty Apparatynyng Redaksiyalyq baspa,  QR Parlamenti Mәjilisi Apparatynyng Redaksiyalyq jәne audarma bólimderi, QR Preziydenti Ákimshiligi Jalpy bólimining redaksiyalyq saraptama jәne aktilerdi shygharu sektory jәne t.b. mekemelerding ókilderi tartylghan. Qajettiligine qaray, otyrystargha mýddeli ministrlikter men vedomstvolardyng qyzmetkerleri, ekonomikanyn, ghylymnyn, tehnikanyn, mәdeniyetting jәne t.b. tiyisti salalary boyynsha qúrylghan terminologiyalyq seksiyalardyng jetekshi mamandary da tartylyp otyrady.

Kórip otyrghanynyzday, komissiya qúramy әr salany qamtyghanmen, olardyng bәri kәsiby terminologtar emes. Olardyng ózderining atqaryp otyrghan qyzmetteri bar. Sonyng ózinde Terminologiyalyq komissiya osy uaqytqa deyin úshan-teniz júmys atqardy. Jasalghan júmysty joqqa shygharugha bolmaydy.

Terminder tek maqúldanghan. Bekitilmegen!

Terminologiya komissiyasynyng atqaratyn júmys jýktemesi bar. Terminologiya komissiyasyna úsynylatyn terminderge lingvistikalyq saraptama jasalyp, bekitiluge úsynylghan terminder men sóz tirkesterine satylap taldau jýrgizedi, otyrystarda maqúldanghan terminder men nomenklaturalardy qaraydy jәne bekitedi. Atap aitqanda, osy kezge deyin bekitilgen halyqaralyq terminderdi súryptap, olardyng halyqarlyq jәne últtyq terminjasamdyq talaptargha sәikestigin anyqtaydy, halyqaralyq terminderding memlekettik tilding fono-morfologiyalyq zandylyqtaryna beyimdeluine basa nazar audarady. Halyqaralyq termindermen, naqtyraq aitqanda, týrik, әzirbayjan, qyrghyz, ózbek, aghylshyn, nemis, fransuz, orys jәne t.b. tilderdegi halyqaralyq týbirlerge sәikestigine taldau jýrgizedi. Sonymen birge jekelegen terminderdi sala boyynsha jaryq kórgen sózdiktermen salystyra otyryp, onyng dúrystyghyna bagha beredi. Terminologiya komissiyasyna bekituge úsynylghan terminderdi zannamadaghy qoldanystarda kezdesetin termindermen birizdiligin qadaghalaydy jәne t.b.

Sonymen qatar Terminkomgha bekituge úsynylghan salalyq terminderding sapasyna, terminderding birizdi qoldanyluyna jauap beretin  ortalyq atqarushy organdarda, yaghny ministrlikterde, memlekettik kvaziysektorlarda salalyq terminologiyalyq seksiyalar júmys jasaydy (olardyng sany 16).

Latyn әlipbiyine kóshu barysynda terminologiyalyq qordy retteu, terminjasam qaghidalaryn qalyptastyru júmystaryn ontayly jýrgizu ýshin Últtyq komissiya janyndaghy Terminologiyalyq júmys toby qúrylghandyghy da belgili.

Bir qaraghanda termin jasaugha kýsh te ghylymy әleuet jetetindey kóringenmen, biz atap ótken salalyq terminderding sapasyna, terminderding birizdi qoldanyluyna jauap beretin  ortalyq atqarushy organdarda, yaghny ministrlikterde, memlekettik kvaziysektorlarda qyzmet etetin salalyq terminologiyalyq seksiyalarda da jýz payyz terminolog ghalymdar  men praktik mamandar otyrghan joq. Sapanyng aqsauy da osy jerden bastalady. Mine, sondyqtan da termin jasau qyzmeti kәsibiylikti, ghylymy әleuetti, arnayy ghylymy terminologiyalyq instituttyng nemese Til komiyteti qasyndaghy ghylymy praktikalyq ortalyqtyn  boluyn qajet etedi.

Sonday aq osy uaqytqa deyin terminderdi bekitildi dep jýrgenimizben shyn mәninde olar tek maqúldanghan. IYә, tek maqúldanghan. Bekitilmegen. Terminologiyalyq júmystardyng songhy nýktesin standarttau júmysy qoyatyndyghy belgili. Biz qoldanystaghy terminderdi standarttap jatqan joqpyz, tek bekitip, halyqqa úsynyp otyrmyz.

Seminar ótti. Ne nәtiyje berdi?

Auyzymyz kópirgenshe sóz sóilep ayaghy esh nәtiyjesiz qalatyn kóp jiynnyng biri bolmauy ýshin tómendegidey úsynystar aittym.

Birinshi, osy uaqytqa deyin maqúldanghan 27 myng terminge monitoring jasalyp, qoldanysqa enip sinisip ketkenderin qaldyryp, sәtsizderin anyqtap, qayta súryptap shyghu kerek.

Ekinshi, osy súryptalghan terminderdi standarttau ýshin Ýkimet qaulysy qabyldanyp, arnayy organdar bekitui tiyis;

Ýshinshi, maqúldanghan terminder Ýkimet qasyndaghy til komissiyasynda qaralyp, resmy bekitilui qajet.

Tórtinshi, termin jasau kәsiby biliktilikti qajet etetin shygharmashylyq júmys bolghandyqtan, termin jasaumen, terminderdi saraptamadan ótkizumen, birizdendirumen ainalysatyn arnayy ghylymiy-praktikalyq ortalyq qúryp, oghan terminolog ghalymdar men sala mamandary tartylugha tiyis.

Seminar nәtiyjesinde Til komiyteti osy jәne basqa da mәseleler qamtylghan qarar qabyldap, ol Ýkimetke joldanatyn bolady.

«Auruyn jasyrghan óledi» demekshi, búl saladaghy týitkildi mәseleni ashyq aityp otyrmyz. Endigi mәsele aitylghan úsynystardy jýzege asyra otyryp, tilimizdi últtyq úghymgha jaqyn sózdermen bayytu bolmaq.

Ghylym tilin damytu, terminologiyany retke keltiru búl memlekettik til sayasatynyng ýlken bir baghyty ghana. Tek qana terminologiya emes, aldaghy uaqytta memlekettik tilding basqa mәseleleri boyynsha da ghylymgha negizdelgen osynday naqty qadamdargha baryp, ghalymdar men sala mamandaryn júmyldyra otyryp, jýieli júmystar atqarsaq degen niyettemiz.

Ádilbek Qaba,

QR Mәdeniyet jәne sport ministrligi, Til sayasaty komiyteti tóraghasy.

Abai.kz