Til tóniregindegi kýngirt úghymdardy aiqyndap, sózderding maghanasyn dúrys týsinip, dúrys sóilep, dúrys jazuda etimologia bizge dúrys baghdar siltep, jan – jaqtyly maghlúmatpen qamday alady. Qazaq tilindegi sózderding bayyrghy túlghasyn zertteude kóne Týrk bitik jazularynyng alar orny orasan manyzdy. Atalarmirasi.org saytynda «Kóne Týrk bitik sózdigi» (tómende qysqartylyp «Sózdik» delinedi) berilgen eken, tilimizdegi sózderding bayyrghy túlghalaryn zertteude osy sózdik barynsha es qatady.

/yadaγïn/ - jayauy.

Keybir shygharmalarda ótken ghasyrlarda elmen birge kóship qonbay, qyrda qalyp «jataq» dep atalghandar aitylady, bir jerde ornyghyp jatqan song «jataq» ataghan shyghar dep oilaushy edik, endi mine «/yadaγïn/ - jayauy»  túlghasyn salystyra otyryp, «jayau» sózining «yadagh» túlghasynan ózgerip kelgenin, kóshke ileser kólikteri joqtyghyn menzep, «yadagh» - «jataq» dep ataghanyn angharamyz.

/ igiti/ - asyray. 

/igid/ - iygi, jaqsy.

/igid/ sózining «yigit» bolyp aitylu mýmkindigine qaray otyryp, búl sózderding әzirgi tilimizdegi «jigit» sózining kelu qaynary ekendigin angharamyz, yaghny ózin әri basqalardy «asyray» alatyn adam «iygi, jaqsy» eseptelip, «jigit» sanatyna qosylady. 

Qazaq jazuynyng Latyn grafikasyna ótu isteri tónireginde kóptegen zertteuler jýrip jatyr, «y» jәne «u» dybystary tónireginde de talqylaular bolyp jatyr. Dybystaghanda  auyz quysynan kedergisiz shyghatynyna negizdelip, búl ekeui dauysty dybys deytinder bar; sóz qúramynda dauyssyz dybystyng ornynda túratyndyghyn eskerip, dauyssyz dybysqa jatqyzatyndar bar; osy ekeuin de qamtyp, búlar jartylay dauysty bolady deytinder de bar. Qazaq jazuy Latyn әribine óterden búryn osynday mәselelerding basyn ashyp almasa bolmaydy, búl barysta jәne de etimologiagha jýgingen jón. 

«Sózdiktegn» bitik jazularymen әzirgi biraz sózderimizdi salystyrar bolsaq:

«/adaq/ - aiaq, /adïrïl/ - aiyrylu, /adγïr/ - aighyr, /edgü/ - iygi, /qantan/ - qaydan, /qoń/ - qoy, /süŋük/ - sýiek, /egirip/ - iyirilip, /tegip/ - tiyip» sózderinde «d» «n» «n» «g» dybystary «y» dybysyna ózgergen eken. 

«/abla/ - aulau, ang aulau, /tabar/ - tauar, /sub/ - su, /alpaγu/ - alpauyt, /aγïr/ - 1.auyr,  2. qymbatty,  /qaraγ/ - qarau,  /taγ/ - tau, /yadaγïn/ - jayauy, /yaratïγma/ - jaratugha, /yaγï/ - jauy, /elig/ - elu, /berigme/ - beruge» sózderindegi «b» «gh» «g» dybystary «u» dybysyna ózgergen eken. 

Demek, etimondyq túrghydan qaraghanda tilimizdegi «y» jәne «u» ekeuining shyghu tórkini dauyssyz dybys eken, sóz qúramynda dauyssyz dybystyng orynynda kelip, dauyssyz dybystyng mindetin atqarady eken. Búl mәselening basy ashyp alghan son, qazirgi qoldanystaghy keybir  sózderimizding jazylymyn qaytadan saraptap kóreyik: 

/edgü/ - iygi «e» dybysy «i»ge, «d» dybysy «y»ge ainalghan, sondyqtan әr dybys óz – óz orynymen «iygi» bolyp jazylyuy kerek, «iygi» bolyp jazyluy sózding dybys qúramyna say kelmey túr.

/egirip/ - iyirilip /egir/ bóleginde «e» dybysy «i»ge, «g» dybysy «y» ge ainalghan, sondyqtan әr dybys óz – óz orynymen «iyir» bolyp jazylyuy kerek, «iyir» bolyp jazyluy sózding dybys qúramyna say kelmey túr.

/tegip/ - tiyip «e» dybysy «i»ge, «g» dybysy «y» ge ainalghan, sondyqtan әr dybys óz – óz orynymen «tiyip» bolyp jazylyuy kerek, «tiyip» bolyp jazyluy sózding dybys qúramyna say kelmeydi. 

/sub/ - su. «b» dybysy «u» dybysyna ainalghan, sondyqtan «súu» bolyp jazylghany dúrys, «su» bolyp jazyluy sózding dybys qúramyna say kelmeydi.

/elig/ - elu. «g» dybysy «u» dybysyna ainalghan, basqa dybystar óz oryndarynda túr, sondyqtan «eliu» bolyp jazylghany dúrys, «elu» bolyp jazyluy sózding dybys qúramyna say kelmeydi.

/berigme/ - beruge. «g» dybysy «u» dybysyna ainalghan, sondyqtan «beriuge» bolyp jazylghany dúrys, «beruge» bolyp jazyluy sózding dybys qúramyna say kelmeydi.

«/itgüči/ - jasaushy» sózi biraz ózgesheleu, tilimizdegi әzirgi túlghalyq balamasy «etushi» ekendigi kórinip túr. Qaramaqqa osyndaghy «g» jәne «ý» eki dybys birlikte, yaaghny «-gü-» buyny  tútastay «u» dybysyna ózgerip ketken sekildenedi. Múnday jaghday tilimizde birshama bar, mysaly, «barghú, kelgý, túrghú, kýlgý...» sózderi Qazaq tilinde «baru, kelu, túru, kiru...» bolyp aitylady. Osynday sózderding jazylymy jóninde әzirge deyin talas saqtalyp keledi, emle erejelerinde «y» jәne «u» dybysy jartylay dauystygha jatqyzylghandyqtan «baru, kelu, týru, kiru...» boyp jazylyp kelgen bolsa da, Álimhan Jýnispekúly bastaghan ghalymdar men zerttermender búlardyng dauyssyz dybys ekendigin dәleldep, әzirgi qoldanystaghy erejelerding jetersiz tústaryn aityp týsindiruden jalyqpay keledi, әitsede múnday sózderding «baryu, keliu, túryu, kiriu...» boyp nemese «barúu, kelýu, túrúu, kirýu...» bolyp jazylulary әli de túraqtanbady. Búlardyng etimony «barghú, kelgý, túrghú, kýlgý...» ekendigin әri «gh» «g» dybystary «u» dybysyna ózgergendigin eskerip, «u» dybysyn sóz ortasyndaghy óz ornyna qoyp jazghanda «baruú, keluý, túruú, kiruý...» bolyp shyghady, osy aragha kelgende ýlken tiyimdilikke ye bolamyz, búny «jýru» sózin mysalgha alyp týsindireyik.

«jýru» sózine tәueldik jalghauyn jalghaghanda «jýrui» bolady, jogharyda keltirgen etimondyq ýlgi boyynsha «jýruý» etip jazyp, oghan tәueldik «-i» júrnaghyn jalghaghanda «jýruýi» bolady da,  songhy eki dauysty dybys qatar kelip qalady, sonda mәsele qaydan shyqty? Izdenip kóreyik: tәueldik jalghauy dauyssyz dybysqa «-y, -i» bolyp, dauysty dybysqa «-sy, -si» bolyp jalghanady, mysaly, «shylbyr+y, noqta+sy», onday bolsa «jýruý» sózine «-si» júrnaghy jalghanyp, «jýruýsi» bolu kerek, «jýru» sózining etimony «yýrgý» bolghandyqtan, «g» ni «u»dyng orynyna qaytarar bolsaq «jýrgýsi» bolyp shyghady, búl kәdimgi «jýrgisi» degen sózimiz. «barghysy, kelgisi, súraghysy, úiqysy...» degen kóptegen sózder syyaqty ansaudy, kókseudi bildiretin sóz, al «jýrui» degendegi aitpaqshy oiymyzdyng tura balamasy «jýrisi» edi, sózderding eng tura qoldanysy túraqty tirkesterde saqtalady, «attyng jelisi, attyng shabysy, attyng jýrisi» dep aitu bar da, «attyng jelui, attyng shabuy, attyng jýrui» dep aitylmaydy, «bet aluy jaqsy» dep emes «bet alysy jaqsy» delinedi, «sóz saptauyna qaraghanda» demey «sóz saptasyna qaraghanda» bolatynyn bilemiz. Key tilderding etistigining beytarap týri bolady, týrli audarma sózdikterde basqa tilderdegi etistikterding osynday beytarap týrine balama retinde Qazaq tilindegi túiyq rayly etistikter beriletindikten, qúramynda «u» dybysy bar sózderding salystyrmasy  artyp otyrghan, keyde tipti esh dәleldeuden ótkizip jatpay – aq «u» júrnaghyn bey – bereket qoldana salatyn jaghdaylar tuyndaghan. Bara - bara «sauuy, sauyghuy, kýlui, birigui, oy saluy, janbyrdyng jauuy...» syyaqty sózderding dúrysy «sauysy, sauyghysy, kýlisi, birigisi, oy salysy, janbyrdyng jauysy...» ekendigine kýmәndanatyn dәrejege jettik, «aydyng tuuy degendi aidyng tuysy, jinaluy degendi jinalysy, aituy degendi aitysy, otyruy degendi otyrysy, auyruy degendi auyrysy...» deuge qaytyp bolady dep uәj aitatyndar tabylady, Qazaq kýn tizbesinde «aydyng toghysy» degen termin bar, aidyng tuuyna qaratylghan, «aydyng toghuy» dep túrmaghanyna nazar audaru kerek; «basy – qasynda bolghandardyng aitysyna qaraghanda...» dep keledi, «aytuyna qaraghanda» deu bertinde payda bolghan, ýstirt jasalghan sóz; arly – berli dónbekship jatatyn balalargha «jatysyng qalay? týzu jat» dep aitady, «jatuyng jaman» dep aitpaydy, sol syyaqty «jinalysy, otyrysy» da tura qoldanylys bolyp sanalady; 

«u» júrnaghynyng etimonyna mәn berilmegendikten, key sózderding dybys qúramy býrkemelenip qalsa da seze bermeytin boldyq. Búiryq rayly etistikke «u» dybysy jalghanu arqyly túiyq rayly etistik jasalatynyn bilemiz, «suu» «tasu» «qyzu» «ysu» «qyshu» etip jazyp jýrgen túiyq rayly etistikterimizding búiryq rayy «suy» «tasy» «qyzy» «ysy» bolghandyqtan, dúrysy «suyu» «tasyu» «qyzyu» «ysyu» bolyuy kerektigin de qapersiz qaldyrdyq. 

Kórip otyrghanymyzday, sózderding jazylymyn túraqtandyruda etimongha mәn bere bilsek kóptegen kýngirt mәseleler óz qisynymen sheshimin tauyp, tildegi shiykilikten, jasandylyqtan  aulaqtatyp, tildi dúrys týsinip, dúrys qoldanuymyzgha kepildik jasalyp, tilding aqausyz damuyna ong әser etedi eken. Búl etimongha mәn berilgende ghana qol jetkizer ýlken tiyimdilik bolyp sanalady.

«ghú» men «gý» den ózgerip kelgen «uú» men «uý» ekeuin de Latyn әribimen «wu» dep tanbalaghanda, «barwu, kelwu, turwu, kirwu...» bolyp jazylady, múnyng artyqshylyqtaryn tizbelesek: birinshiden, sózding etimonyna jaqyn bolghanyqtan, adamdardy sózding ishki týzilisine qanyq etip, til iygerudi jenildetedi; ekinshiden, Týrki tilder úyasyndaghy tilderding jazylymyn jaqyndatyp, tuys tilderding ózara týsinistigin arttyrugha paydaly; ýshinshiden, juan nemese jinishke dybystaluy ózimen irgeles buynnyng juan ne jinishkeligine baylanysty bolady da, Ahymet Baytúrsynúly qaghidasynyng qoldanys tauyp, sanagha siniuine tiyimdi; tórtinshiden, «-yu» «-úu» nemese «-iu» «-ýu» syyaaqty eki úday jazylymdar yqshamdalyp, sóz túlghasynyng túraqtylyghyna paydaly: besinshiden, «wu» tanbasy dýniyening kez kelgen búryshynda «u» bolyp oqylady, halqaralyq dәstýrge say keledi.

Ayta keterlik taghy bir is, tilimizde er adamnyng júbayy «әiel» delinedi, túrmysqa shyqpaghan qyzdardy «әiel» dep atamaghan, audarmadaghy zәrulik sebebinen jynysty bildiretin ataugha osy «әiel» sózi tandalyp, ailanysqa týsip ketken syyaaqty, jana tughan nәrestening de, jas qyzdardyng da jynysy «әiel» delinip jýr, «әiel» sózi parsy tilinde «búzylghan» degenge sayaatyn jaghymsyz sóz ekendigin estip jýrmiz, osylardy elekten ótkize kele, «әiel» degen ataudyn  ainalymda jalghasty jýre bergeni orynsyz bolatynyn sezemiz. Taghyda osy «Kóne Týrk bitik sózdiginde» /uruŋu/ degen sóz bar, «úrúný, órónge, rulyq biylik ataghy» dep týsinik berilgen, yaaghny /uru-/  týbiri «ru» úghymymen qatysty bolyp túr,  «úrghashy»  degen sózding týbirimen salystyrar bolsaq, ru úghymy sonau analyq qauym qoghamynan bastau alatynyn angharamyz, yaaghny atalyqtyng úrpaghyn jalghastyrushyny «úrghashy» degeni aqylgha qonymdy, halqymyzda kýieu jigitting óz qalyndyghynyng auylyna «úryn baru» salty da bar edi. Tilimizde tuystyq ataulardyng kóbining aldynda «a-» dybysy bar, «ata, apa, әje(aje), ana, agha...»,  osy izben «ru» sózining aldyna «a» dybysy qosylu arqyly «aru» sózi jasalghan deuge bolady, búl sәby baladan tartyp boyjetken qyzdargha deyin, kelin – kepshik, apa – analargha ortaq qoldanyla beretin atau, «mening әielim» demey, «mening aruym» deu, «әielder merekesi» «әielder kiyimi» emes, «arular merekesi» «arular kiyimi» delinui  kerek, dýnie esigin endi ghana ashqan nәrestening tuyt kuәligine jynysy «aru» dep jazylghany dúrys, ómirde kezdesetin týrli keste - qaghazdardaghy «jynysy» degen jerde «er»ding qatarynda «aru» bolyp túrsa jarasar edi. «ru» sózining /uru-/ men qatysy  jogharyda aityldy, bastapqy «rú» tirkesi uaqyt úzara kele «rúu» bolghany kórinip túr, sondyqtan «aru» sózining tura jazylymy «arúu» bolyp, tәueldik jalghauy jalghanghanda «arúuy» bolyp jazylady.  

Ár nәrsening ózine layyqty atamasy bolatynyn bilemiz, «y» jәne «u» dybystarynyng da ózine tiyisti atamagha ye bolghany jón. Qazaq әlipbiyin Latyn әripterimen belgileude halqaralyq daghdymen sabaqtastyq saqtaumen birge tilding últtyq ereksheligining izin de eptep saqtau kerek dep esepteymiz. Osylardy kózde ústay otyryp, «y» dybysyna Latynnyng «Y» әribi berilgeni dúrys dep qaraymyz, Latynsha «Y» әribining әzirgi zamanda halqaradaghy eng jalpylasqan Aghylshyn әlippesindegi atamasy «uay», osyghan úiqastyryp Qazaq әlippesindegi «Y» әribin «bay» dep ataudy ortagha salamyz, múndaghy «bay» sózi Kóne Týrk bitik sózdiginde bar, til baylyghy, ruhany baylyq, bilimning baylyghy, adam baylyghy, mal – dýnie baylyghy... syyaaqty ong yqpal beretin sóz. 

Latynnyng «W» әribi qatar kelgen eki «V» әribinen jasalghan bolyp, 19 – ghasyrdan búryn «v» men «u» paryqtalmay aralas qoldanyla beredi eken de, «dabliy-u» yaaghny «qosar-ú» dep atalypty, Qazaq әlipbiyinde «u» dybysyna  osy «W» әribin berip, ony «qosarú»gha úiqastyryp «qos arúu» dep, nemese jayghana «arúu» dep ataudy úsynamyz.

Uәlihan Ghabiydenúly

Abai.kz