قازبەك تولەباەۆ، مەديتسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى:

- «اۋرۋ - استان» دەيدى. دۇرىس تاماقتانۋ ادام دەنساۋلىعىنا قانشالىقتى اسەر ەتۋدە؟

- ءيا، ادامنىڭ دەنىنىڭ ساۋلىعىنىڭ ءبىرىنشى كەپىلى - دۇرىس تاماقتانا ءبىلۋى. نەگىزى، ءاربىر ادام كۇنىنە 400 گرامم جەمىس-جيدەك جەۋى كەرەك. ءبىز ەلىمىزدەگى تۇرعىندارعا زەرتتەۋ جاساي وتىرىپ، حالىقتىڭ 18-20 پايىزىنىڭ عانا بۇعان مۇمكىنشىلىگى جەتەتىنىنە كوزىمىز جەتتى. قازىر دامىعان ەلدەردە سۋبسيديا جولعا قويىلعان. ۇكىمەت فەرمەردىڭ ەككەن ەگىنىنىڭ جارتى شىعىنىن ءوز موينىنا الادى، ەسەسىنە فەرمەر حالىقتى ارزان ونىممەن قامتاماسىز ەتەدى. بۇل جونىندە فەرمەر مەن ۇكىمەت اراسىندا ءوزارا كەلىسىمشارت جولعا قويىلعان. ال ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى فەرمەرلەر جەمىس-جيدەك، كوكونىس ەگۋدى قويدى. سەبەبى ولارعا ءونىمدى ەككەننەن گورى شەتەلدەن ساتىپ اكەلىپ، ۇستىنە ۇستەمە باعا قويىپ ساتقان وڭاي. شەتەلدىكتەر فەرمەرلەرىنە قامقورلىق كورسەتۋ ارقىلى ماسەلەنى وڭاي شەشىپ وتىر. ءارى وتاندىق ءونىمدى پايدالانۋ ارقىلى حالىق باسقا مەملەكەتكە تەلمىرمەيدى ءارى حالىقتى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋدە. ءونىم ساپاسىنا دا سەنىمدى. ال ءبىز قازىر نە جەپ جاتقانىمىزدى بىلمەيمىز.

قازبەك تولەباەۆ، مەديتسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى:

- «اۋرۋ - استان» دەيدى. دۇرىس تاماقتانۋ ادام دەنساۋلىعىنا قانشالىقتى اسەر ەتۋدە؟

- ءيا، ادامنىڭ دەنىنىڭ ساۋلىعىنىڭ ءبىرىنشى كەپىلى - دۇرىس تاماقتانا ءبىلۋى. نەگىزى، ءاربىر ادام كۇنىنە 400 گرامم جەمىس-جيدەك جەۋى كەرەك. ءبىز ەلىمىزدەگى تۇرعىندارعا زەرتتەۋ جاساي وتىرىپ، حالىقتىڭ 18-20 پايىزىنىڭ عانا بۇعان مۇمكىنشىلىگى جەتەتىنىنە كوزىمىز جەتتى. قازىر دامىعان ەلدەردە سۋبسيديا جولعا قويىلعان. ۇكىمەت فەرمەردىڭ ەككەن ەگىنىنىڭ جارتى شىعىنىن ءوز موينىنا الادى، ەسەسىنە فەرمەر حالىقتى ارزان ونىممەن قامتاماسىز ەتەدى. بۇل جونىندە فەرمەر مەن ۇكىمەت اراسىندا ءوزارا كەلىسىمشارت جولعا قويىلعان. ال ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى فەرمەرلەر جەمىس-جيدەك، كوكونىس ەگۋدى قويدى. سەبەبى ولارعا ءونىمدى ەككەننەن گورى شەتەلدەن ساتىپ اكەلىپ، ۇستىنە ۇستەمە باعا قويىپ ساتقان وڭاي. شەتەلدىكتەر فەرمەرلەرىنە قامقورلىق كورسەتۋ ارقىلى ماسەلەنى وڭاي شەشىپ وتىر. ءارى وتاندىق ءونىمدى پايدالانۋ ارقىلى حالىق باسقا مەملەكەتكە تەلمىرمەيدى ءارى حالىقتى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋدە. ءونىم ساپاسىنا دا سەنىمدى. ال ءبىز قازىر نە جەپ جاتقانىمىزدى بىلمەيمىز.

قازىر تاماقتاردىڭ قۇرامى دا قۇنارسىز. ءبىز ۇننىڭ اپپاعىن، كۇرىشتىڭ تازاسىن جەگىمىز كەلەدى. ال شىندىعىندا، ونىمدەر تازالانعان سايىن قۇنارلىعىنان ايىرىلىپ، ميكروەلەمەنتتەرى مەن دارۋمەندەرى ازايادى. قۋانىپ ايتا كەتەر جايت، قازىر بىزدە تۇزدى يودتاۋ ارقىلى پايدالانۋ دۇرىس جولعا قويىلعان. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، حالقىمىزدىڭ 95 پايىزى يودتالعان تۇز پايدالانادى. بۇل - جاقسى كورسەتكىش. كەرىسىنشە، ۇن قۇرامىندا كوپتەگەن كەرەكتى ەلەمەنتتەر جەتىسپەيدى. سونىڭ اسەرىنەن قازىر اياعى اۋىر ايەلدەردىڭ كوبىسى قانازدىق اۋرۋىنا شالدىعادى. بالالاردىڭ دا ورگانيزمى ناشار. ادامداردىڭ ەڭ كوپ تۇتىناتىنى ۇن بولعاندىقتان، وعان كەرەكتى دارۋمەندەردى قوسۋ حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن جاقسارتۋعا كومەكتەسەر ەدى. بىراق ءبىز وڭاي نارسەنى قولدان قيىنداتىپ وتىرمىز. امەريكا 35 جىلدان بەرى وسى ءادىستى قولدانىپ كەلەدى. ال ءبىزدىڭ تالقىلاعانىمىزعا 10 جىل بولدى. ءالى دۇرىس جولعا قويا الماي كەلەمىز.

- بۇعان نە كەدەرگى؟

- بىزدە زاڭ قابىلدانباي، ەشتەڭە قولعا الىنباۋى ادەتكە اينالعان. قازىر دەنساۋلىق كودەكسى قارالىپ جاتىر. وسى ورايدا اتالمىش ماسەلەلەر شەشىلەر دەپ ۇمىتتەنەمىز. قازىرگى تاڭدا مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردىڭ ۇشتەن ءبىرى اسقازان اۋرۋىمەن اۋىرادى. نەگىزى، ءاربىر ادام تاڭەرتەڭ مىندەتتى تۇردە ىستىق تاماق ءىشۋى كەرەك. سەبەبى تۇنىمەن اسقازانداعى بار نارسەنى قورىتقان اسقازان تاڭەرتەڭ تاماق تىلەپ تۇرادى. كوپتەگەن اتا-انالار بالالارىن تاڭەرتەڭ تۇرعىزا سالا مەكتەپكە جىبەرەدى. بالا مەكتەپكە بارعان سوڭ اتا-اناسى بەرگەن اقشاعا جارتىلاي فابريكات ونىمدەر جەپ، گازدالعان سۋ ىشەدى. ال بۇل زاتتار - اسقازاننىڭ جاۋى. راس، سوڭعى جىلدارى مينيسترلىك تاراپىنان مەكتەپ ىشىندە مۇنداي زاتتار ساتۋعا تىيىم سالىندى. الايدا مەكتەپتەن 200 مەتر جەردە قاپتاعان دۇكەندەر مەن دۇڭگىرشەكتەر ورنالاسقان. ولاردا چيپسى، گازدالعان سۋسىن، «كيريەشكي» ەركىن ساۋدادا.

- وتانداستارىمىزدىڭ سپورتپەن اينالىسۋىنا جەتكىلىكتى جاعداي قاراستىرىلعان با؟

- دامىعان ەلدەر وسى سالاۋاتتى ءومىر سالتىنىڭ ارقاسىندا اۋرۋدىڭ الدىن الىپ، ەلدەگى ءولىم-ءجiتىم سانىن ازايتقان. «اۋىرىپ ەم ىزدەگەنشە، اۋىرمايتىن جول ىزدەپ»، ونىڭ الدىن الۋ قاي كەزدە دە ءوزىنىڭ ءتيىمدى ءادىسىن بەرىپ كەلەدى. مىسالى، وسىدان 30-40 جىل بۇرىن كوپتەگەن دامىعان ەلدەر وسى سالاعا باسا كوڭىل اۋدارا باستادى. قازىرگى تاڭدا دامىعان ەلدەردە ادامداردىڭ ورتاشا ءومىر ءسۇرۋ جاسى 80 جاستان اسىپ كەتتى، ال بىزدەگى ادامداردىڭ ورتاشا ءومىر ءسۇرۋ جاسىنىڭ دەڭگەيى - 66 جاس. وسىلايشا، ءبىز دامىعان ەلدەردىڭ ادامدارىنان 14 جىل كەم ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. نەگىزىنەن، دامىعان ەلدەر قاتارىنا ءوتۋ ءۇشىن باستى قاپەرگە الاتىن نارسە - مەملەكەتتەگى ءومىر سۇرەتىن ازاماتتاردىڭ قولايلى ءومىر ءسۇرۋى جانە ءومىر ءسۇرۋ جاسىنىڭ ۇزاقتىعى. قازىر ءبىز الەم ەلدەرىنىڭ اراسىندا ۇزاق ءومىر ءسۇرۋ جاعىنان 101-ورىندا تۇرمىز. مەنىڭشە، ءدال وسى قارقىنىمىزبەن دامىعان 50 ەلدىڭ قاتارىنا ۇمتىلۋ كۇلكىلى دە سەكىلدى. سوندىقتان مۇنداي ماسەلەلەردىڭ الدىن الۋ شاراسىن وتكىزگەن ءجون. دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسى تەك قانا دەنساۋلىق مينيسترىنە تيەسىلى نارسە ەمەس. حالىقتىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋىنىڭ 10-اق پايىزى دەنساۋلىق مينيسترىنە قاتىستى. 20 پايىزى ەكولوگيالىق جاعدايعا بايلانىستى بولسا، تاعى 20 پايىزى تۇقىمقۋالاۋشىلىق اۋرۋلارعا قاتىستى. ال قالعان 50 پايىزى ادامنىڭ ءوز دەنساۋلىعىنا كوڭىل بولۋىنە بايلانىستى. ادامداردىڭ دەنساۋلىعىن جاقسارتۋعا دەگەن ۇكىمەتتىڭ قامقورلىعى ءتۇرلى سپورتتىق ساۋىقتىرۋ كەشەندەرىن سالۋمەن عانا شەكتەلەدى. ال قالعان جاعدايلاردىڭ ءبارى ادامنىڭ وزىنە بايلانىستى.

ايتا كەتەر جايت، حالقىمىزدىڭ سپورتپەن اينالىسۋى تۇراقتى جولعا قويىلماعان. ەرەسەكتەردىڭ 17-18 پايىزى، ال مەكتەپ جاسىنداعى جاسوسپىرىمدەردىڭ 27-28 پايىزى عانا سپورتپەن اينالىسادى. ال دامىعان ەلدەردە بۇل كورسەتكىش 50 پايىزعا تەڭ. كەڭەس وداعى كەزىندە كوپتەگەن سپورت ۇيىرمەلەرى مەن سەكتسيالارى، اۋلاارالىق بالالاردى سپورتقا باۋلۋ كلۋبتارى جۇمىس جاسايتىن. جانە ولارعا بالالاردىڭ تەگىن قاتىسۋىنا مۇمكىنشىلىك جاسالاتىن. ال قازىر مۇنداي ۇيىرمەلەردىڭ كوبىسى جابىلىپ قالعان نەمەسە جەكەشەلەنىپ كەتكەن. جەكەشەلەنىپ كەتكەن ۇيىرمەلەردىڭ باعاسى قىمبات بولعاندىقتان، جاسوسپىرىمدەر وعان باسىن دا سۇعا المايدى. بۇعان قاراپ، مەملەكەت تاراپىنان ادامداردىڭ سپورتپەن اينالىسۋىنا قولايلى جاعداي جاسالىپ جاتىر دەپ ايتۋ قيىن. ۇيدە ءوز بەتىڭمەن سپورتپەن اينالىسۋعا دا جاعداي جوق. مىسالى، ۆەلوسپورتپەن اينالىساتىندارعا قالا ىشىندە جۇرەتىن ارنايى جولدار جاسالماعان. ال كوشەدەگى قاپتاعان كولىكتەرمەن ارالاسىپ جۇرە بەرۋ قاۋىپسىز دەپ تاعى ايتا المايسىز. سونداي-اق جاقىندا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەر ناتيجەسىنە سۇيەنسەك، ءبىزدىڭ قالامىزدىڭ اۋاسى ەڭ ناشار 30 قالانىڭ قاتارىنا ەنەدى ەكەن. مۇنداي اۋادا جۇگىرىپ تە وپا تاپپاسسىز. وسى جاعدايلاردىڭ ءوزى-اق ادامنىڭ سپورتقا دەگەن قۇلشىنىسىن ارتتىرا قويمايتىنى انىق. مىسالى، شەتەلدە باسسەيندەر وتە كوپ. بىزدە قالا بويىنشا ءۇش-ءتورت-اق باسسەين بار. ەكi ميلليونعا جۋىق ادامى بار قالاعا بۇل باسسەيندەر تىم از. ونىڭ ۇستىنە، بۇلارعا كۇندەلىكتى بارىپ تۇرۋدىڭ باعاسى دا وتە جوعارى. وسى ورايدا ۇكىمەتتىڭ وسى جاعدايلارعا كوڭىل ءبولۋى كۇن تارتىبىندەگى ماسەلە.

- جاقىندا تەمەكى قۇرامىنداعى زياندى زاتتاردى تۇگەل كورسەتۋ جونىندە باستاما كوتەرگەنىڭىزدەن حاباردارمىز. تالاپ-تىلەكتەرىڭىز قانشالىقتى ورىندالدى؟

- تمد ەلدەرى اراسىندا ەڭ العاش رەت 2002 جىلى تەمەكىگە قارسى زاڭ قابىلدادىق. بۇل زاڭنىڭ باستى كەمشىلىگى - تەمەكى شىعاراتىن كومپانيالارعا قاۋقارى جەتپەي وتىر. قازىرگى تاڭدا ەڭ باستى شەشىمىن تاپپاي وتىرعان ماسەلە - تەمەكىنىڭ قۇنى. دامىعان ەلدەردە بۇل جاعىنان جەتىستىكتەر بارشىلىق. ولاردا تەمەكىگە قوياتىن سالىق - 70 پايىز. ءتىپتى فرانتسيا، ۇلىبريتانيا ەلدەرىندە بۇل كورسەتكىش 90-100 پايىزعا دەيىن بارادى. ال بىزدە 20 پايىزعا دا جەتپەيدى. سوندىقتان تەمەكىنىڭ قۇنى دا ارزان. تەمەكى ارزان بولعان سوڭ ونى بالا دا، شاعا دا ساتىپ الادى. ءبىز تەمەكىنىڭ قۇنىن ارزان قىلۋ ارقىلى جاسوسپىرىمدەردى تەمەكىگە اۋىزداندىرىپ وتىرمىز. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ەلباسىنىڭ تەمەكى مەن اراقتىڭ سالىعىن كوبەيتۋ تۋرالى ۇسىنىسىنان سوڭ سالىق كودەكسى قابىلداندى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە تەمەكىنىڭ قۇنىن ءۇش جىلدا 100 پايىزعا كوتەرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. سىرتتاي قاراعانعا بۇل ءتيىمدى شەشىم سەكىلدى. بىراق كوز الداۋ. مىسالى، بۇگىندە 100 تەڭگە تۇراتىن تەمەكى ءۇش جىلدان سوڭ 110 تەڭگە بولادى ەكەن. بۇدان نە وزگەردى؟ ماسەلەنى وسىلاي شەشۋگە بولا ما ەكەن؟

تاعى ءبىر ماسەلە، شەتەلدە تەمەكىلەردىڭ قورابىنا پيتتاگرامما، ياعني ونىڭ زياندىلىعى جونىندە (تەمەكىدەن اۋرۋ بولعان وكپە، قان تامىرلارىنىڭ زاقىمدانۋى، يمپوتەنتسيا) سۋرەتتەر سالۋ قولعا الىنعان. ال ءبىز تەمەكىنىڭ قۇرامىندا بار زياندى زاتتاردىڭ جارتىسىن جازۋعا دا قول جەتكىزە الماي كەلەمىز. ازىرگە تەمەكى ورامدارىندا ەكى عانا زات كورسەتىلىپ ءجۇر. شىندىعىندا، تەمەكى قۇرامىندا 4-5 مىڭ زياندى زات بار. ونىڭ 40-قا جۋىعى قورعاسىن، فورمالدەگيد، كومىرقىشقىل گازى سەكىلدى راك اۋرۋىن تۋدىراتىن، ادامنىڭ ىشكى اعزاسىن زاقىمدايتىن زياندى زاتتار. تەمەكى وندىرۋشىلەر «ءبىز وسىنشا اقپاراتتى تەمەكى قورابىنىڭ سىرتىنا قالاي سىيدىرامىز؟» دەپ سىلتاۋراتادى. مىسالى، ساعىزدىڭ ورامى تەمەكىنىڭ قورابىنان ءبىرشاما كىشى بولسا دا وندا ساعىز قۇرامىنداعى 15-تەن استام زات كورسەتىلەدى. سوندىقتان ىنتا بولسا، «قالاۋىن تاۋىپ، قار جاندىرۋعا» بولادى. مەنىڭشە، ءبىزدىڭ شەشىم قابىلداۋشى ورىندار تەمەكى كومپانيالارىنىڭ ىقپالىنان شىعا الماي ءجۇر. تەمەكى كومپانيالارى حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن قۇرتۋ ارقىلى وتە ۇلكەن پايداعا كەنەلىپ وتىر. مىسالى، سالىق ارقىلى تەمەكى مەن اراقتان مەملەكەتكە تۇسەتىن پايدا ەكى پايىزعا دا جەتپەيدى. ال ۇكىمەتتىڭ شىلىمقورلاردىڭ دەنساۋلىعىن جاقسارتۋعا بولگەن اقشاسى - 10 پايىز. وسى ورايدا كىم ۇتىپ، كىم ۇتىلىپ وتىر؟
بىزدە اراق پەن تەمەكى كەز كەلگەن بۇرىشتا ساتىلادى. مەن شۆەتسياعا جولىم تۇسكەندە ءبىر نارسەگە قاتتى ءسۇيسىندىم. ولاردا اراق ارنايى دۇكەندەردە بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ارالىعىندا عانا ساتىلادى. جالپى، قالا بويىنشا بەس-التى-اق اراق ساتاتىن ارنايى دۇكەن بار. ال دەمالىس كۇندەرى مۇلدەم ساتىلمايدى.

- مەكتەپ قابىرعاسىنداعى ۆالەولوگيا ءپانى سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋدى جەتكىلىكتى دەڭگەيدە ناسيحاتتاپ وتىر ما؟

- العاش 1999 جىلى سالاۋاتتىلىقتى ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا مەكتەپتەرگە ۆالەولوگيا ءپانىن ەنگىزدىك. سول ۋاقىتتاردا مەكتەپتەردىڭ 95 پايىزىندا ءپان رەتىندە وقىتىلاتىن. ال قازىر سوڭعى زەرتتەۋلەر بويىنشا مەكتەپتەردىڭ 60 پايىزىندا عانا وقىتىلادى. ونىڭ سەبەبى - بۇل ءپان باسىنان فاكۋلتاتيۆتىك ساباق رەتىندە عانا ەنگىزىلگەن. سوندىقتان وقىتقىسى كەلگەن مەكتەپتەر عانا وقىتادى. امەريكا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ الدىندا ۆالەولوگيانى نەگىزگى ءپان رەتىندە مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنگىزگەن. ءپاننىڭ پايدالىلىعىن ۇققان ولار ءالى كۇنگە كەڭ تۇردە وقىتىپ كەلەدى. جاقىندا جاپونيا نەگىزگى ءپان رەتىندە ەنگىزىپ جاتىر. بىزگە تاجىريبە الماسۋعا كەلگەن ولار «سىزدەر العاش بىزدەن بۇرىن قولعا الا باستاعان كەزدە جەتىستىككە بىزدەن بۇرىن جەتىپ ۇلگەرەدى دەپ ويلادىق. ءاپ-ادەمى باستاعان ءىستى اياقسىز قالدىرعاندارىڭىز قالاي؟» دەپ سۇراعاندا نە دەپ جاۋاپ بەرەرىمدى بىلمەدىم. راس، كەزىندە تالاي اقشا ءبولىندى، ەندى سونىڭ ءبارىن زايا كەتىرىپ، ورتا جولدان تاستادىق. بىزدە كەز كەلگەن نارسە باسىندا ءاپ-ادەمى باستالادى، ارتىنان اياقسىز قالادى. ماسەلەن، مەكتەپتەر ءپان رەتىندە بالالارعا وقىتۋى ءۇشىن مىندەتتى تۇردە مينيسترلىكتەن بۇيرىق بەرىلۋ كەرەك پە؟

نەگىزىنەن، قازاقستاندا ەسىرتكىگە قارسى الدىن الۋ شارالارى، مەزگىلسىز جىنىستىق قاتىناستان ساقتانۋ، تەمەكى، اراق ونىمدەرىنىڭ ادام بالاسىنا كەلتىرەر زياندىلىعىن وقىتۋ 15 جاستان باستاپ جۇرگىزىلەدى. ال دەرەكتەردى الىپ قارايتىن بولساق، 11 جاستاعى بالالاردىڭ ءوزى جىنىستىق قاتىناستىڭ نە ەكەنىن بىلەدى، تەمەكىنىڭ دە ءدامىن تاتىپ كورگەن. ولارمەن الدىن الۋ شاراسى جۇرگىزىلمەگەن سوڭ، جاستايىنان تەمەكىنىڭ ءدامىن تاتىپ، ەرتە باستان جىنىستىق قاتىناسپەن اينالىسقان سوڭ ءارتۇرلى جىنىستىق سوزىلمالى اۋرۋلارعا تاپ بولىپ جاتادى. ەگەر تەلەديدار مەن شەتەلدىك ءارتۇرلى جۋرنالداردان بۇرىن ولاردى ءوزىمىز دۇرىس اقپاراتپەن قۇلاقتاندىرساق، كوپ نارسەنىڭ الدىن العان بولار ەدىك.

نەگىزى، اۋرۋدىڭ الدىن الۋ مەن سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋ ءادىسى بىرگە جۇرگىزىلۋى كەرەك. بىراق ءبىزدىڭ دارىگەرلەرىمىز وسىنى تۇسىنبەيدى. ولار ەشقانداي جۇمىس ىستەپ جاتقان جوق. ەمحاناعا قاشان بارساڭىز دا، دارىگەرلەردىڭ الدى ۇزىن-سونار كەزەك. ولاردىڭ جۇمىسى الدىنا كەلگەن اۋرۋدى ەمدەۋمەن عانا شەكتەلەدى. ال دارىگەرلەردىڭ ادام اۋىرماي تۇرىپ ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزۋى، سالاۋاتتىلىقتى ناسيحاتتاۋ جاعى كەمشىن. شەتەلدە وتباسىلىق دارىگەرلەر وتە ساۋاتتى جۇمىس ىستەيدى. ولار قاراماعىنداعى ادامداردى اۋىرتىپ الماۋ ءۇشىن بارىن سالادى. ويتكەنى ولاردىڭ ايلىعى ءبىزدىڭ دارىگەرلەر سياقتى قانشا ادامدى قابىلداعانىمەن ەمەس، حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنىڭ جاقسارعانىنا بايلانىستى. ولاردا ءار ادامنىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاۋعا بولگەن اقشا ادام اۋىرماعان جاعدايدا دارىگەردىڭ قالتاسىندا قالادى دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان. شىنىندا دا، ناۋقاس ازايسا، ولاردا دارىگەرلەردىڭ ايلىعى جىلدا كوبەيەدى. وتباسىلىق دارىگەر قاراماعىنداعى ادام اۋىرا قالسا، سول ادام ساۋىققانشا قاسىندا جۇرەدى. ەڭ باستىسى، جانى اشيدى. ال ءبىزدىڭ دارىگەرلەردە نەمقۇرايدىلىق باسىم. وسىنداي ەكونوميكالىق تاسىلدەردى قولدانۋ ارقىلى بىزدەگى دارىگەرلەردىڭ دە جۇمىسىنىڭ ساپاسىن ارتتىرساق، اۋرۋدىڭ الدىن العان بولار ەدىك. بىزدە جاقسى جۇمىس ىستەگەن دارىگەر دە، جامان جۇمىس ىستەگەن دارىگەر دە بىردەي ايلىق الادى. مۇنداي «تەڭدىك» دارىگەرلەردىڭ ءوز جۇمىسىنا سالعىرتتىق تۋدىرادى. ەگەر ايلىقتى ولاردىڭ ىستەگەن جۇمىسىنا ساي تولەسە، حالىق تا جاقسى مامانعا بارار ەدى. وسىلايشا، قوعامدا جاقسى مامان قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك تۋار ەدى.

- ءوزىڭىز سپورتپەن اينالىساسىز با؟ تەمەكى مەن اراقپەن «دوستىعىڭىز» قالاي؟

- جاس كەزىمدە ءبىراز سپورتتىڭ تۇرلەرىمەن اينالىستىم. قازىر ۇيدە ۆەلەترەناجەرىم بار. بوس ۋاقىتىمدا، تەلەديدار قاراپ وتىرعاندا سونىڭ ۇستىنەن تۇسپەيمىن. اندا-ساندا ۇرتتاپ قوياتىنىم دا بار. ماماندار «مۇلدەم ىشپە» دەمەيدى، «ءىش، بىراق مولشەرىمەن» دەيدى. وسى ورايدا وتىرىستارعا بارعاندا ازداپ ۇرتتاپ قويامىن. نەگىزى، الكوگولدىڭ دە پايداسى بار، كوپتەگەن سوزىلمالى اۋرۋلاردىڭ 29 پايىزى سترەستەن باستالادى. وسى ورايدا ىشىمدىك سترەستى تۇسىرۋگە، اسقازاندى قورىتۋعا، ىشتەگى مايلى اسپەن بىرگە جينالعان قالدىق زاتتاردى تۇسىرۋگە كومەكتەسەدى. ال تەمەكى مۇلدەم شەكپەيمىن، شەگىپ تە كورمەگەنمىن.

داتىم...
- بيىلعا دەيىن سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋعا بۇكىل قازاقستان بويىنشا 550-560 ميلليون تەڭگە ارالىعىندا اقشا بولىنەتىن. ونىڭ 90 پايىزى قىزمەتكەرلەردىڭ جالاقىسىنا، مەكەمەنىڭ كوممۋنالدىق اقىسىنا، سالىققا كەتەتىن. ال نەگىزگى جۇمىسقا 50-60 ميلليون عانا قالاتىن. قالعان قارجىنى 15 ميلليون حالىقتىڭ سانىنا ءبولىپ تاستاساق، 4 تەڭگەدەن كەلەدى. سوندا قازاقستاندىق ءاربىر ادامدى سالاۋاتتىلىق ءومىر سالتىنا قالىپتاستىرۋ ءۇشىن 4 تەڭگە بولىنەدى دەگەن ءسوز. ەندى دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىن ايتار بولسام، دامىعان ەلدەر وزدەرىنىڭ جىلدىق تابىسىنىڭ 10 پايىزىن دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنا بولەدى. ال بىزدە قازىر بۇل كورسەتكىش - 2,5 پايىز. امەريكادا ادام باسىنا 4500 دوللار بولىنەدى. ەۋروپانىڭ كوپتەگەن ەلدەرى ادام باسىنا 2-3 مىڭ دوللاردان كەم بولمەيدى. ال بىزدە ادام باسىنا 200 دوللار بولىنەدى. ءبىز سوندا ءوز-وزىمىزدەن نە اياپ وتىرمىز؟

قۋانىش ابىلداقىزى

«الاش ايناسى» گازەتى 30 ماۋسىم 2009 جىل