(Ahmet Baytúrsynúlynyng «Masa» jinaghyn qayta paraqtaghanda)

(Ahmet Baytúrsynúlynyng «Masa» jinaghyn qayta paraqtaghanda)

«Últtyq mýddege qyzmet etuding tarihy úly ýlgilerin shyn mәninde kórsetip bergen әigili tarihy qayratkerlerdin, memleket basqarushylarynyng tútas legi bizding kóz aldymyzda. Olar qazaq memlekettigin damytudyng nysanasyn jiyrmasynshy ghasyrdyng bas kezinde-aq kórsetip bergen bolatyn. Tarih turaly topshylaudyng sayar jeri tek qana osy ghasyr turaly nemese tek qana jaugershilik jayynda bolmau kerek, últtyq ruhtyng sharyqtaytyn shaqtary bizge kóbirek den qoydyrtugha tiyis».
(N.Á.Nazarbaev. «Tarih tolqynynda» kitabynan)

Otarlyq ezgidegi qazaqtyng azattyq jolyndaghy últtyq múratynan tuyndaytyn eldik qasiyettegi mәngilik mәselelerin shygharmashylyq jәne qoghamdyq qyzmetining ómirlik ózegi etip ústanghan Alash arystarynyng ónegeli ghúmyry, jasampazdyq múrasy san úrpaqty otanshyldyq biyigine jeteleytin quatty kýsh. HH ghasyr basyndaghy últ sanatkerlerining azattyq jolynda atqarghan sayasy jәne ruhany is-tәjiriybelerining tarihy taghylymy qazirgi tәuelsizdik ruhyndaghy qoghamdyq sanany elshildik ústanymgha negizdeude ózekti sipat aluda. El tarihyndaghy sayasy ziyatkerlik pen sanatkerlik órleudegi Alash kezenining tútas dәuirlik bolmystaghy baghytyn tanuda qazaqtyng ruhany jәne sayasy kósemi Ahmet Baytúrsynúlynyng qoghamdyq qyzmeti, san salaly shygharmashylyq túghyry asqaq.
Alyp túlghanyng últ azattyghy men ruhany kemeldenu jolynda atqarghan ólsheusiz tarihy enbegi «qazaqtyng úzyn-yrgha tarihymen jalghasyp ketetin qyzmet, istegen isimen ózine ornatylghan eskertkish - mәngilik eskertkish» (M.Áuezov) bolyp qalady. «Qazaq halqyn baygha, kedeyge bólmey namysyn birdey jyrtyp, aryn birge joqtaghan» (S.Seyfulliyn) A.Baytúrsynúly qazaq ruhaniyaty men qoghamdyq tarihyndaghy biregey qúbylys.
«Qúl bolghan halyqtan tuyp, qúldyqtyng qorlyq, zorlyghyn kórip otyryp, qazaq qalam qayratkerleri qalamyn últynyng auyryn jenildetu, auruyn azaytu jolyna júmsamasqa mýmkin emes; kemshilik kórgen júrttan tuyp, kemshilikten qútqarudy maqsat etip, ylghy sol jolda júmys qylghan qazaq qalam qayratkerleri júrtshyl, últshyl, yaghny halqyna jany ashityn, halqynyng jany auyrghanda jany birge kýizeletin, bauyrmal bolmasqa taghy mýmkin emes. Olay bolmaghan bolsa, onda tabighat zanynan tysqary adamnan shoshqa, shoshqadan kýshik tughan siyqty bolyp shyghady... Qazaq jem boludan týbinde dekret quatymen qútylmaydy, mәdeniyet quatymen qútalady...Azattyq asyly mәdeniyette, mәdeniyet kýsheiyining tetigi oqu men әdebiyette» degen órshil azamattyq ústanymymen últtyq әdebiyet pen mәdeniyetti órkendetu ghana otarshyl jәne әkimshil-әmirshil sayasy biylik jýie qysymynan aryltatynyn kemengerlikpen týidi.
Ahmet Baytúrsynúly qazaq topyraghynda baghzy dәuirlerden bastau alatyn әl-Faraby keyingi Shoqan, Abay, Álihan dәstýrindegi ensiklopediyalyq kemel bilim iyesi bola otyryp, ózining jasampazdyq ghúmyryndaghy jighan-tergen ilim-bilimin tughan halqynyng órkeniyet órinen tabyluyna arnady. «Adamnan tuyp, adam isin etpey, úyalmay ne betimmen kórge baram». Búl Alash azattyghy ýshin jýrek mayyn sham qylghan últ kósemining azamattyq asqaq ústanymyndaghy ómirlik zanghar múraty bolatyn. 1895 jyldan bastap aghartushylyqpen ainalysqan últ ústazynyng barsha ómiri, qoghamdyq qyzmeti el mýddesine arnaldy. Alash sanatkerining atqarghan kemel ister qazaq ruhaniyatynda mәngilik óshpes izin qaldyrdy. San qyrly darynnyng shygharmashylyq túlghasynda toghysqan ilki qasiyetter danalyq mәiegindegi daralyq bolmysyn daralaydy. Arda Alashtyng últtyq ruhyn kóterip, otanshyldyq sezimine búla kýsh darytqan tau túlgha qayratkerlik jәne shygharmashylyq qyzmetimen elge sheksiz sýiispenshilikpen eren enbek etuding óshpes ýlgi-ónegesin qaldyrdy.
Ahmet Baytúrsynúlynyng shygharmashylyq qyzmeti Krylov mysal ólenderin audarudan bastaldy. «Qyryq mysal» (1909) últtyq sanany oyatugha serpin bergen kitap. Mysal óleng arqyly otarshyldyqtan tuyndap otyrghan qoghamdyq zorlyq-zombylyq, әleumettik tensizdik ótkir kóterildi. El bereke-birligi ketuining tarihy negizderine oy sәulesin týsirip, adamdy azdyrar, eldi tozdyrar kesir-kesapatty minez-qúlyqtardy ayausyz syngha aldy. Sayasiy-әleumettik astary tereng «Qargha men týlki» mysal óleninde «Júrt edik anqau ósken qazaq bolyp, Dalada, keng saharada kóship-qonyp. Aldaghan zalymdardyng tiline erip, Jýrmesek bolar edi mazaq bolyp» dep otarshyldyrdyng onay oljasy, jemtigine ainalghan qamsyz qazaq taghdyryna nalidy. Al «Malshy men masa» óleninde «Mysaly qazaq - malshy úiyqtap jatqan, Jylandy pәle deyik andyp baqqan. Pәlening týrin kórgen men - Sarymasa - Halyqty oyansyn dep sózben shaqqan» degen úlaghatymen eldikke tóngen qauipten aryludyng aiqyn әri adastyrmas sara joly últtyq oyanu ekenin sanagha toqidy.
Últtyq sanany qúldyq kiriptarlyqtan aryltyp, azattyq iydeyasyn tu etip kóterude «Joldar bar ózge, Joba bar sózge, Jýrekke dóp, oigha jón. Jamandy jaman, Demekpin haman, Meyli tula, meyling kón. Ilanbasam aitpaymyn, Imanymnan qaytpaymyn» dep bilgen Ahmet Baytúrsynúlynyng «Masa» (1911) jinaghy oyanu dәuirindegi sóz ónerinde әdebiy-tarihy eren qyzmet atqardy. Qazaq qoghamynyng eng ózekti mәselelerin qúraytyn jer, din bostandyghy, oqu-aghartu, sayasy tendik syndy últ mýddesine negizdelgen ólenderi әleumettik sanagha silkinis darytqan quatymen qúndy. Adamdyq diqanshysynyng eldik múrattaghy oi-tolghanystary últ taghdyryn arqau etuimen әri halyqtyng ruhany jәne sharuashylyq damuyna, qúldyq sanadan ada tәlim-tәrbiyesin úshtauda meylinshe qajetti otanshyldyq ruhtaghy әleumettik mәselelerdi terennen qozghauymen oqshau túrady. Jinaqtaghy sayasiy-әleumettik lirikanyng basty kýretamyry - últ mýddesi, últ taghdyry, el qamy, el azattyghy. Otarshyldyq jýie qylmysyn batyl әshkerlep, qazaq namysyn qamshylap, azattyq jolyna baghyt núsqaghan qayratker Resey iyperiyasy jendetterining qysymyna alyndy. «Qinamaydy abaqtygha japqany, Qiyn emes dargha asqany, atqany. Maghan auyr osylardyng bәrinen Óz auylymnyng itteri ýrip qapqany» dep qam kónilining jan kýizelisin anghartqanymen, «Jón kórsettim qazaq degen namysqa, Jol siltedim jaqyn emes, alysqa» degen óleng órimindegi órshil ruhta «shyndyqtyng ýni  ýnemi Ahang tilimen estildi de túrdy» (T.Shonanov).
«Qazaghym, elim,
Qayqayyp belin
Synugha túr tayanyp.
Talauda malyn,
Qamauda janyn,
Ash kózindi, oyanyp» («Jighan-tergen») dep últyna úran salghan qayratker «baygha mal, oqyghangha shen maqsút bolghan» paryqsyzdyqqa ashynyp, «birlik qyp is isteuge shorqaq júrtynyn» zamana kóshindegi «bayaghy qalpy, bayaghy salty, bú netken júrt úiqyshyl» beyqamdyghynan arylyp, eldikke bastar júrt júmysyna júmyly kirisudegi maqsatty úghyndyrady. «Adamdyq diqanshysy» óleninde Alash namysyn tu etken ómirlik múratyn:
«Adamdyq diqanshysy - qyrgha shyqtym,
Kóli joq, kógaly joq qúrgha shyqtym.
Túqymyn adamdyqtyng shashtym, ektim,
Kónilin kóteruge qúl halyqtyn» dep jetkizdi.
Júrt júmysy, el namysy syndy azamattyq paryz ben perzenttik qaryz úghymdaryna ar-ojdan biyiginen kelgen aqyn «Júrtyma», «Júbatu», «Qazaq salty», «Qazaq qalpy» ólenderinde azat elding ertenin tolghap, kemel últ bolu jolyn aishyqtaydy. Otarshyldyqtan aryludyng sayasy jәne ruhany baghyttaghy kýreskerlik baghdaryn núsqaydy.
«Men búqtym, jattym,
Sen búqtyn, jattyn,
Kim istemek qyzmet?
Auyzben aityp,
Isterde qaytyp,
Jolamasaq, ne mindet?
Tek jýrsek toq jýrmekti
Qiyn deme bilmekti» degen tolghanysymen últqa qyzmet etu barsha әleumetting qasiyettti paryzy ekenin qandastarynyng jadyna toqydy. Alash ruhynyng aibyny bolghan aqyn «Tәn kómiler, kómilmes etken isim, Oilaytyndar men emes bir kýngisin. Júrt úqpasa-úqpasyn, jabyqpaymyn, El býginshil, meniki ertengi ýshin» dep imany qasiyetterdi otanshyldyq ruhpen sabaqtastyrdy.
«Qaltyldaq qayyq minip espesi joq, Tenizde jýrmiz qalqyp, keshpesi joq. Jel soqsa, qúiyn qusa, jyljy beru Bolghanday taban tireu esh nәrse joq» keyiptegi qamsyz qazaq qalpynan aryltudy dittep, «Qaz edik qatar úshyp qanqyldaghan, Sahara kólge qonyp sanqyldaghan. Bir órtke qaudan shyqqan dushar bolyp, Ne qaldy tәnimizden sharpylmaghan?!» qasirettegi mýshkil kýiin terennen qozghaghan aqyn tarih tolqynyndaghy últ taghdyr-talayyn azamattyq sezim kýiining kónil tolqynynda tebirene jyrlady. Sondyqtan «Últ júmysy - ýlken júmys, ýlken júmysqa kóp júmysshy kerek» dep qazaq sanasyna elshildik ruhyn sinirdi.
Ahmet Baytúrsynúly shygharmashylyghy qazaq әdebiyetindegi últtyq iydeyany, tәuelsizdik múratyn jyrlauymen ruhaniyat әlemine sony tynys darytty. Alash qayratkeri Mirjaqyp Dulatúly tarihy terendikpen baghalaghanynday «Ol qarapayym, naghyz qazaq tilinde bostandyq, últ turaly - qazaq halqynyng qanauda, artta qalghany jayly jyrlap, ony oqugha, enbekke jәne úiqydan oyanugha shaqyrdy, әrbir qazaqtyng boyyndaghy azamattyq sezimdi oyatugha úmtyldy».
«Masa» jinaghymen últynyng sayasy tendigi men ruhany oyanuyn múrat etken qyr perzenti otarlyq ezgidegi halqynyng eldigin saqtau men azattyqqa úmtylysynda erekshe serpin, kýsh quat beretin qúdiret  sóz óneri, yaghny әdebiyet ekenin terennen ekshedi. Sondyqtan «...Ózimizding elimizdi saqtau ýshin bizge mәdeniyetke, oqugha úmtylu kerek. Ol ýshin eng aldymen әdebiyet tilin órkendetu kerek. Óz aldyna el bolugha, ózining tili, әdebiyeti bar el ghana jaray alatyndyghyn biz úmytpaugha tiyistimiz» dep últ tili men әdebiyetin saqtaudyng mәngilik qasiyet zangharyndaghy kiyeli manyzyn jetkizdi.
Ahmet Baytúrsynúlynyng qoghamdyq hәm әdeby qyzmeti tәuelsizdik túghyryn asqaqtatudyng kemel ónege órisindegi jasampazdyghymen memleketshildik sana biyigindegi Otanshyl úrpaq tәrbiyesinde janghyra bermek. «Basqadan kem bolmas ýshin biz bilimdi, bay hәm kýshti boluymyz kerek. Bilimdi bolugha oqu kerek. Bay bolugha kәsip kerek. Kýshti bolugha birlik kerek. Osy kerekterding jolynda júmys isteu kerek» degen tolghanysyn qazaq balasy mәngilik boytúmar etip ústanatyn óshpes amanaty dep bilemiz. «Baq - erikte. Erik - erlik pen birlikte. Erlik - úranymyz, birlik - qúranymyz bolsyn!» degen Alash qayratkerining «Masa» jinaghynan ana tilin ardaqtaghan, ata tarihyn qasterlegen úrpaq taghylym alyp,  babalardyng aq jolymen azattyq túghyryn asqaqtata beretinine nyq senimdemiz.

Saghymbay Botpayúly Júmaghúl,
E.A.Buketov atyndaghy QarMU-din
qazaq әdebiyeti kafedrasynyng
professory, f.gh.d.
«Abay-aqparat»