Qazbek TÓLEBAEV, medisina ghylymynyng doktory:

- «Auru - astan» deydi. Dúrys tamaqtanu adam densaulyghyna qanshalyqty әser etude?

- IYә, adamnyng denining saulyghynyng birinshi kepili - dúrys tamaqtana bilui. Negizi, әrbir adam kýnine 400 gramm jemis-jiydek jeui kerek. Biz elimizdegi túrghyndargha zertteu jasay otyryp, halyqtyng 18-20 payyzynyng ghana búghan mýmkinshiligi jetetinine kózimiz jetti. Qazir damyghan elderde subsidiya jolgha qoyylghan. Ýkimet fermerding ekken eginining jarty shyghynyn óz moynyna alady, esesine fermer halyqty arzan ónimmen qamtamasyz etedi. Búl jóninde fermer men Ýkimet arasynda ózara kelisimshart jolgha qoyylghan. Al bizding elimizdegi fermerler jemis-jiydek, kókónis egudi qoydy. Sebebi olargha ónimdi ekkennen góri shetelden satyp әkelip, ýstine ýsteme bagha qoyyp satqan onay. Sheteldikter fermerlerine qamqorlyq kórsetu arqyly mәseleni onay sheship otyr. Ári otandyq ónimdi paydalanu arqyly halyq basqa memleketke telmirmeydi әri halyqty júmyspen qamtamasyz etude. Ónim sapasyna da senimdi. Al biz qazir ne jep jatqanymyzdy bilmeymiz.

Qazbek TÓLEBAEV, medisina ghylymynyng doktory:

- «Auru - astan» deydi. Dúrys tamaqtanu adam densaulyghyna qanshalyqty әser etude?

- IYә, adamnyng denining saulyghynyng birinshi kepili - dúrys tamaqtana bilui. Negizi, әrbir adam kýnine 400 gramm jemis-jiydek jeui kerek. Biz elimizdegi túrghyndargha zertteu jasay otyryp, halyqtyng 18-20 payyzynyng ghana búghan mýmkinshiligi jetetinine kózimiz jetti. Qazir damyghan elderde subsidiya jolgha qoyylghan. Ýkimet fermerding ekken eginining jarty shyghynyn óz moynyna alady, esesine fermer halyqty arzan ónimmen qamtamasyz etedi. Búl jóninde fermer men Ýkimet arasynda ózara kelisimshart jolgha qoyylghan. Al bizding elimizdegi fermerler jemis-jiydek, kókónis egudi qoydy. Sebebi olargha ónimdi ekkennen góri shetelden satyp әkelip, ýstine ýsteme bagha qoyyp satqan onay. Sheteldikter fermerlerine qamqorlyq kórsetu arqyly mәseleni onay sheship otyr. Ári otandyq ónimdi paydalanu arqyly halyq basqa memleketke telmirmeydi әri halyqty júmyspen qamtamasyz etude. Ónim sapasyna da senimdi. Al biz qazir ne jep jatqanymyzdy bilmeymiz.

Qazir tamaqtardyng qúramy da qúnarsyz. Biz únnyng appaghyn, kýrishting tazasyn jegimiz keledi. Al shyndyghynda, ónimder tazalanghan sayyn qúnarlyghynan aiyrylyp, mikroelementteri men dәrumenderi azayady. Quanyp aita keter jayt, qazir bizde túzdy iodtau arqyly paydalanu dúrys jolgha qoyylghan. Dýniyejýzilik densaulyq saqtau úiymynyng mәlimetine sýiensek, halqymyzdyng 95 payyzy iodtalghan túz paydalanady. Búl - jaqsy kórsetkish. Kerisinshe, ún qúramynda kóptegen kerekti elementter jetispeydi. Sonyng әserinen qazir ayaghy auyr әielderding kóbisi qanazdyq auruyna shaldyghady. Balalardyng da organizmi nashar. Adamdardyng eng kóp tútynatyny ún bolghandyqtan, oghan kerekti dәrumenderdi qosu halyqtyng densaulyghyn jaqsartugha kómekteser edi. Biraq biz onay nәrseni qoldan qiyndatyp otyrmyz. Amerika 35 jyldan beri osy әdisti qoldanyp keledi. Al bizding talqylaghanymyzgha 10 jyl boldy. Áli dúrys jolgha qoya almay kelemiz.

- Búghan ne kedergi?

- Bizde zang qabyldanbay, eshtene qolgha alynbauy әdetke ainalghan. Qazir densaulyq kodeksi qaralyp jatyr. Osy orayda atalmysh mәseleler sheshiler dep ýmittenemiz. Qazirgi tanda mektep jasyndaghy balalardyng ýshten biri asqazan auruymen auyrady. Negizi, әrbir adam tanerteng mindetti týrde ystyq tamaq ishui kerek. Sebebi týnimen asqazandaghy bar nәrseni qorytqan asqazan tanerteng tamaq tilep túrady. Kóptegen ata-analar balalaryn tanerteng túrghyza sala mektepke jiberedi. Bala mektepke barghan song ata-anasy bergen aqshagha jartylay fabrikat ónimder jep, gazdalghan su ishedi. Al búl zattar - asqazannyng jauy. Ras, songhy jyldary ministrlik tarapynan mektep ishinde múnday zattar satugha tyiym salyndy. Alayda mektepten 200 metr jerde qaptaghan dýkender men dýngirshekter ornalasqan. Olarda chipsy, gazdalghan susyn, «Kiriyeshki» erkin saudada.

- Otandastarymyzdyng sportpen ainalysuyna jetkilikti jaghday qarastyrylghan ba?

- Damyghan elder osy salauatty ómir saltynyng arqasynda aurudyng aldyn alyp, eldegi ólim-jitim sanyn azaytqan. «Auyryp em izdegenshe, auyrmaytyn jol izdep», onyng aldyn alu qay kezde de ózining tiyimdi әdisin berip keledi. Mysaly, osydan 30-40 jyl búryn kóptegen damyghan elder osy salagha basa kónil audara bastady. Qazirgi tanda damyghan elderde adamdardyng ortasha ómir sýru jasy 80 jastan asyp ketti, al bizdegi adamdardyng ortasha ómir sýru jasynyng dengeyi - 66 jas. Osylaysha, biz damyghan elderding adamdarynan 14 jyl kem ómir sýrip jatyrmyz. Negizinen, damyghan elder qataryna ótu ýshin basty qaperge alatyn nәrse - memlekettegi ómir sýretin azamattardyng qolayly ómir sýrui jәne ómir sýru jasynyng úzaqtyghy. Qazir biz әlem elderining arasynda úzaq ómir sýru jaghynan 101-orynda túrmyz. Meninshe, dәl osy qarqynymyzben damyghan 50 elding qataryna úmtylu kýlkili de sekildi. Sondyqtan múnday mәselelerding aldyn alu sharasyn ótkizgen jón. Densaulyq saqtau salasy tek qana densaulyq ministrine tiyesili nәrse emes. Halyqtyng densaulyq saqtauynyng 10-aq payyzy densaulyq ministrine qatysty. 20 payyzy ekologiyalyq jaghdaygha baylanysty bolsa, taghy 20 payyzy túqymqualaushylyq aurulargha qatysty. Al qalghan 50 payyzy adamnyng óz densaulyghyna kónil bóluine baylanysty. Adamdardyng densaulyghyn jaqsartugha degen ýkimetting qamqorlyghy týrli sporttyq sauyqtyru keshenderin salumen ghana shekteledi. Al qalghan jaghdaylardyng bәri adamnyng ózine baylanysty.

Ayta keter jayt, halqymyzdyng sportpen ainalysuy túraqty jolgha qoyylmaghan. Eresekterding 17-18 payyzy, al mektep jasyndaghy jasóspirimderding 27-28 payyzy ghana sportpen ainalysady. Al damyghan elderde búl kórsetkish 50 payyzgha ten. Kenes Odaghy kezinde kóptegen sport ýiirmeleri men seksiyalary, aulaaralyq balalardy sportqa baulu klubtary júmys jasaytyn. Jәne olargha balalardyng tegin qatysuyna mýmkinshilik jasalatyn. Al qazir múnday ýiirmelerding kóbisi jabylyp qalghan nemese jekeshelenip ketken. Jekeshelenip ketken ýiirmelerding baghasy qymbat bolghandyqtan, jasóspirimder oghan basyn da súgha almaydy. Búghan qarap, memleket tarapynan adamdardyng sportpen ainalysuyna qolayly jaghday jasalyp jatyr dep aitu qiyn. Ýide óz betinmen sportpen ainalysugha da jaghday joq. Mysaly, velosportpen ainalysatyndargha qala ishinde jýretin arnayy joldar jasalmaghan. Al kóshedegi qaptaghan kóliktermen aralasyp jýre beru qauipsiz dep taghy aita almaysyz. Sonday-aq jaqynda jýrgizilgen zertteuler nәtiyjesine sýiensek, bizding qalamyzdyng auasy eng nashar 30 qalanyng qataryna enedi eken. Múnday auada jýgirip te opa tappassyz. Osy jaghdaylardyng ózi-aq adamnyng sportqa degen qúlshynysyn arttyra qoymaytyny anyq. Mysaly, shetelde basseynder óte kóp. Bizde qala boyynsha ýsh-tórt-aq basseyn bar. Eki milliongha juyq adamy bar qalagha búl basseynder tym az. Onyng ýstine, búlargha kýndelikti baryp túrudyng baghasy da óte joghary. Osy orayda Ýkimetting osy jaghdaylargha kónil bólui kýn tәrtibindegi mәsele.

- Jaqynda temeki qúramyndaghy ziyandy zattardy týgel kórsetu jóninde bastama kótergeninizden habardarmyz. Talap-tilekteriniz qanshalyqty oryndaldy?

- TMD elderi arasynda eng alghash ret 2002 jyly temekige qarsy zang qabyldadyq. Búl zannyng basty kemshiligi - temeki shygharatyn kompaniyalargha qauqary jetpey otyr. Qazirgi tanda eng basty sheshimin tappay otyrghan mәsele - temekining qúny. Damyghan elderde búl jaghynan jetistikter barshylyq. Olarda temekige qoyatyn salyq - 70 payyz. Tipti Fransiya, Úlybritaniya elderinde búl kórsetkish 90-100 payyzgha deyin barady. Al bizde 20 payyzgha da jetpeydi. Sondyqtan temekining qúny da arzan. Temeki arzan bolghan song ony bala da, shagha da satyp alady. Biz temekining qúnyn arzan qylu arqyly jasóspirimderdi temekige auyzdandyryp otyrmyz. Osydan birneshe jyl búryn Elbasynyng temeki men araqtyng salyghyn kóbeytu turaly úsynysynan song salyq Kodeksi qabyldandy. Osynyng nәtiyjesinde temekining qúnyn ýsh jylda 100 payyzgha kóteru turaly sheshim qabyldandy. Syrttay qaraghangha búl tiyimdi sheshim sekildi. Biraq kóz aldau. Mysaly, býginde 100 tenge túratyn temeki ýsh jyldan song 110 tenge bolady eken. Búdan ne ózgerdi? Mәseleni osylay sheshuge bola ma eken?

Taghy bir mәsele, shetelde temekilerding qorabyna pittagramma, yaghny onyng ziyandylyghy jóninde (temekiden auru bolghan ókpe, qan tamyrlarynyng zaqymdanuy, impotensiya) suretter salu qolgha alynghan. Al biz temekining qúramynda bar ziyandy zattardyng jartysyn jazugha da qol jetkize almay kelemiz. Ázirge temeki oramdarynda eki ghana zat kórsetilip jýr. Shyndyghynda, temeki qúramynda 4-5 myng ziyandy zat bar. Onyng 40-qa juyghy qorghasyn, formalidegiyd, kómirqyshqyl gazy sekildi rak auruyn tudyratyn, adamnyng ishki aghzasyn zaqymdaytyn ziyandy zattar. Temeki óndirushiler «biz osynsha aqparatty temeki qorabynyng syrtyna qalay syidyramyz?» dep syltauratady. Mysaly, saghyzdyng oramy temekining qorabynan birshama kishi bolsa da onda saghyz qúramyndaghy 15-ten astam zat kórsetiledi. Sondyqtan ynta bolsa, «qalauyn tauyp, qar jandyrugha» bolady. Meninshe, bizding sheshim qabyldaushy oryndar temeki kompaniyalarynyng yqpalynan shygha almay jýr. Temeki kompaniyalary halyqtyng densaulyghyn qúrtu arqyly óte ýlken paydagha kenelip otyr. Mysaly, salyq arqyly temeki men araqtan memleketke týsetin payda eki payyzgha da jetpeydi. Al ýkimetting shylymqorlardyng densaulyghyn jaqsartugha bólgen aqshasy - 10 payyz. Osy orayda kim útyp, kim útylyp otyr?
Bizde araq pen temeki kez kelgen búryshta satylady. Men Shvesiyagha jolym týskende bir nәrsege qatty sýisindim. Olarda araq arnayy dýkenderde belgili bir uaqyt aralyghynda ghana satylady. Jalpy, qala boyynsha bes-alty-aq araq satatyn arnayy dýken bar. Al demalys kýnderi mýldem satylmaydy.

- Mektep qabyrghasyndaghy valeologiya pәni salauatty ómir saltyn qalyptastyrudy jetkilikti dengeyde nasihattap otyr ma?

- Alghash 1999 jyly salauattylyqty nasihattau maqsatynda mektepterge valeologiya pәnin engizdik. Sol uaqyttarda mektepterding 95 payyzynda pәn retinde oqytylatyn. Al qazir songhy zertteuler boyynsha mektepterding 60 payyzynda ghana oqytylady. Onyng sebebi - búl pәn basynan fakulitativtik sabaq retinde ghana engizilgen. Sondyqtan oqytqysy kelgen mektepter ghana oqytady. Amerika Ekinshi dýniyejýzilik soghystyng aldynda valeologiyany negizgi pәn retinde mektep baghdarlamasyna engizgen. Pәnning paydalylyghyn úqqan olar әli kýnge keng týrde oqytyp keledi. Jaqynda Japoniya negizgi pәn retinde engizip jatyr. Bizge tәjiriybe almasugha kelgen olar «sizder alghash bizden búryn qolgha ala bastaghan kezde jetistikke bizden búryn jetip ýlgeredi dep oiladyq. Áp-әdemi bastaghan isti ayaqsyz qaldyrghandarynyz qalay?» dep súraghanda ne dep jauap bererimdi bilmedim. Ras, kezinde talay aqsha bólindi, endi sonyng bәrin zaya ketirip, orta joldan tastadyq. Bizde kez kelgen nәrse basynda әp-әdemi bastalady, artynan ayaqsyz qalady. Mәselen, mektepter pәn retinde balalargha oqytuy ýshin mindetti týrde ministrlikten búiryq berilu kerek pe?

Negizinen, Qazaqstanda esirtkige qarsy aldyn alu sharalary, mezgilsiz jynystyq qatynastan saqtanu, temeki, araq ónimderining adam balasyna keltirer ziyandylyghyn oqytu 15 jastan bastap jýrgiziledi. Al derekterdi alyp qaraytyn bolsaq, 11 jastaghy balalardyng ózi jynystyq qatynastyng ne ekenin biledi, temekining de dәmin tatyp kórgen. Olarmen aldyn alu sharasy jýrgizilmegen son, jastayynan temekining dәmin tatyp, erte bastan jynystyq qatynaspen ainalysqan song әrtýrli jynystyq sozylmaly aurulargha tap bolyp jatady. Eger teledidar men sheteldik әrtýrli jurnaldardan búryn olardy ózimiz dúrys aqparatpen qúlaqtandyrsaq, kóp nәrsening aldyn alghan bolar edik.

Negizi, aurudyng aldyn alu men salauatty ómir saltyn qalyptastyru әdisi birge jýrgizilui kerek. Biraq bizding dәrigerlerimiz osyny týsinbeydi. Olar eshqanday júmys istep jatqan joq. Emhanagha qashan barsanyz da, dәrigerlerding aldy úzyn-sonar kezek. Olardyng júmysy aldyna kelgen aurudy emdeumen ghana shekteledi. Al dәrigerlerding adam auyrmay túryp nasihat júmystaryn jýrgizui, salauattylyqty nasihattau jaghy kemshin. Shetelde otbasylyq dәrigerler óte sauatty júmys isteydi. Olar qaramaghyndaghy adamdardy auyrtyp almau ýshin baryn salady. Óitkeni olardyng ailyghy bizding dәrigerler siyaqty qansha adamdy qabyldaghanymen emes, halyqtyng densaulyghynyng jaqsarghanyna baylanysty. Olarda әr adamnyng densaulyghyn saqtaugha bólgen aqsha adam auyrmaghan jaghdayda dәrigerding qaltasynda qalady degen týsinik qalyptasqan. Shynynda da, nauqas azaysa, olarda dәrigerlerding ailyghy jylda kóbeyedi. Otbasylyq dәriger qaramaghyndaghy adam auyra qalsa, sol adam sauyqqansha qasynda jýredi. Eng bastysy, jany ashidy. Al bizding dәrigerlerde nemqúraydylyq basym. Osynday ekonomikalyq tәsilderdi qoldanu arqyly bizdegi dәrigerlerding de júmysynyng sapasyn arttyrsaq, aurudyng aldyn alghan bolar edik. Bizde jaqsy júmys istegen dәriger de, jaman júmys istegen dәriger de birdey ailyq alady. Múnday «tendik» dәrigerlerding óz júmysyna salghyrttyq tudyrady. Eger ailyqty olardyng istegen júmysyna say tólese, halyq ta jaqsy mamangha barar edi. Osylaysha, qoghamda jaqsy maman qalyptastyrugha mýmkindik tuar edi.

- Óziniz sportpen ainalysasyz ba? Temeki men araqpen «dostyghynyz» qalay?

- Jas kezimde biraz sporttyng týrlerimen ainalystym. Qazir ýide veletrenajerym bar. Bos uaqytymda, teledidar qarap otyrghanda sonyng ýstinen týspeymin. Anda-sanda úrttap qoyatynym da bar. Mamandar «mýldem ishpe» demeydi, «ish, biraq mólsherimen» deydi. Osy orayda otyrystargha barghanda azdap úrttap qoyamyn. Negizi, alkogoliding de paydasy bar, kóptegen sozylmaly aurulardyng 29 payyzy stresten bastalady. Osy orayda ishimdik stresti týsiruge, asqazandy qorytugha, ishtegi mayly aspen birge jinalghan qaldyq zattardy týsiruge kómektesedi. Al temeki mýldem shekpeymin, shegip te kórmegenmin.

Datym...
- Biylgha deyin salauatty ómir saltyn qalyptastyrugha býkil Qazaqstan boyynsha 550-560 million tenge aralyghynda aqsha bólinetin. Onyng 90 payyzy qyzmetkerlerding jalaqysyna, mekemening kommunaldyq aqysyna, salyqqa ketetin. Al negizgi júmysqa 50-60 million ghana qalatyn. Qalghan qarjyny 15 million halyqtyng sanyna bólip tastasaq, 4 tengeden keledi. Sonda qazaqstandyq әrbir adamdy salauattylyq ómir saltyna qalyptastyru ýshin 4 tenge bólinedi degen sóz. Endi densaulyq saqtau salasyn aitar bolsam, damyghan elder ózderining jyldyq tabysynyng 10 payyzyn densaulyq saqtau salasyna bóledi. Al bizde qazir búl kórsetkish - 2,5 payyz. Amerikada adam basyna 4500 dollar bólinedi. Europanyng kóptegen elderi adam basyna 2-3 myng dollardan kem bólmeydi. Al bizde adam basyna 200 dollar bólinedi. Biz sonda óz-ózimizden ne ayap otyrmyz?

Quanysh ÁBILDÁQYZY

«Alash ainasy» gazeti 30 mausym 2009 jyl