(Sayasy repressiya qúrbandyghynyng kózimen)

ÚMYTYLMAS BELES

Memlekettik tәuelsizdigimizdi bayandy etetin sharttardyng birine últtyq sanamyzdyng aiqyndyghy men tarihy jadymyzdyng bekemdigi jatary dau tughyzbas bilem. Endeshe, osynau asyl qasiyetterdi halqymyzdyng bitim-bolmysyna, әr úl-qyzymyzdyng túla boyyna tynymsyz egip, shiratyp, pisire týsu lәzim. Búl ýshin ótken joldardy syn kózben sholyp, sýzip, tiyisinshe sana men jadqa nәr qúiyp, bolashaq qadamgha qajet tәlim, sabaq ala beru kerek. 1986 jylghy Jeltoqsan – tap sonday kózqarasty talap etetin óte manyzdy, qasiretti de qasterli kezen.

Qoghamdyq qúrylystyng dýniyeni dýr silkindire auysuyna baylanysty qaulap shyqqan qalyng kósemge – «sheshen emes joq adam, bәri bilgish, bәri de er» sayasatshylargha – halqymyzdyng ardaqty úly Mirjaqyp Dulatov 1917 jylghy jeltoqsanda mynanday saual tastaghan-dy:

«Keshegi qara kýnderde, Júldyzsyz, aisyz týnderde, Jol taba almay sendelip, Adasyp alash jýrgende – Búl kýngi kóp kósemder, Súraymyn, sonda qayda edin? Aqyl tappay daghdaryp, Janashyr tappay sandalyp, Bararyn qayda bile almay, Jýrgen bir kýnde san gharyp – Esepsiz kóp sheshender, Jónindi aitshy, qayda edin? Saryarqa sayran jerlerim, Kók oray shalghyn kólderim, Asqar tau, biyik belderim – Bәrin jaugha aldyryp, Qysylyp qazaq túrghanda – Danyshpandar, qayda edin? Atadan bala airylyp, Qanaty synyp qayrylyp, Qasiret tolyp jýrekke, Túrghan bir kezde qayghyryp – Tolyp jatqan qamqorlar, Elde joq edin, qayda edin? Qúlanday ýrkip elderin, Qaldyryp meken jerlerin, Jayau-jalpy, jalanash, Qatyn, bala erlering Ashtyqtan qyrghyn tapqanda – Sypyra jomart, qayda edin? Kedeyding soryn qaynatyp, Maydangha jasyn aidatyp, Til joq, kóz joq, basshy joq, Ólimge basyn baylatyp, Jibererde, janym-au, Janashyr jaqyn, qayda edin?»

Qúddy 1986 jylghy Jeltoqsan túghyrynan qazirgi tanda qoyylghan ótkir súraqtar dersin. Osylaysha moyyndamaugha úyaty aldynda adal bolghysy keletin әrkimning dәti shydamasa kerek. Ras, ýstem iydeologiyagha, yaky biyleushi tórege arqa sýieytin jәdigóy de ekijýzdi «bas adamdar» ýshin búlar jay ghana jel sóz, óitkeni olar tarihty ózderi jasaydy. Al arly kisi oilanbay túra almaydy. Kimning kim ekenin – who is who – ishtey «Qayda edin?» túrghysynan tarazylaydy. Ishtey de bolsa qay-qaysysyna da layyqty baghasyn beredi.

Azamatty tanudyng birden-bir imandy ólshemin búdan bir ghasyr ilgeride, әleumettik jәne ekonomikalyq ilimderding sonyna jas shaghynda shyraq alyp týsip jýrgen proletariattyng bolashaq kósemi dәl aiqyndaghan bolatyn: «Tariyhqa sinirilgen enbekter tarihy qayratkerlerding qazirgi talaptarmen salystyrghanda ne bermegenine qaray emes, ózderinen búrynghylarmen salystyrghanda jana ne bergenine qaray baghalanady».

Qay zamanda da azamattyqqa syn retinde, adamnyng azamattyghynyng ólshemi, kimning baghasy qay dengeyde týrghanyn ólsher bezben retinde el basyna kýn tughan sәtterdi alu lәzim. Jasyratyn ne bar, әdilet quam dep ot pen sugha әi-shәy joq qoyyp ketetinder pendeshilik túrghyda útylady. Ondaylardyng kez kelgen qiytúrqy sýzgige birinshi bolyp tútylatyny belgili. Al qadamyn ish eseppen, sanap basatyndar anqyldaq alghashqylar op-onay shyrmalyp jatatyn torlardan din-aman qútylady. Ondaylardyn, uaqyty kelgende, belsene qútyratyny da ras. Ótken dәuirler múnday qadamdar men qylyqtardy dәiekter mysaldargha túnyp túr, qazirgi zaman da kende emes...

Ótpeli kezende ótkinshi әdildik saltanat qúryp, jana belsendiler óz bilikterimen dәuirleydi. Sondyqtan ghoy Jaqannyng «Qayda edin?» dep qayran qalghany. Sondyqtan ghoy – «Endi býgin kim jaman? Danyshpan emes, kim nadan? Qamqor emes, kim jauyz? Jomart emes, kim saran? Kósem emes, kim jaltaq?.. Jetkizdin, alla taghalam» dep kýiingeni. Sondyqtan!

Býginde Seksen altynshy jyl sergeldenin sóz ete beru keybireulerge únamaydy, óitkeni tap sol jylghy Jeltoqsan tolquy, dúrysyn aitqanda, Jeltoqsan kóterilisi jәne olardyng sol Kóteriliske kórsetken últ mýddesine ýilespeytin kózqarasy әshkerelenip qalar edi. Standartqa eti ýirengen kenes elin jappay dýr silkintip, jalpaq әlemdi elendetken sonau qazaq jastarynyng dýrbelendi qozghalysyna kim-kimning qalay qaraytyny – onyng otanshyldyghynyng shynayy tabighatyna tarazy, әdiletsýigishtigine, azamattyq kózqarasyna ólshem, kriyteriy bolyp tabylady. Shyntuaytqa kelgende, múnday ar men adaldyq ólsheuishine ondaylardyng kóbi shydas bermeydi.

Seksen altynshy jeltoqsannyng qaharly ýsh kýni men yzghary «jana 37-ni» elestetip, úzaqqa sozylghan qyrghiy-qabaq ahualdyng qayghyly saldarlary, búrmalauly jazalaular turaly az aitylghan joq. Ol – neostalinizmning jan aiqaygha basyp ashu shaqyruy edi. Ol – totalitarlyq jýiening repressiyalau apparaty baghynyshtylaryna kórneki ýlgi bolarlyq terror jýrgizip, jýgensizdikpen tayrandaghan kez bolatyn. Ol – partiya men kenes ókimetining biz es bilgeli beri túnghysh ret jiyrenishti jazalaushylar men baghyndyryp-juasytushylar dengeyine deyin qúldyrauy-tyn. Ol – imperiyalyq kýshterding óz qataryna barlyq qazaq emester men qazaqtardyng jaghympaz da jaramsaq bóligin qosyp alugha, sóitip, qazaq halqy men týrli últ ókilderi arasyna syna qaghugha ashyq tyrysqanyn kórsetui-túghyn.

Birtindep alystap bara jatqan 1990 jyldyng jazynda – tәuelsizdikten bir jarym jyl búryn – Jurnalister odaghy men Oral oblystyq partiya komiyteti úiymdastyrghan «aqtandaqtar»» mәselesi jónindegi respublikalyq konferensiya minbesinen men ózindik baghamdy osylay jariya etken edim. Qazirgi tanda esh salmaghy joq búl sózder ol tústa oghash ta qatqyl estilgen – sol konferensiyagha qatysqan bir dos keyin maghan zaldyng siltidey túnyp tyndaghanyn, әr sózimning elektr toghy soghyp titirentkendey әser etkenin aitqan-dy.

Odan beri talay uaqyt ótti, biraq, bәribir, men sonau anyqtauyshymnan eshtene alyp tastaghym kelmeydi. Sebebi ol – jýie diyirmeni ózin-ózi әshkerelegennen tughan ashy qorytyndy, tarihy shyndyq bolatyn. Biraq tolyq shyndyq ta emes sekildi, tek búl turaly sәl keyinirek...

KÓTERILISShILERGE ARAShA

Jýiege, biyliktegilerge jaghynu ynghayymen til bezep, әiteuir jau tauyp jazalap qalugha tyrysatyndardyng qysastyghyn mening ózime de tikeley týisinuge tura kelgen edi.

1986 jylghy 17 jeltoqsan kýni keshkisin men Brejnev atyndaghy jana alannan soghan deyin tek kinolardan, shetel telejanalyqtarynan kózge týsui yqtimal әskery tónkeris yaky revolusiyalyq jaghday sipatty suret kórdim. Ýlken alannyng tórt búryshynda – alaulap janghan tórt mashina. Órt tili úzaryp, adam toly alang ýstinen tóngen qaranghy aspangha súghyna sinip ketip jatyr. Ortalyq minbening eki qanaty jaghalay tizilgen әsker. Búryn-sondy kózimizge tiridey týspegen túrpatta: múzday bop qúrsanghan qalqandarymen ýreylendire qarauytady. Alang ortasynda – eki jerge dóngelene shoghyrlanghan jastar. «Ja-sa, qa-zaq! Do-loy, Kol-biyn!» dep, birauyzdan, bir yrghaqpen qosyla aighaygha basyp túr.

Ne bolghan múnda? Mynau ne? Sәby óndi bir bala qolyndaghy temeki qorapshasyn bir býiirine qúlap otqa oranyp jatqan avtomobiliding bauyryna qaray laqtyryp jiberdi de: «Á, PPM ghoy», – dep teris búryldy... Ayaghy aspannan kelgen, órt qúshaghyna berilgen «kóshpeli milisiya beketi»...

Órimdey jas qyz mening qayran qalghan anqau saualyma yzaly sarynmen qatqyl jauap qatyp, әlginde myna soldattardyng alang toly qyz-jigitti shoqparmen úryp jayratyp salghanyn, soqqygha jyghylghan jetpis-seksen adamdy әldeqaydan shapshang payda bola qalghan «Jedel jәrdem» kólikteri salyp-salyp әketkenin aitty...

Sol týngi saghat ekide biyik dәrejeli partaktiv mәslihat qúrdy. Shamasy, manyzdy jiyn núsqauyn oryndaudy jedel qolgha alghany shyghar, Jogharghy Kenes Tóralqasy apparaty partiya úiymynyng hatshysy 18 jeltoqsangha qaraghan tang qaranghysynan telefondy bezildetip, kommunisterding birqataryn kensege jiyp aldy. Top-topqa bólip, qala audandaryna jiberdi.

Men tap kelgen Oktyabri audandyq partiya komiytetining birinshi hatshysy búnday jaghdaydyng basqa respublika emes, tap Qazaqstanda boluy yqtimal-au dep eshqashan oilamaghanyn aityp, basyn shayqap otyrdy... Bir kezde oghan әldekim rasiyamen Aynabúlaqtan ortalyqqa qaray bir ýlken top – kóp adamdar legi shyqqanyn habarlady. Top aldynda qolyn silkiley sóilep, jeke-dara bir belsendi ketip bara jatqan kórinedi. Hatshy kolonnany alangha deyin milisiyamen sebesindep aman-esen aparudy tapsyrdy.... Alangha halyq jasaqshylaryn bastap tanerteng ketken auatkom tóraghasy týsten keyin oraldy. «Qyrylyp qaldy ghoy qazaq jigitteri, – dep qúpiyalay sybyrlady ol maghan, – ótip bara jatqandarynda shoqparmen bir soghyp qiralang etkizedi de, kóshe jiyegine qaray sýiretip әkete beredi...»

Keshke qaray bizdi audannan óz júmys ornymyzgha shaqyrtty. Ortalyq Komiytette әzirlengen, Jogharghy Kenes Tóralqasy Tóraghasynyng auzymen aitylmaq sóz mәtinin qazaqshalaumen shúghyldandyq. Úzamay onyng salqynqandy jýzben jariya etken «birli-jarym búzaqylyq qadam ózgerte almaghan typ-tynysh ahual turaly» kópe-kórineu búrmalanghan, eshkim senbeytin habaryn teledidar shartarapqa taratty...

Qarusyz qyz-jigitterding qalyng qataryna әldeneshe mәrte shabuyl jasaghan soldattar qarly alanda jýzdegen jandy jusatyp tastady, olardyng oryndarynan túrmay qalghandary qanshama. Jýzdegen kisi týrli jaraqatpen auruhanaga týsti. Áskeriyler úryp-soghyp jýrip ústap alghandaryn jýk mashinalaryna jansyz zat tәrizdi bey-bereket laqtyra tiyep, qoqys shygharghanday, qala syrtyna tasy jóneldi, aidalagha aparyp, samosval qorabynan beyne bir kereksiz qoqyssha tókti. Ondaghan jigitti alannan óksheley atqylap, taugha qudy. Esepsiz kóp qyz-jigitti milisiya bólimshelerine qamap, nashaqor etip kórsetu әreketterin jýzege asyrugha tyrysty. Ásirese qyzdargha airyqsha qorlyq kórsetken mysaldar tóbe shashyndy túrghyza dýnk-dýnk estilip jatty. Kóshede keshti qoyyp, tapa-tal týste últtyq negizde ústap alu, yaky soqqygha jyghu qalanyng әr jerinde oryn aldy. Alang shetine jәy kórermen retinde taqalghandardyng ózi kinәlige ainaldy, olardy kúpiya organ agentteri týsirgen suretteri arqyly ertenine izdep tauyp, әrqaysysyna partiyalyq, komsomoldyq, qylmystyq jaza ýlestiruge kiristi...

25 jeltoqsan kýni tanerteng Jogharghy Kenes Tóralqasy apparatynyng partiya jinalysy bolatyny jayynda habarlandy. Júmystan son, keshke, 17–18 jeltoqsan oqighalary arnayy talqylanbaq. Men jan-dýniyemdi kýizeltken sәikessizdik jayynda ýndemey qala almaytynymdy úqtym. Aytpaq sózimdi keshke deyin qaghazgha týsirip aldym. Qyzmet kýibenderinen qol qalt etkende ghana shýghyldanghanymmen, negizgi oilarymdy jýielep ýlgerdim, olar qalam úshyna ózderi súranyp túrghan, óitkeni bәri úzaq jyldar boyy qalyptasqan berik ilanymymnan tuyndaghan edi.

Sondaghy sózimning aldyn ala әzirlengen mәtini mynau: «Konechno, nikak nelizya opravdati etu demonstrasii obmanutoy podstrekatelyamy y nasionalisticheskimy elementamy molodeji, no y nelizya ee slepo osujdati – nado ponimati, porazmyshlyati vsluh, analizirovati situasii, filosofsky osmysliti proisshedshee y delati pravilinye vyvody. Sleduet priznatisya v tom, chto v etom dviyjeniy glavnym obrazom vinovaty my, vzrosloe pokoleniye, pokolenie obrazovannoe, my, partiyno-sovetskie rabotnikiy.

Atmosfera, sarivshaya v strane do krutogo pereloma v jizny partii, a iymenno nastroenie samodovolistva, vsedozvolennosti, stremlenie priukrasiti deystviytelinogo polojeniya del, otryv iydeologicheskoy, propagandistskoy raboty ot jizny postepenno «podgotavlivalo» almaatinskih sobytiy 17–18 dekabrya t.g. Te dolgie gody «blagodushiya» pritupily v nas chuvstvo realinogo, y my ne smogly tvorchesky vosprinyati strategii krutogo pereloma, revolusionnoy perestroyky obshestvennoy jizny v chasty internasionalinogo vospitaniya. Vrode vse my voorujilisi krylatymy frazamy partii, no ne sovsem vnikly v ih suti. My gordo govorily o vajnosty chelovecheskogo faktora, apelliruya ekonomicheskimy siframi, pry etom ne zadumyvalisi o sostavlyaishih etogo pokazatelya dvijushey sily chlena obshestva, ne zadumalisi o sostoyaniy ego internasionalistskih kachestv y putyah ottachivaniya internasionalizma kajdogo individa.

Formalizm, zaevshiy nashu iydeologichesko-propagandistskui mashinu, po suty ostanovivshiy ego kolesiko, iymenuemoe internasionalinym vospitaniyem, dal znati o sebe v ety dni. Vse chitaly proizvedeniy Lenina po nasionalinomu voprosu v razlichnyh uchebnyh zavedeniyah, no mnogiye, posle sdachy zachetov y ekzamenov, ih zabyli. Esly kto vzglyanul tuda v ety dni, to nashel by mnogo koe-chego v polizu vyshedshih na ulisy molodeji. Vedi ne sluchayno ony nosily portret Lenina y transparanty s vyderjkamy iz ego trudov. No zarjavevshaya nasha propagandistskaya mashina tak y ne dogadalasi obiyasniti etoy skandiruishey obmanutoy molodejy to, chto otdelinye vyskazyvaniya vojdya otnosyatsya k konkretnym situasiyam teh vremen y chto na uchenie Lenina nado smotreti v razvitii. Vmesto togo, chtoby podnyati nashih luchshih propagandistov, agitatorov, lektorov, ustanoviti na ploshady y ulisah, priylegaiyshih k ney, gromkogovoriyteli, y raziyasnyati masse nasionalinyy vopros na sovremenom etape, my teryaly vremya na styagivanie k ploshady milisiy y voennoy sily y tem samym, kak ny goriko v etom soznatisya, sprovosirovaly to, chto sluchilosi posle 7 ch. vechera 17 dekabrya. Razum gumanista nikak ne mojet opravdati postupky otdelinyh slujak, kotorye pustily v hod dubinki, sapernye lopaty, vodomety, dymovye shashky y daje raziyarennyh sobak na yunoshey y devushek, na 17–20-letnih nashih detey. Vse, komu ne chujd gumanizm, nikak ne soglasyatsya s postupkamy otdelinyh rukovodiyteley predpriyatiy, podgotovivshih spesialino y snabdivshih ludey, privlechennyh v ryady drujinnikov, dubovymy palkami, lomamy iz armatur, kuskamy dorogostoyashih kabeley. Nado smotreti pravde v glaza, k sojalenii, mnogie blustiytely poryadka v ety dny v odin mig okazalisi v roly usmiriyteley y karateley.

Ne luchshim obrazom pokazaly sebya otdelinye iydeologicheskie rabotniki, byvavshie v ety dny v kollektivah. Chem mojno izmeriti tot vred, kotorogo nanosit sekretari raykoma partii, govoryashiy publiyke takie slova: chto vajno dlya vas, chtoby pervyy sekretari SK byl kazahom, ily v magazinah byl hleb? Stoli primitivno-vuligarnoe raziyasnenie partiynogo rabotnika opasney y kovarney daje samyh jestokih rasprav, eto ochevidno y ne trebuet dokazatelistv.

Nikogda, nikto ne smojet razrushiti drujbu kazahskogo y russkogo narodov, veru y lubovi kazahskogo naroda v leninskui partii. Cherez boly y stradaniya nasiy prishly ludy k etomu, vekamy kovaly svyashennye uzy drujby. Ne skaju ob obsheizvestnyh priymerah internasionalistskogo akta kazahskogo naroda, proyavlennye v raznye istoricheskie periody nashey strany. Napomnu lishi o maloizvestnom shirokomu krugu ludey fakte – kazahskiy narod daje togda, kogda v rezulitate strashnogo peregiba partiyno-sovetskih rabotnikov, dopushennogo v provedeniy kollektivizasiy v Kazahstane, poteryal okolo dvuh millionov svoey chislennosti, – ne poteryal veru v partii, v russkiy narod. Sledovatelino, my obyazany svyato hraniti, berechi etu veru y lubovi. Delati vse, dlya togo chtoby nashe podrastaushee pokolenie vyroslo vernymy revolusionnym tradisiyam otsov y podlinnymy internasionalistamy – nash dolg.

Nado reshiytelino otkazatisya ot uproshennogo ponimaniya suty y smysla internasionalizma i, sootvetstvenno, ot shematichnogo vedeniya raboty po internasionalinomu vospitanii. Buro SK pravilino oriyentiruet nas etomu voprosu. Dolg prakticheskih rabotnikov – tvorchesky otnositisya k etomu delu, otbrositi shablony, perestroitisya v myshlenii. Neobhodimo postoyanno pomniti leninskoe trebovanie o tom, chtoby my nikogda ne otnosilisi formalino k nasionalinomu voprosu. Vedi sobludenie takta v nasionalinyh vzaimootnosheniyah – eto prinsip internasionalizma. Lenin uchiyl, chto v proshlom ugnetennye narody iymeiyt povyshennuiy chuvstviytelinosti k voprosam, kasaiyshimsya nasionalinogo dostoinstva y gordosti, vot doslovno: «ny k chemu ne chutky «obiyjennye» nasionaly, kak k chuvstvu ravenstva, hotya by daje po nebrejnosti, hotya by daje v shutku, k narusheniyam etogo ravenstva svoimy tovarishamy proletariyami. Vot pochemu v dannom sluchae luchshe peresoliti v storonu ustupchivosty y myagkosty k nasionalinym menishinstvam, chem nedosoliti».

Hotim my togo, ily ne hotiym, no vsyakoe narushenie takta prinimaetsya za uniyjenie nasionalinogo dostoinstva. Nechego skryvati, v ety dni, da y ranishe, v obshestvennom transporte, na uliyse mnogie iz nas byly sviydetelyamy mimoletnyh negativnyh perepalok, kogda, bezuslovno nezrelye ludi, konechno, dno obshestva, proyavlyaly neuvajeniye, prezriytelino otzyvalisi o korennoy nasionalinosti, vspominaya dorevolusionnye prozvisha. IYmenno takie politichesky negramotnye ludy vosprinyaly neodobrenie molodejiu resheniya Plenuma kak protivostoyanie russkomu narodu. K sojalenii, y v etom dome prihodilosi slyshati nekoe sadistsko-udovletvorennoe vyrajenie koe-kogo, govoryashego, chto nado bylo ne toliko biti, no y pobolishe ubivati, chtoby im ne bylo povadno.

Sobytiya etih dney pokazalo, chto ne vse ryadovye ludy razlichait takiye, kazalosi by, diametralino protivopolojiye ponyatiya, kak internasionalizm y shovinizm, kak patriotizm y kosmopolitizm, ne otlichait ponyatiya nasionalinogo ot nasionalizma. V soznaniy mnogih – mejdu nimy prosto postavlen znak ravenstva.

Net seychas vozmojnosty vdavatisya v podrobnyy analiz deystviytelinosti, vse je priyvedu odin fakt dlya razmyshleniya. Eto kasaetsya nedorabotok organov narodnogo obrazovaniya. Nikomu ne sekret, chto v shkolah s russkim yazykom obucheniya kazahskiy yazyk prepodaetsya formalino, fakulitativno, v osnovnom toliko dlya kazahskih detey. Rodiytely ostalinyh, da y uchiytelya, schitait, zachem zabivati golovu rebenku yakoby nenujnym yazykom. Tem samym, my otkazyvaemsya vospityvati uvajenie v detyah k yazyku, kuliture korennogo naseleniya, t.e. po suty protivorechim internasionalistskim polojeniyam v politiyke partiiy.

Boriba s proyavleniyamy nasionalizma ne budet effektivnoy, esly zadevaytsya legkoranimye nasionalinye chuvstva naroda. Vspomniyte istorii boriby partiy protiv velikoderjavnogo shovinizma y mestnogo nasionalizma, traktovku partiy o tom, chto nasionalizma porojdaet shovinizm. Perejitky etih uklonov k sojalenii y nyne iymeiyt mesto. Poetomu, vo-pervyh, nado pomniti, chto uchet y zaigryvanie s nasionalinymy chuvstvamy – sovershenno raznye veshi. Vo-vtoryh, nado pomniti, chto s kajdym uklonom, budi to nasionalizm predstaviyteley bolishoy nasii, ily eto nasionalizm predstaviyteley maloy nasii, borolisi protiv nih kommunisty sootvetstvuishey nasii, borolisi tak, kak mudro uchila partiya. Eto nam nado pomniti. Mne gluboko zapaly v dushu slova russkogo kazahstanskogo pisatelya, proiznesennye im na plenume Soiza pisateley y obrashennye protiv shematichnogo ponimaniya internasionalizma. Nemalo mnogonasionalinyh dereveni v respubliyke, govoril on, y v kakoy by iz nih ny poshel, sredy ryadom jivushih – kazah znaet obyazatelino dva yazyka, nemes – tri, a russkiy – odiyn. Samomneniye, soznanie nekoey iskluchiytelinosti, govoril on, ne pozvolilo nam vosprinyati svoevremenno izvestnui knigu Suleymenova. Ne budu dalishe vdavatisya v podrobnosti, no kogda ety otrisatelinye kachestva, samokritichno vskrytie etim mysliytelem, obnarujatsya v obyvatelyah, v ludyah s melkoy dushoy, netrudno predstaviti sebe posledstviy v nasionalinyh vzaimootnosheniyah.

Sbliyjenie y sliyanie nasiy – eto zapisano v Programme partii. No partiya ne otrisaet, chto eto istorichesky dolgiy prosess. Vse je my, prakticheskie rabotniki, tak zahvacheny perspektivoy sliyaniya nasiy, chto proyavlyaem poroy v svoih deystviyah neopravdannui speshku. Toroplivosti y pospeshnosti v sbliyjeniy y sliyaniy nasiy mojet lishi povrediti delu polnogo y okonchatelinogo utverjdeniya doveriya mejdu narodami. Lenin ukazyval, chto prochnogo soiza narodov nelizya osushestviti srazu, do nego nado dorabotatisya s velichayshey terpelivostiu y ostorojnostiu, chtoby ne isportiti delo, chtoby ne vyzvati nedoveriya.

Tem bolee ne pomogaet etomu delu knut.

V ety dni, vse kommunisty y komsomolisy, popavshiyesya v ruky organov v periody oblav, besprekoslovno iskluchautsya iz partiy y iz komsomola. Ustraivaitsya doprosy, tovariysheskie sudy, a teh, kto ne vypushen eshe na volu, ochevidno, jdut nastoyashie sudy. Poskoliku my ne ryadovaya partiynaya organizasiya, a partiynaya organizasiya apparata Prezidiuma Verhovnogo Soveta respubliki, ya vnoshu takie predlojeniya: 1) nado otbrositi vsyakui predvzyatosti pry rassmotreniy del uchastnikov demonstrasii, otbrositi vo imya budushego, otlichati obmanutyh ot podstrekateley. Ih luchshe y pravilino – ne nakazyvati, a prosveshati y vospityvati; 2) neobhodimo strogo sprositi s teh, kto osobo userdstvoval, nahodyasi v ryadah blustiyteley poryadka – soldat, milisionerov, drujinnikov, takje s gorodskih obyvateley y huliganov, y takje vesty s nimy vospitatelinui rabotu v internasionalistskom plane.

Rezume takoe: sam fakt obrasheniya SK partii, Sovmina, Prezidiuma Verhovnogo Soveta respubliky pravilinyi. Mudro postupila partiya, chetko raskladyvaya eto yavlenie po polochkam v soobsheniy TASS. Nasha zadacha – vsemerno sposobstvovati dalineyshemu ukreplenii drujby narodov, pomochi eshe bolee tesnomu splochenii vseh sloev naseleniya vokrug partiy vo imya kommunizma».

Sondaghy sózimning aldyn ala әzirlengen mәtini osynday edi, sony býgin qazaqshalap berer aldynda mynany aita ketudi oryndy kórip otyrmyn... Ol kezde men de, basqa da osynau dýbirli oqighanyng auqymyn, tarihta alar ornyn dәl bile qoyghan joq bolatynbyz. Anyghy, qayta kúru sayasaty jariya etken demokratiyagha maldanyp, yzgharly kýnderde alangha jinalghan jastar men últ ziyalylarynyng talpynysy kompartiyanyng basshylyghymen ayausyz basyp-janshyldy. Aqiqat keyinirek ashyldy. Alghashqy ailarda talay jas azamat sayasy aiyp taghylyp sottaldy. Men olardyng tizimin, ózimning 1986 jylghy 25 jeltoqsanda sóilegen sózimning qazaqshasynan búryn, belgili zertteushi, qart qalamger Toqtar Beyisqúlovtyng enbeginen alyp keltirudi jón kórip otyrmyn.

Týrli merzim kesilip jazalanghan jigitter:

Rahmetov Qúrmanghazy Ádenúly – QazMU-dyng studenti, 7 jyl; Juandyqov Bolat Dýisenúly – et kombinatynyng júmysshysy, 5 jyl; Tilegenov Jarmúhanbet – Almaty teatr-kórkemóner institutynyng studenti, 5 jyl; Meyirbekov Erkinbek Bókenbayúly – SMU-23-ting elektrmen dәnekerleushisi. 4 jyl; Rasaliyev Núrlybay Joldybayúly – SMU-23-ting betonshysy, 4 jyl; Dekelbaev Erlan Ábdirashúly – «Radiotehnika» magaziyn-salonynyng injeneri, 6 jyl; Qalmúratov Qúrbanbay Hayrullaúly – júmyssyz, 5 jyl; Asylbaev Moldaghaly Moldahanúly – júmyssyz, 7 jyl; Múzafarov Alik Qúndaqbayúly – SMU-23-ting tas qashaushysy, 4 jyl; Shynybaev Núrman Álibekýly – poliytehnikum studenti, 8 jyl; Ermekov Toqtar – AGTHY studenti, 5 jyl; Otarbaev Kenjebay – SMU-11-ding pisirushisi, 6 jyl; Nәlibaev Amanjol – Ishki ister ministrligining búrynghy kapitany, 5 jyl; Qúdaybergenov Rasylhan Omarúly – Kinotehnikum studenti, 5 jyl; Biysembaev Erlan Bermahanúly – Almaty zoovetinstitutynyng studenti, 8 jyl; Baybolov Dýisenbek – baylanys tehnikumynyng studenti, 5 jyl; Isabekov Sәbit Qaldyqazyúly – SMU-30-dyng betonshysy, 4 jyl; Aymahanov Qúttybek Áuelbekúly – SMU-11-ding betonshysy, 5 jyl; Moldybaev Ádil Ábdetúly – UPTK-nyng betonshysy, 5 jyl; Ramazanov Amandyq Sәbiytúly – Kirov atyndaghy zavodtyng jýmysshysy, 5 jyl; Esbosynov Amanjol Ásetúly – SMU-39-dyng baltashysy, 3,5 jyl; Ruziyev Abaydulla Abdullaúly – Kirov zavodynyng júmysshysy, 5 jyl; Baysymbekov Erlan Mamyrhanúly – auyl sharuashylyghy institutynyng studenti, 5 jyl; Taubaev Baqytqaly Artyqbayúly – RSU-dyng baltashysy, 4 jyl; Egizekov Arystan Nazymbekúly – Almaty ýy qúrylysy kombinaty №5 sehynyng júmysshysy, 4 jyl; Ramazanov Asqar Rayymbetúly – júmyssyz, 5 jyl; Shabarov Altay Qonysbayúly – Almaty ýy qúrylysy kombinatynyng júmysshysy, 3 jyl; Esimbaev Qadyr Seyithanúly – ADK-ning júmysshysy, 3 jyl; Imanbaev Ermek Qoshtayúly – Talghardaghy №4 SPTU oqushysy, 3 jyl; Ábilqayyrov Qasym Berdiqojaúly – Almaty sәulet-qúrylys institutynyng studenti, 5 jyl; Mәlibekov Erjan Ábdirahmanúly – №1 avtopark slesary, 5 jyl; Bayghandiyev Tilek – №1 avtopark jýrgizushisi, 6 jyl; Dәuletov Jenis Sadyqúly – AGTHY studenti, 4 jyl; Esjanov Tynyshbek Qarlybayúly – SHY studenti, 5 jyl; Esirkepov Uyzbek Shәkirúly – SHY studenti, 5 jyl; Orazbaev Duman Pyshanúly – SHY studenti, 3 jyl; Rahmetov Qayrat Rahatúly – AASY studenti, 4 jyl; Áuezov Jәlel Áuezúly – AZVY studenti, 5 jyl; Ábdireev Elaman Kenesúly – qúrylys tehnikumynyng studenti, 4 jyl; Arymbekov Janas Quatbekúly – «Porsheni» zavodynyng tokari, 5 jyl; Qambarov Qaldybek Bahytbayúly – AZVY studenti, 5 jyl; Bekbosynov Asqarbay – qúrylys tehnikumynyng studenti, 2 jyl; Ábdiqúlov Myrzaghaly – Shamalghan ATP kursynyng oqushysy, ólim jazasy; Júmajanov Erikjan Dosanúly – SHY studenti, 3 jyl; Qayranbekov Bauyrjan Oqtashúly – AASY studenti, 3,5 jyl; Mýlikbaev Ótkirhan Qoshqarúly – júmyssyz, 3,5 jyl; Quandyqov Ermúhamed Ábdikerimúly – QazMU studenti, 5 jyl; Ábdiqadyrov Berikbol Nýsipúly – júmyssyz, 2 jyl; Qojahmetov Hasen Kәripjanúly – Qazaq televiydeniyesining redaktory, 4 jyl; Qarabaev Shora Halyqúly – QazMU prorektorynyng kómekshisi, 6 jyl; Týkenov Qanat Jenisúly – AZVY studenti, 3 jyl; Ysmaghúlov Oral Álmenúly – QazMU studenti, 3 jyl; Jolboldin Berikjan Elemesúly – júmyssyz, 3 jyl; Rysqúlbekov Qayrat Noghaybayúly – AASY studenti, ólim jazasy; Tәshenov Týgelbay Túrmanúly – SMU-37-ning baltashysy, 15 jyl; Tayjúmaev Jambylbek – Almaty elektrotehnikum studenti, 14 jyl; Kýzembaev Qayyrgeldi – SMU-40-tyng júmysshysy, 14 jyl; Qasenov Rýstembek Qadyrbekúly – ADK júmysshysy, 2 jyl; Qanetov Amanbay Dýisenúly – AGTHY studenti, 3 jyl; Aytmúrzaev Qúrmanghazy – AGTHY studenti, 4 jyl; Imanqojaev Baqtybek Júmabekúly – AGTHY studenti, 3,5 jyl; Qasenbaev Meyramghazy Jaynarúly – AGTHY studenti, 2 jyl; Kópesbaev Ertay Tәnirbergenúly – AASY studenti, 4 jyl; Uaqov Árken Battalúly – AASY dosenti, 8 jyl; Shaymerdenov Erik Túrlyghazyúly – AZVY studenti, 3 jyl; Shekerbekov Múratbek Jandarbekúly – № 67 shahtanyng prohodchiygi (Jezqazghan obl.); Arynghaziyev Bolat Tóleghazyúly – Algha qalasy jasóspirimder mektebining jattyqtyrushysy, 2 jyl 6 ai; Teleuov Bolat Qoyshybayúly – 2 jyl 6 ai; Qalbókenov Berik Qútyrbayúly – Algha qalasy SPTU-2 dene tәrbiyesining jetekshisi, 2 jyl; Bayanghazin Azamat Maqúlbekúly – Titan-magniy kombinatynyng (Óskemen) slesari. I jyl; Ardynqanov Erbol Jaryqjanúly – peduchiliyshe studenti (Óskemen), 1 jyl; Saqatov Túrsynhan Selyhanúly – tau-ken tehnikumynyng studenti (Óskemen), 2 jyl enbekpen týzeu jazasy; Aqtanov Erbol Dәrkenúly – pedinstitut studenti (Óskemen), 1 jyl 6 ai; Mashanlo Rýstem Ibragiymúly – pedinstitut studenti (Taldyqorghan), 2 jyl; Nýkenov Amangeldi Temirshotúly – auyl sharuashylyghy institutynyng studenti (Selinograd), 3 jyl.

Myna qyzdar da týrli merzimge sottaldy:

Sәbitova Jansaya Álkeyqyzy – Almatydagy №19 júmysshy jastar orta mektebining oqytushysy, 5 jyl; Salyqova Naghima Asqarqyzy – Almaty bas kiyimder fabrikasynyng buhgalteri, 3 jyl; Espenbetova Qanshayym Múhatqyzy – «Porsheni» zauytynyng tokari, 3 jyl 6 ai; Mahmetova Aytkýl Ábdirahmanqyzy – №1 baspahananyng júmysshysy, 2 jyl; Ábilqayyrova Gýlnar Berdiqojaqyzy – bas kiyimder fabrikasynyng tiginshisi, 3 jyl; Paninova Gýlvira Tólebayqyzy – bas kiyimder fabrikasynyng tiginshisi, 2 jyl; Shamaeva Galimat Ábenqyzy – bas kiyimder fabrikasynyng tiginshisi. 2 jyl; Lepesbaeva Gýlnar Sabyrghaliqyzy – bas kiyimder fabrikasynyng tiginshisi, 2 jyl; Raqymjanova Gýlmira Ákimjanqyzy – bas kiyimder fabrikasynyng tiginshisi, 2 jyl; Imanbaeva Qayyphan Súltanqyzy – «Porsheni» zauytynyng tokari, 3 jyl; Ramazanova Ghaliya Fayzullaqyzy – tiginshi-motoristka, 1 jyl (enbekpen týzeu jazasy); Mergenova Baqsha – mýgedektigine baylanysty júmys istemegen, 3 jyl; Áliyeva Raushan – Qaraghandy memlekettik uniyversiytetining studenti, 1 jyl; Erkinbekova Áliya Tórehanqyzy – Qaraghandy medisina institutynyng studenti, 1 jyl 6 ai; Dosanova Janat Ábdirahmanqyzy – Qaraghandy medisina institutynyng studenti, 1 jyl 6 ai; Musina Gýlden Qanafiyaqyzy – Qaraghandy medisina institutynyng studenti, 1 jyl 6 ai; Sәrsenbekova Raisa Myrzabekqyzy – buhgalter-revizor, 2 jyl; Kәrimghazina Gýljan Ghaziyzqyzy – kooperativ tehnikumynyng studenti, 1 jyl; Serekenova Anar Jemishanqyzy – zang tehnikumynyng studenti, 1 jyl 6 ai; Aytjanova Janat Nәukenqyzy – pedinstituttyng studenti, 1 jyl 6 ai; Shynyqúlova Lәilә Bekenqyzy – pedinstituttyng studenti, 1 jyl enbekpen týzeu jazasy; Shoqaeva Ghaliya Qúdysqyzy – jataqhana vahteri, 2 jyl; Musina Mәnshýk Janatqyzy – zang tehnikumynyng studenti, 1 jyl 6 ay qara júmysqa jiberilgen.

Sonymen, bar bolghany birneshe aidan keyin 2 azamatqa ólim jazasyn beru turaly ýkim shygharylady, 72 jigit bas bostandyghynan airylady, bireui enbekpen týzeu jazasyn alady. Sonday-aq, 20 jas qyz bas bostandyghynan airylady, 2 qyzgha enbekpen týzeu jazasy beriledi, taghy bireui qara júmysqa jiberiledi.

Toqtar aghamyz yzgharly Jeltoqsanda ózge zardap shegushiler jayyn da qaraghanyn jazady. Solardy da sholayyq.

Qazaq SSR Densaulyq saqtau ministrligining deregi boyynsha Jeltoqsan oqighasynda jaraqat alyp auruhanalargha týsken adamdardyng sany 83 eken. Olar №2, №4, №5 qalalyq klinikalyq, Densaulyq saqtau ministrligining 4-shi Bas basqarmasynyng Ortalyq jedel dәrigerlik jәrdem beru, ortalyq qalalyq klinikalyq, Almaty oblystyq auruhanalaryna, hirurgiya institutyna jatqyzylghan kórinedi.

Qaqtyghys kezinde 44 adam bas sýiegi men miynan jaraqat alypty. Áskeriyler, milisiya qyzmetkerleri, jasaqshylar qorghansyz jeltoqsanshylardy ayausyz úryp-soghyp, asqan qatygezdik kórsetken. Auruhanagha týskenderding ishinde miy qozghalghandary, omyrtqasy omyrylghandary, jaq sýiekteri, qabyrghalary, ayaq-qoldary, bet-auyzdary jaraqattanghandary kóp bolghan. Poliytehnikalyq instituttyng studenti N. Sadyqovtyng keudesine pyshaqpen kóptegen jara salynghan. 21 adamnyng miy shayqalghan.

Auruhanalargha jatpay, ambulatoriyalyq emdeu jolymen medisinalyq jәrdem kórsetilgen adamdar sany 286. Ártýrli jaraqat alghan osy adamdardyng 281-i qazaq, 5-eui basqa últ ókilderi. Alghashqyda qorqyp, qashqaqtap jýrgen, jaraqat janyna batqan song dәrigerlerge kóringender ishindegi 20 adamnyng miy qozghalghan. Kópshiligi basynan jaraqattanghan.

Sóitip, soqqy jegen, izolyatorlarda otyrghan, sottalghan, júmystan quylghan, oqudan shygharylghan, partiyadan, komsomoldan quylghan jastardyng bәri dýrbeleng qúrbandary bolyp tabylady. Ádiletsizdikting ashy dәmin tatqan olar «basqa týsse baspaqshyl» kýy keshti, әuelde esh jerden, eshkimnen qorghan taba almady. Qalamger osylay deydi.

Aqiqattyng joly auyr.

Áytse de, demokratiyalyq ózgeristerden keyin, ýlken qiynshylyqtardy bastan ótkere otyryp, jankeshti azamattardyng sayasy kýresteri nәtiyjesinde, әdiletsýigish qauym shyndyqqa qol jetkizdi.

1986 jylghy 25 jeltoqsanda Qazaq KSSR Jogarghy Kenesi Tóralqasy apparaty kommunisterining jalpy jinalysyna sóz dayyndap, odan sóilegenimde men múnday bolashaqty esh boljay alghan joqpyn, soghan tyryspaghan da bolsam kerek. Áyteuir bir qighashtyq baryn sezdim de, soghan kelispeushilik bildirdim. Qalay bolghanda da, sonda oryssha әzirlegen mәtinimning audarmasy mynanday bolyp shyqty...

«Áriyne, arandatushylar men últshyldyq elementterding aidap saluymen demonstrasiyagha shyqqan jastardy aqtaugha bolmaydy, biraq, kózsiz kinәlaugha da tiyis emespiz – týsinuge tyrysu kerek, bolghan jaghdaylargha taldau jasap, filosofiyalyq túrghydan dúrys sheshim qabyldau qajet. Búl qozghalysta negizinen – biz, eresek úrpaq, bilimdi úrpaq, biz, partiya-sovet qyzmetkerleri kinәli ekendigimizdi moyyndaugha tiyispiz.

Partiya ómirindegi kýrt betbúrysty ózgeriske deyin elde jaylaghan ahual, atap aitqanda ózine ózing masattanu, ózine ózi eshqanday shek qoymaytyn kónil-kýi, sonday-aq shyn jaghdaydy boyamalap kórsetuge tyrysu, nasihattyq jәne iydeologiyalyq júmystyng naqty ómirden alshaqtyghy – osy jaghdaylardyng barlyghy birte-birte 17–18 jeltoqsan kýngi Almaty oqighalaryn «dayyndaghan» bolatyn-dy. «Jaybaraqattyqtyn» sol bir úzaq jyldary naghyz ómirge tiktep tura qarau sezimin bәsendetip tastaghan edi, sol sebepten de biz internasionaldyq tәrbie beru isindegi tike betbúrys strategiyasyn, qoghamdyq ómirding revolusiyalyq qayta qúrylysyn tvorchestvolyq túrghydan qabylday almadyq. Bәrimiz de partiyanyng qanatty sózderimen qarulansaq ta, onyng mәnin jete týsinbegen siyaqtymyz. Adam faktorynyng manyzdylyghy jóninde maqtana aittyq, ekonomikalyq sifrlardy keltirdik, biraq osy kórsetkishting artyndaghy qogham mýshelerining qozghaushy kýshi jóninde oilamappyz, әr adamnyng internasionaldyq sezimine ýlken mәn bere tәrbiyeleu qajettigin týsinbeppiz.

Bizding iydeologiyalyq-nasihattyq mashinamyzgha әbden singen formalizmning internasionaldyq tәrbiyede keng qanat jayghandyghy osy kýnderi aiqyn bilindi. Barlyghy da últ mәselesi turaly Lenin shygharmalaryn týrli oqu oryndarynda oqyp ýirengen, biraq kópshiligi zachet pen emtihan tapsyrghannan keyin ony úmytyp ta ketken. Sol kýnderi Lenin shygharmalaryna qayta bir kóz tastap kórgender bolsa – kóshege shyqqan jastardyng paydasyna sheshiler kóp nәrseni tabar edi. Olar Leninning portretteri men enbekterinen alynghan ýzindiler jazylghan transparanttardy bekerden-beker alyp jýrgen joq qoy. Biraq bizding tot basyp ketken nasihattyq mashinamyz aldanyp kóshege shyqqan jastargha Leninning keybir sózderining sol zamandaghy naqty jaghdaylargha qatysty aitylghandyghyn, Lenin ilimine damu túrghysynan qarau qajettigin týsindirudi oilay almady. Eng jaqsy nasihatshylarymyzdy, ýgitshilerimizdi, lektorlarymyzdy ayaqtan tik túrghyzyp, alang men oghan janasyp jatqan kóshelerde dauys zoraytqyshtar ornatyp, búqaragha últ mәselesin qazirgi kezeng túrghysynan týsindiruding ornyna, biz asyl uaqytymyzdy alangha milisiya men әskery kýshterdi jýmyldyrugha júmsadyq, qanshalyqty ókinishti bolsa da múnyng ózi 17 jeltoqsan kýngi saghat 7-den keyingi jaghdaylardyng boluyna әkep soqty.

Adamgershilik túrghysynan kelsek, biz eshuaqytta da 17–20 jastaghy bizding balalarymyzgha, qyzdar men jigitterimizge qarsy tayaq, saper kýrekterin, vodomet, týtindetu qútylaryn jýmsaghan, sonday-aq qútyrghan itterdi aidap salghan jekelegen әskery qyzmetshilerding qylyqtaryn aqtay almaymyz.

Adamgershiligi bar birde-bir adam jasaqshylar qataryna qatystyrylghan qyzmetkerlerin arnayy dayyndap, qolyna qaru bergen kәsiporyndardyng keybir basshylarynyng istegen әreketterimen kelise almaydy. Olar qyzmetkerlerining qolyna tayaq, armaturadan jasalghan sýimen, qymbat túratyn kabeliding kesikterin ústatqan bolatyn-dy. Ókinishke qaray, shyndyghy sol, kóptegen tәrtip saqshylary búl kýnderi bir-aq sәtte baghyndyrushylar men jazalaushylar rolin atqaryp shygha keldi.

Búl kýnderi újymdarda bolghan jekelegen iydeologiyalyq qyzmetkerler de ózderin jaqsy jaghynan kórsete almady. Mәselen, «OK birinshi hatshysynyng qazaq boluy manyzdy ma, joq әlde dýkenning nangha tolyp túrghany kerek pe» degen audandyq partiya komiyteti hatshysynyng kópshilikke aitqan sózderining keltirgen ziyankestigin nemen ólsheuge bolady eken? Partiya qyzmetkerlerining sonshalyqty qarabayyr da túrpayy týsindirmesining kez kelgen auyr da qatang qol júmsaudan da qauipti ekendigi sózsiz.

Eshkim de, eshuaqytta da qazaq jәne orys halyqtarynyng dostyghyn, qazaq halqynyng Lenin partiyasyna degen senimdiligi men sýiispenshiligin joya almaydy. Últymyzdyng basyna týsken kóptegen qiynshylyqtargha tóze otyryp, adamdardyng qoly osyghan jetti, ghasyrlar boyy dostyqtyng qasiyetti dingegin qalady. Bizding elimizding týrli tarihy kezenderinde kórinis tapqan qazaq halqynyng jalpygha mәlim internasionaldyq aktisi turaly aitpay-aq qoyayyn.

Tek kópshilikke mәlim emes myna bir faktini ghana eske salghym keledi: Qazaqstanda kollektivtendiru kezinde partiya-sovet qyzmetkerlerining asyra silteuleri nәtiyjesinde qazaq halqy eki millionday adamnan aiyrylghan, tipti sonyng ózinde de partiyagha degen, orys halqyna degen senimin joghaltpaghan edi. Demek, biz búl senim men sýiispenshilikti qasterlep, baghalaugha tiyispiz. Ósip kele jatqan úrpaghymyzdyng әkelerining revolusiyalyq dәstýrlerine adal bop, shyn mәnindegi internasionalist bolyp ósui ýshin barlyghyn isteuimiz kerek, búl – bizding boryshymyz.

Internasionalizmning mәni men maghynasyn qaradýrsin týrde qabyldaudan bas tartu qajet, soghan sәikes internasionaldyq tәrbie júmysynyng da shemaly týrde jýrgiziluin toqtatu kerek. OK burosy búl mәselede bizge dúrys baghyt siltep otyr. Praktikalyq qyzmetkerlerding boryshy – búl iske tvorchestvolyqpen qarauynda, shablondardy alyp tastap, oilau jýiesin qayta qúruynda bolyp otyr. Últtyq mәselege formalidy qaraugha bolmaytyndyghy jónindegi Lenindik talapty ýnemi eske alyp otyruymyz qajet. Últtyq qarym-qatynastarda әdeptilik saqtau degenimiz – internasionalizmning prinsiypi ghoy. Lenin bylay ýiretken: búryn qanalyp kelgen halyqtar últtyq namys pen abyroygha qatysty mәselelerde asa sezimtal bolady, sózbe-sóz bylay degen: «renjigen» últ adamdary basqa eshtenege de emes, tendik mәselesine kelgende óte sezimtal, sol sebepten nemqúraydylyqpen, tipti әzil retinde bolsa da  ózderining proletariy joldastarynyng osynau tendikti búzushylyghynan qatty sekem alady. Mine sondyqtan da búl jaghdayda últtyq azshylyqqa keshirimdilik pen júmsaqtyqty kemitkennen góri kóbirek, asyryp kórsetken jaqsy».

Biz qalasaq ta, qalamasaq ta, kez kelgen әdeptilik shartyn búzu – últtyq abyroy-namysty kemsitu retinde qabyldanady. Jasyratyny joq, búl kýnderi de, odan búryn da qoghamdyq transportta, kóshelerde biz birqatar kerildesulerding kuәleri bolyp jýrdik, onda oi-órisi tar adamdar, әriyne, qoghamnyng eng azghyn mýsheleri, bayyrghy últ ókilderin kemite sóilep, revolusiyagha deyingi ataulardy eske alyp, syilamaushylyq tanytty. Mine, osy sayasy sauatsyz adamdar plenum sheshimin makúlday qoymaghan jastardy «býkil orys halqyna qarsylasty» dep úqty. Ókinishke qaray, osy ýiding ózinde de bireudi solay qorlaugha qúmar bolghandardyng da sózderin estidik, yaghni, «tek úru ghana emes, ekinshi ret qaytalamas ýshin óltiru de kerek edi» degender de boldy.

Búl kýnderding oqighalary kórsetkendey, barlyq qatardaghy adamdar birine biri mýldem qarama-qarsy úghymdardyng jigin ajyrata almaghan eken, demek, internasionalizm men shovinizm, patriotizm men kosmopolitizm, sonday-aq últtylyq pen últshyldyq úghymdarynyng eki qiyrda jatqanyn, bir-birinen alshaqtyghyn dúrys týsinbegen. Kóp adamdardyng sanasynda búl úghymdar arasyna tendik belgisi qoyyla salghan sekildi.

Bolghan jaghdaylargha tolyq toqtalugha qazir mýmkinshilik joq, sonda da myna bir faktini este saqtau maqsatynda keltirsek. Búl – halyqqa bilim beru organdarynyng júmysyndaghy kemshilikterge qatysty. Eshkimge de qúpiya emes, orys tilindegi mektepterde qazaq tili formalidy týrde jýrgiziledi, negizinen, qazaq balalary ghana oqidy. Basqalarynyng ata-analary, sonday-aq múghalimder de balanyng basyn «qajet emes tilmen qatyrudyng qajeti joq» dep esepteydi. Sóitip, biz bayyrghy, jergilikti halyqtyng tili men mәdeniyetin qúrmetteu sezimin tәrbiyeleuden bas tartamyz, múnyng ózi partiya sayasatynyng internasionaldyq erejesine qarama-qayshy.

Halyqtyng onay jaralanatyn últtyq sezimderine núqsan keltiretin bolsa – últshyldyq kórinisterimen jýrgizilgen kýres tiyimdi bolmaydy. Partiyanyng úlyderjavalyq shovinizm men jergilikti últshyldyqqa qarsy kýresining tarihyn, shovinizmning últshyldyqty tudyratyndyghy turaly partiyanyng týsindirmesin eske alayyqshy. Búl uklondardyng  qaldyqtary, ókinishke karay, qazir de oryn alyp otyr. Sondyqtan, birinshiden, mynany este saqtau qajet – últtyq sezimderdi eskere bilu men jaramsaqtanu mýlde eki bólek nәrseler. Ekinshiden, әr uklongha qarsy, meyli, ol ýlken últ ókilderining últshyldyghy bolsyn, meyli kishi últ ókilderining últshyldyghy bolsyn, olargha qarsy, partiya danalyqpen ýiretkendey, sol últtyng kommunisteri qarsy kýresti. Bizge múny este ústau qajet. Mening sana-sezimime qazaqstandyq orys jazushynyng Jazushylar odaghynyng plenumynda aitqan sózderi qatty әser etti, onyng sózderi internasionalizmdi shemaly týrde týsinuge qarsy baghyttalghan bolatyn. «Respublikada kóp últtar túratyn auyldar bar, – dep edi ol, – qaysysyna barsanyz da, bir-birimen qatar, aralas túratyn qazaq mindetti týrde – eki tildi, nemis – ýsh tildi, al orys – bir ghana tildi biledi. Ózimizdi-ózimiz dәripteushilik, «biz keremetpiz» degen oy bizge óz uaqytynda Sýleymenovting ataqty kitabyn dúrys qabyldaugha mýmkinshilik bermedi».

Últtardyng jaqyndasuy men qosyluy turaly partiyanyng Baghdarlamasynda jazylghan. Biraq partiya múnyng tarihy úzaq prosess ekendigin joqqa shygharmaydy. Alayda bizder, is jýrgizip otyrghan qyzmetkerler, últtardy sinistirip qosugha úmtylatyndyghymyz sonshalyqty, key kezderi óz júmystarymyzda dәlelsiz, asyghys qadamdar jasaymyz.

Últtardy jaqyndastyru men qosudaghy asyghystyq halyqtar arasyndaghy senimning tolyq jәne týbegeyli qalyptasu isine ziyanyn keltirui әbden yqtimal. Lenin atap kórsetkendey, halyqtar arasyndaghy berik, myzghymas odaqty birden ornata salu mýmkin emes, senimsizdik tughyzbas ýshin, oghan ýlken tózimdilik tanytyp, abaylap qol jetkizu kerek.

Al qamshylau sayasaty tipten de búghan jat. Búl kýnderi qaumalau kezinde qolgha týsken barlyq kommunister men komsomolester sózge kelmesten partiya men komsomoldan shygharyluda. Jauapqa tartu, joldastyq sottar jýrgizildi, al bostandyqqa jiberilmegenderdi naghyz sot ýkimi kýtip túr. Biz qatardaghy partiyalyq úiym emes, respublikalyq Jogharghy Kenes Prezidiumy apparatynyng partiya úiymy bolghandyqtan, mynaday úsynystar engizemin:

Demonstrasiyagha qatysushylardyng isterin qaraghan kezde teris pikirdi alyp tastau qajet, bolashaq ýshin jaqsysy da, dúrysy da – jazalau emes, oqytu jәne tәrbiyeleu.

Tәrtip saqtaushylar qatarynda erekshe yntamen qaru júmsaghan soldattardy, milisionerlerdi, saqshylardy, sonday-aq qalalyq toghysharlar men búzaqylardy qatang týrde jauapqa tartu qajet. Sonymen birge olarmen internasionaldyq salada tәrbie júmysyn jýrgizgen jón.

Týiin mynanday: respublika partiya úiymy OK-nin, Ministrler Kenesinin, Jogharghy Kenes Prezidiumynyng ýndeu qabyldau faktisining ózi dúrys. SOTA habarlamalarynda búl qúbylysty rettilikpen týsindirip, partiya danalyq tanytty.

Bizding mindetimiz halyqtar dostyghyn odan әri nyghaytu, kommunizm jolynda partiyanyng janyna qalyng búqaranyng barlyq toptaryn odan da tyghyz toptastyru».

Ádettegidey bas shúlghu rәsimimen ótuge tiyis partiya jinalysynda búl sózding aityluy parlament tóralqasy apparaty kommunisterine tóbeden jay týskendey әser etti. Kópshiligi ishten tynyp, әlipting artyn baqty, al solaqay sholaq belsendiler ahualgha sergek beyimdelip, mening «qighash» pikirlerimdi nysanagha alu arqyly kózge týsip qalugha tyrysyp jatty.

Qatardaghy Shuliga degen jauapty qyzmetker «sayasy túrghyda osynsha qauipti Qoyshybaevpen búdan bylay qaytip qatar qyzmet atqaratynyn» bilmey «qinaldy».

Bólim mengerushisi Dunaev qaramaghyndaghy qyzmetkerining esimi men әkesining atyn asa bir jyly iltipatpen atap, onyng «beysayasy sózdi eleusiz qaldyrmay, sheshimdi týrde toytarys bergen belsendiligine» rizashylyghyn bildirdi, partiya komiytetteri aldynda solqyldaqtyq kórsetpey, mening osynau kýmәndi sózime sayasy bagha beru kerektigin sózining sonynda shegeley ketti.

Qatardaghy jauapty qyzmetker Zubchenko kommunisterdi mening sózimnen «batyl týrde irgeni aulaq salugha» shaqyrdy. Al taghy bir bólim mengerushisi Jabaghina da ózining sol kýnderi әldebir oblys ortalyghynda qaydaghy bir ship-shiyki balalardyng kóshege shyghyp kóterilgenine toytarys beruge qatysqanyn ayan etip, mening sózime kózqarasyn bildirgende әlgi belsendi әriptesteri nobaylaghan tónirekte úrandatty.

Obaly neshik, jinalys sonynda bayandamashy, Jogharghy Kenes Tóralqa Tóraghasynyng orynbasary Chernyshev mening sózime toqtalyp, biraz kemshilikti oryndy ashqanymdy moyyndady. Basshymyzdyng onday saliqaly taldamasy, alayda, sayasy belsendilikteri oida joqta keremet sergy órlep ketken qyzmettesterime asa әser etpedi. Olar mening qolymnan sózimning jazbasha mәtinin «qyraghylyqpen» qaghyp aldy da, mashinkagha bastyryp kóbeytip, tiyisti oryndargha jóneltip jatty...

(Jalghasy bar)

Beybit Qoyshybaev

Abai.kz