2011 jyldyng 16 jeltoqsanynda Janaózen qalasynda beybit halyqqa oq atylyp, qan tógildi. Búl kýn tariyhqa qazaqtyng songhy ýsh ghasyrdaghy azattyq pen tendik ýshin kýresken ýsh jýzge juyq kóterilisterining jalghasy, jana beti bolyp enedi. Osy qayghyly oqighanyng búrynghylardan ereksheligi - ol el tәuelsizdigining 20 jyldyghy jәne jeltoqsan kóterilisining 25 jyldyghy kýni boluynda. Áleumettik mәselelerin sheshu ýshin kýresken janaózendikterding osy kóterilisi tәuelsizdigin alghan halyqtyng enbek etuge, demalugha, óz talaptaryn qongha, yaghni, tolyq tendikke qoly jetpegenin, elding jerasty baylyghyn halyqpen kelispey sheteldik kompaniyalargha satqan marionetkalyq biylik óz azamattarynyng emes,  ózderimen sybaylasqan úry-qarynyng mýddesin qorghauda óz halqynyng qanyn suday aghyzyp, janyshtaugha dayar ekenin kórsetti.

Búl jerde biylikting kezinde Syrym Datúly, Isatay-Mahambet, Kenesary siyaqty últ-azattyq kóterilisterding qolbasshylary jetekshilik etken Aday, Abyraly, Sozaqtaghy azattyq jolyndaghy kóterilisterdi qangha boyaghan qaraqshylardan esh aiyrmashylyghy bolmady.

2011 jyldyng 16 jeltoqsanynda Janaózen qalasynda beybit halyqqa oq atylyp, qan tógildi. Búl kýn tariyhqa qazaqtyng songhy ýsh ghasyrdaghy azattyq pen tendik ýshin kýresken ýsh jýzge juyq kóterilisterining jalghasy, jana beti bolyp enedi. Osy qayghyly oqighanyng búrynghylardan ereksheligi - ol el tәuelsizdigining 20 jyldyghy jәne jeltoqsan kóterilisining 25 jyldyghy kýni boluynda. Áleumettik mәselelerin sheshu ýshin kýresken janaózendikterding osy kóterilisi tәuelsizdigin alghan halyqtyng enbek etuge, demalugha, óz talaptaryn qongha, yaghni, tolyq tendikke qoly jetpegenin, elding jerasty baylyghyn halyqpen kelispey sheteldik kompaniyalargha satqan marionetkalyq biylik óz azamattarynyng emes,  ózderimen sybaylasqan úry-qarynyng mýddesin qorghauda óz halqynyng qanyn suday aghyzyp, janyshtaugha dayar ekenin kórsetti.

Búl jerde biylikting kezinde Syrym Datúly, Isatay-Mahambet, Kenesary siyaqty últ-azattyq kóterilisterding qolbasshylary jetekshilik etken Aday, Abyraly, Sozaqtaghy azattyq jolyndaghy kóterilisterdi qangha boyaghan qaraqshylardan esh aiyrmashylyghy bolmady.

Janaózenning jәne jalpy elding tynyshtyghyn oilaghan biylik aldymen ondaghy әleumettik mәselelerdi shesher edi. Ol mәseleler uaqytynda sheshilmey halyq ereuilge shyqqannyng ózinde, ony toqtatu ýshin dubinka, salqyn su t.b. paydalanyp toqtatulary kerek edi. Keybir búzaqylardy toqtatugha qauqary kelmegen poliyseylerding jazyqsyz adamdargha oq atyp, beybit kýnde ondaghan adamnyng naqaqtan qaza tabuy - ol qoghamdaghy túraqtylyqa qanisherlikpen qol jetkizbek bolghan jauyzdardyng tirligi. Fashisterding ózderi óz halqyna qarsy osynday qanisherlikke barmaghan.

Janaózende qaza tapqandardyng sanyn biylik qansha jasyrugha tyrysqanymen, olardyng sany resmy derekterdegi 16 adam emes, jýzden astam ekenin sol oqighanyng ishinde bolghan «Novaya gazetanyn» tilshisi Kucherenkonyn, «Jas Alash» gazetining Mynghystaudaghy tilshisining jәne M.Shahanovtyng belgili maqalasyndaghy naqty derekterden belgili boldy. Osy uaqytqa deyin qoghamnan úrlyqtaryn jasyryp kelgen biylik, endi ólgenderding sanyn jasyrugha kiristi. Janaózenge syrttan barghan tәuelsiz komissiya, partiyalar men qoghamdyq úiymdardyng jәne BAQ ókilderin kirgizbeuge baghyttalghan komendanttyq saghattyng negizgi mindetining bәri de qaza tapqandardyng sanyn jasyru bolyp tabylady. «Bir adamnyng ólimi qayghy, myng adamnyng ólimi statistika», degen Napoleon. Sonda ólgenderdi jasyrudaghy maqsat qanday? Týsiniksiz.

1986-daghy jeltoqsan kóterilisinde 138 adamnyng qaza tapqanyn, qaza tapqandardy tap osylay әrtýrli qúityrqy jolmen jasyrghanyn sol kezde qúrylghan tәuelsiz komissiya anyqtap derekter keltirgenimen, ony dәleldeu osy uaqytqa deyin mýmkin bolmay otyr. 86-daghy aqiqattyng ashylmauynyng bir sebebi, sonda qaza tapqandardyng tuystarynyng isti ashugha qúlyqtarynyng joqtyghynda. Osy joly da sol jayt qaytalanady ma degen qauip bar. Sebebi, biylik qaza tapqandardyng bir bóligin jasyryn jerlep ýlgerse, 16 adamnan basqalaryn iz-týzsiz joghalghandardyng qataryna qosady. Sondyqtan, Janaózendegi qaza tapqandardyng sanyn naqty anyqtau ýshin aldymen sondaghy barlyq azamattar bir әkening balasynday úiymdasyp, belsendilik tanytuy qajet.

Sonymen qatar, songhy jyl jarymda eldegi 60-tan astam qozghalys pen  partiyalardy, qoghamdyq jәne memlekettik emes úiymdar men tәuelsiz redaksiyalardy, ziyalylardy biriktirgen «Tәuelsizdikti qorghau» qozghalysy janaózendikterding mәselelerin sheshuge qolqabys beruge dayyn ekenderin bildirgende, ondaghy júmyssyz qalghan múnayshylar óz mәselelerin ózderi sheshetinin aityp, jalpy oppozisiyamen baylanys jasaudan bas tartqan edi.

Oppozisiya degenimiz - ol ziyalylar. Mahambet, Kenesary, Abaylar... Alashordalyqtar, Shoqay, keshegi qazaq jerining tútastyghyn saqtap qalghan Tәshenov, Esenovter, Júbandar t.b. ziyalylardyng barlyghy zamanynda otarlaushylar men biylikke oppozisiya bolghandar. Naghyz oppozisiya - ol últjandy ziyalylardyng belsendi bóligi. Tarihta ziyalylardyng qatysuynsyz últ qalyptasqan emes, yaghni, ziyalylary joq qogham - ol tobyr, ne bastary birikpeytin túrghyndardyng jiyntyghy.

Janaózenning mәselesi - ol býgingi qoghamdaghy sheshilmegen әleumettik, júmyssyzdyq jәne kedeylik mәselesining bir bóligi. Ol birinshi kezekte sheshilui tiyis. Qazirgi oligarhtyq biylik pen sol ónirdegi múnay-gaz kenoryndarynyng iyesi qytay kompaniyasy eldegi әleumettik mәselelerdi sheshuge qúlqsyz jәne mýddeli de emes. Sebebi, eldegi barlyq baylyq pen biylikti jekeshelendirip alghan nemese jartylay satqan avtoritarlyq biylikke osy mәselelerdi sheshu ýshin qarjyny óz qaltasynan shygharuy kerek. Sondyqtan biylikke eldi atyp, asyp, qorqytyp, tobyrgha ainaldyryp ústau әldeqayda tiyimdi. Otbasy basqarghan avtoritarlyq jýie halyqty biylikting kózi emes, ózining jeke menshigi dep sanaydy. Onday paranoyya ondaghan jyldar biylikte tapjylmay otyrghandarda jii kezdesetin qúbylys.

Búl qayghyly uaqighadan keyin Janaózendegi keybir әleumettik jayttar uaqytsha sheshilgenimen - ol órkeniyetti jolgha týsip, azamattarynyng qúqyqtary qorghalghan demokratiyalyq qogham qúru jolynda qordalanghan mәselelerdi týpkilikti sheshpeydi. Ony sheshetin oppozisiyalyq kýshterge biylik kez-kelgen jerde kedergi jasaydy, yaghni, býgingi biylik qoghamnyng damuyna kedergi boluda. Ony aldaghy parlament saylauyna Ortalyq saylau komissiyasynda zandy tirkelgen, últtyq patriottardyng «Ruhaniyat» partiyasyn eshqanday sottyng sheshiminsiz saylaugha qatystyrmauy, biylikting jәne oghan baghynyshty partiyalardyng ashyq bәsekelestikten qorqatynyn jәne qazaqtyng últtyq mýddesine  qarsy ekenin kórsetti. Janaózen, Shetpeler de -- qazaqtyng sheshilmegen mәselesi. Búl el men jerding iyesi de, kiyesi de - qazaq. Onyng joghyn joqtap, tonalghan baylyghyn memleketke qaytaratyn da - sol. Sondyqtan, negizinen úry-qary men eldi satugha dayyn, últtyq sanadan ada mәngýrtterden túratyn biylikke qazaqtyng mәselesin sheshkennen góri, el men jerdi satyp jibergen әldeqayda tiyimdi. Býgingi qazaq ózi sengen «anqau eldi basqarghan aramza biylikke», «qarghayyn desem jalghyzymsyn, qarghamayyn desem jalmauyzymsyn» dep otyrghan jayy bar. Al, biylik bolsa, qoghamdy  , sybaylas jemqorlyq pen zansyzdyq jolymen biyleude. Jiyrma jylda jerasty baylyghynan týgeldey, dini men ana tilinen jartylay aiyrylghan qazaq, әli de «shýkir» dep osylay otyra berse, bolashaqta ony Irak, Liviyalardyng taghdyrlary kýtip túrghany belgili. Qazaq tek ólimde ghana emes, el taghdyryn sheshetin kezde birigetin kýn bolar ma eken?! El biyligin satqyn qaghandargha biyletip, óz taghdyrlary ýshin kýrese almaghan týrkining Úly qaghanattarynyng qyzdary kýn, úldary qúl bolyp ketken joq pa? Osyny biz nege әrqashan jadymyzda saqtamaymyz? Álde biz tegimizben birge últtyq bolmys pen sanadan da aiyrylyp boldyq pa?

86-nyng jeltoqsanyndaghy aqiqatty ashamyz dep qúrylghan birneshe komissiya men úiymdar osy mәselemen shiyrek ghasyrdan beri nәtiyjesiz ainalysuda. Sebebi olardyng strategiyasy men taktikalary dúrys bolmady. Qoyghan maqsattary jeltoqsan qayghysynan asa almady. Olar tek sol mәseleni sheshude belgili maqsatqa jetemiz dep oilady. «Myng qayghy bir boryshty ótemeydi» deydi qazaq. Qogham dúrys jolgha qoyylmay túryp 86-nyn, Janaózennin, Zamanbek, Altynbekterding aqiqattary ashylmaydy, biraq qaytalana beredi. Sondyqtan, Janaózen mәselesin sheshude qúrylyp jatqan qoghamdyq komissiya men últtyq-demokratiyalyq partiyalardyng aldynda qoghamdy demokratiyalyq jolgha qoi arqyly qatardaghy azamattardan bastap preziydentke deyin barlyghy zang aldynda birdey jauap beretin, ekonomikasyn ózi basqarghan órkeniyetti últtyq memleket qúru maqsaty túruy tiyis. Sol maqsat iske asqanda ghana qogham múratyna jetedi. Ol ýshin aldymen biylikti zangha baghyndyryp, ony uaqytynda beybit jolmen auystrugha qol jetkizu qajet. Osynday maqsatty kózdegen arabtar tәuelsizdikterin alghannan jarty ghasyrdan keyin revolusiya jasap jatyr. Mәsele tek revolusiyada emes, onday maqsatqa beybit jolmen jetuding ýlgisin Baltyq jaghalauy respublikalary, Ukraina men Gruziya kórsetude. Sondyqtan býgingi demokratiyalyq oppozisiyanyng aldyndaghy maqsat aiqyn. Ol -  órkeniyetti últtyq memleket qúru. Eldi búl maqsatqa últjandy oppozisiya jetkizedi. Mәsele, sonday últjandy oppozisiyagha qoghamnyng senim artyp qoldauynda. Al, qogham olargha belsendi kómek berip, senim artyp ermese, onda ony alda әli talay «jeltoqsandar» kýtedi. Ol últtyng taghdyry, tarihtyng syny. Jenis osy synnan sýrinbey ótkenning jaghynda bolady, el sonda ghana múratyna jetedi. Búl jolda qogham, taryny kebeginen aiyrghanday jolda kezdesetin talay jolbiyke biylik pen olardyng sayqal eshki partiyalaryn naghyz oppozisiyadan uaqytynda aiyryp,   әshkerelep otyruy kerek. Olardyng aq-qarasyn aiyrmaghan qogham da ana tilderinen aiyrylyp «ayghyrdyng bauyrynan sýt izdep jýrgen soqyr qúlynday bolghan» býgingi keybir aty qazaq, zaty mәngýrtterding taghdyryn qaytalaytyn bolady. Últtyq memleket qúrudaghy osy Úly jolda bizge, Mahambetshe aitqanda:

...Tebingini terge shiritip,

Terligin mayday eritip,

...At ýstinde kýn kórip,

Asharshylyq shól kórip,

...Nayzasynan qan tamyp,

...Qandy kóbik týkirip,

...Jolbaryssha jorytyp,

...Bórideyin jol jatyp,

Jauyrynyna múz qatyp -

jýretin, keshegi ótken Syrymdarday dana, han Kenelerdey aibarly, Bauyrjan men Ospandarday qajyrly, Qajyghúmarlarday qaysar erler kerek!

«Abay-aqparat»