Júma, 26 Sәuir 2024
Din 3728 9 pikir 15 Qyrkýiek, 2020 saghat 12:26

Din men ghylymdy bólu bilimsizdik!

Alla Taghala: seni joqtan bar etip jarattym da Men jasyryndym, sen  endi izgi amalynmen boyynnan Meni kórset!

Úly Jaratushynyng bir esimi Ál–Ghaliym(Bilushi). Barlyq nәrseni biluge qúdireti jetedi. Bolghandy jәne bolatyndy biledi. /1, 9/ Sondyqtan da músylman ghalymdary qansha tereng bilimdi bolsada «barlyghyn anyq bilushi Alla» dep aitudy úmytpaghan. Ghylymnyng qaynar kózi-adamnyng sanasy. Adam balasyna sana berushi Alla. Adam balasy bes sezim mýshesimen sezip, kórip bilgen song sana qalyptasyp, týisinip, oy týiedi.

Batys filosofy Foma Akvensky din men ghylymdy ymyralastyrghan. Albert Enshteyin óz dәrisinde: dinsiz ghylymdy baldaqsyz aqsaqqa, al ghylymsyz dindi tayaqsyz soqyrgha tenep, dinning ghylymgha, ghylymnyng dinge esh ziyany joqtyghyn jәne birinsiz-biri nәtiyjesiz ekeni turaly aitqan. Orta ghasyrdaghy nadandyq saldarynan inkvizisiya kezinde hirstan dindarlary ghylymgha teris qaraghan. Islam astronmiyasyn qoldaushy N.Koperniyk, G.Galiyley syndy iri ghalymdardy qudalady. Islam ghylymy europagha kelgen song ghana shyndyqtyng beti ashylyp, ghylymdy moyyndalghan. Kez kelgen ghalym әdep, iman negizderi, ar-úyatty biui kerek.\2,24-26\

Basymyzdyng tәji, kózimizding núry bolghan payghambarymyz Múhammed Mústafa (s.gh.u.) bilim jayynda: Ishin­de kish­ke­ne bolsada bi­li­mi (aqiyqaty) joq adam qanyrap bos qalghan es­ki ýy siyaq­ty. Son­dyqtan, min­det­ti týr­de bi­lim al, jә­ne ony basqalargha ýi­ret, ony shynayy tý­sin, bi­lim­siz búl dý­niyeden ót­pe. Alla Taghala topas, bi­lim­siz­der­di ke­shir­meydi. Alla Taghala bi­lim­di tәrk et­ken qúlyn jek kó­re­di. Bi­lim barlyq jaqsy­lyq atauly­nyng basy, bi­lim­siz­dik barlyq jamandyq­tyng qaynar kó­zi. Din dúshpandary orta ghasyrdaghy islam ghúlamalarnyng úshan-teniz ghylymy jetistigin úrlap, odan keyingi úrpaqty adastyru ýshin óte jinishke jerden syna qaghyp, din men ghylymdy bólip tastady. Sózimizdi taratsaq:

Payghambarymyz (Ilahy biylik 23 jyl) jәne onyng tórt halifatynyng (Ijma 622-651) 29 jyldan son, 661-750 jyldarda Ummiya biyligi ýstemdik etti. Osy kezden keyingi býkil әlemdik ghylymdar arab tilinde sóiledi. Arab әleminde ataqty ghalym-ghúlamalar shyqty. Islam himiya ghalymy Jәbir ibn Hayyan(Algerbra pәnining atasy), Arab medisiyna atasy Ábubәkir ar-Razi, danyshpan oishyl, ghalym әl-Qindi, orta aziyalyq ataqty ensiklopedist ghalym Ábu rayhan Ál-biruni. Áleumettanu ghylymynyng negizin salushy ibn Haldun, fiziyka ghalymy әl-Hasan ibn әl-Hәisam, ataqty dәriger Abdulatif әl-Baghdadi. Aristoteliding kitabyn týsindirushi ibn Rushd. Ábu Nasyr әl-Faraby jәne býkil Týrki dýniyesinen shyqqan dәrigerlerding ústazy Ábu Ály ibn Siyna(medsina ghylymynyng atasy), oishyl aqyn, filosof, asqan matematik Omar ibn Ibragim әl-Hayyam. Beybarys súltannyng jeke dәrigeri ibn Nәfiys, ataqty ghalym matematik jәne astronom Múhammed әl-Horezmi. Ahmet IYginýki, Mahmúd Qashqari, Jýsip Balasaghún, Astronom ghalym Úlyqbekter ghylymnyng shamyn jaqty.

Aqyl adamzatqa Allany tanu ýshin berilgen nyghymet, mine sol nyghymet arqyly ghylym jasaymyz. Bizge jan berushi de jan alushy Alla Taghala. Bizge jan salghanda Ózining hikmet syrlaryn sinirgen. Aqyly bar adam ainalasyna aqyl kózimen qarasa nemese óz tәnine zeyin qoysa Allanyng ghylymyn anyq kórer edi, amal neshik!!!

Isaak Niutonnyng shirkeudi shirk keltiru dep týsingeni ghylym tarihynan belgili. Ál-faraby men ibn Sina enbekterine sýienip Europa elderine ghylym jayghan aghylshyn tquasy Rodjer Bekon óz kezinde shirkeuding nadan isterine narazy bolghan, islam ghylymnyng shyndyghyn aitqan. Ortaghasyrlyq europalyq ghalymdar óz enbekterin kóbine-kóp arab ghúlamalarynyng ghylymy múralaryn tanu, soghan izbasar bolu arqyly jazyp, ghylymdy damytqany turaly shyn sóz Britanyada shyqqan kóp tomdyq ghylym tarihynyng әlemdik ensiklopediyasyn da ashyq aitylghan. \2,24-26\ Astronomiyalyq aspaptar, oiys aina(linza), teleskop jasau, observatoriya salu isi de-islam elderinen alynghan ýlgiler. Ghylym tarihyn biletinder әlbette moyyndaydy. Ghylymdaghy adasushylyq pen qate týsink әlemdegi barlyq ghylym sәulesining basy ejelgi grekiya odan europa dep bilu. Fales, Pifagor, Platon, syndy kórnekti iri ghalymdardyng shyqqan tegi grek bolghanymen, bilim tergen, ghylym ýirengen jeri eski Shumer (b.d.d.4-3 mynjyldyq) jeri bolghandyqtan olardyng ghylymy shyghys ghylymynyng jalghasy ekendigin Farabitanushy ghúlama Aqjan әl-mashany dәl aitqan. \2,24-26\ Ertedegi gerek ghalymdarynyng esimin, bilimin europa elderi islam arqyly tanyghan. Sondyqatan da R.Bodley: «qazirgi batys mәdeniyeti renessanska, renessans islamgha qaryzdar»,-degen. \2,24-26\

Uott Montgomery «Islamnyng orta ghasyrlyq Europagha yqpaly» atty enbeginde: Payghambar misuagi әlemge tis jauatyn shetkany syilady. Sýnnet kóilegi pijmagha ainaldy, ghúsyl tazalyqty, dәret tósekke ayaqty juyp jatudy ýiretti, júmagha dayyndalyp saqal múrt, shash tyrnaqty alu jeke gigiyena men mәdeniyetti ýiretti. Búrynghy tósekke de jýn shekpenderimen qúlay beretin jaman әdetterinen aiyrylyp tórt mezgilge qaray kiyim kiyetin boldy, bitten qútyldy, tamaqty farfor ydyspen ishetin boldy, keptirilgen balyq jeytin Europalyqtar jenil sorpa, qon tamaq, tәtti tagham jeudi әdetke ainaldyrdy. Arab sifyry, kompas, qaghaz jasaytyn dirmender Europagha keldi, solay jappay sauattandy.  Zaytýn,  injir, banan, jýzim, qúrma, shie jemisteri keldi,  egindi ýnemdep sugharu ýshin shaghyn aryqtyr qazdy, Gittar alghash Ispaniyada Kodrova halifatynda payda boldy. Sәulet óneri damydy, medisinagha jana serpin berdi.

Payghambary­myz ayt­ty: «Bi­lim iz­deu – er-әiel mú­sylman­dargha paryz, bi­lim aluda Alla taghalagha sýienu ke­rek. Sonda ghana ol saghan shynayy bi­lim bo­lyp si­ne­di. Bi­lim paydaly jә­ne paydasyz bi­lim bo­lyp eki­ge bó­li­ne­di. Bi­lim­di tir­lik­ting ti­re­gi etu ke­rek. Paydaly bi­lim se­ni baqytqa jet­ki­ze­di, al paydasyz bi­lim se­ni qúr­dymgha әke­te­di.

Ghylym eki týrli: adam tuylghannan ólgenshe esh airyla almaytyn Allanytanu ilim, búl barlyq adamgha paryz ilim. Ekinshisi nan jeu ýshin kerekti ghylym. Múnda bir mamandyqty bireu mengerse, barlyq adamnyng moynynan týsetin ilim. «Din ghylymnyng atasy»-, dep syrshyl aqyn Múqaghaly beker jyrlaghan joq.

Adam qansha ghalym, kóripkel bolsa da ózining qay kýni óletinin bilmeydi. Kim kishkene qara qúmyrsqany qoldan jasap, jan sala alady. Alla Taghala bizdi jaqsy kórgeni sonshalyq, kózimizge ainalamyzdaghy metofizalyq әlemdi (perishte, jyn-shaytan, aruaq t.b) kórmeytin etip jaratqan, kórsek jýregimiz jarylyp ketedi. Din-әrbir adam balasyna, aqyl iyesine óz qalauy boyynsha, dýnie jәne aqyrette naghyz baqytqa jetkizetin ilahy jýie. Alla taghala adamzatqa Payghambarlar men kitaptar arqyly tura joldy núsqap, ghylymyn ýiretip otyrghan. Aytalyq: Ibrahiym(a.s) Kaghybany salarda kógershin men órmekshini jiberedi. Órmekshi torynan qúrylys syzbasyn, arhtekturasyn ýirense, kókershin júmyrtqasyn jarghanda balshyq jasaudy ýirengen. Musa(a.s) Payghambargha himiya (altyn jasaudy) ýiretken, sonymen birge ósimdiktanu(botanika) ghylymyn ýiretip, dәri shópti shipa etken. Dәut(a.s) Payghambargha temirshilikti mengertip, fizika, himiya ghylymyn ýiretti. Isa(a.s) Payghambargha medsinany ýiretti. Tuyla sala ala pesti emdedi. Negizinde jiberilgen dinderding barlyghy- Islam. Búl iylәhy dinder keyinnen negizgi qalpyn joyghandyqtan, Alla taghala Payghambarymyz Múhammed Mústafa(s.a.u) arqyly aqiqat dinderding eng songhysy әri eng kemeli Islam dinin týsirdi.\3.6\

PS: Ghylym dinning bólinbes bir bólshegi. Nәpsisin tyndaghan jan, sheksiz erkindikke ketken adam adasady, islamnyng shekteui osy ghana. /5/  Adamzaqta paydaly kez-kelgen ghylym dinning bir jetistigi. Biz din dúshpandarynyng dinmen ghylymdy bólip qarastyrghanyn jәne ekeuin qarama-qarsy qoyghanyn biliuge mindetimiz. Din men ghylymdy teng mengergen múhit tәrizdi tereng adamdar bolady, olardy kórgende terenine shamang jetkenshe sýngiging keledi, al shalshyq suday tayaz adamdar da bolady, olar ýstimdi bylghap ketpese eken dep attap ketking keledi.

Paydalanghan әdebiyetter:

  1. “Allanyng 99 ghajayy esimi” / Sәduaqas Ermatúly Ermatov. (orys tilinen audarghan) merey baspasy, – Almaty, 2006 jyl
  2. Ghylym izdeudi adamnyng adamdyq boryshy sanaghan. Maqsat Alpysbes. /“Anyz adam jurnaly ”24-26 better.
  3. Hasen Arykan; Týrik tilinen aud:A. Keshkilov. Beyneli múhtasar GhYLYMHAL (Hanafy mәzhaby boyynsha negizgi dinny maghúlmattar).-Almaty: Altyn paraq, 2017.-188 bet. (QRMәdeniyet jәne sport minstrligi din isteri komiyteti jәne QR Músylmandar diny basqarmasy bekitken)
  4. Qúran kәrim. (Arab tilinen qazaqsha týsindirmeli audarma jasaghan). Ákimhanov Asqar Bolatbekúly., Anarbaev Núrlan Saylauúly. – Almaty, «Kókjiyek» baspasy. 2015.-624bet.
  5. “Danalyq­tyng dәiegi” / qytay tilinen aud. -N. Abdyraqyn. – Almaty: Qazaq uniyversiyteti, 2017jyl
  6. Iman negizderi. Seytbekov Smayyl. JShS RPBK «dәuir»– Almaty , 2011 jyl.

Núrhalyq Abdyraqyn,

Abai.kz

9 pikir