Bizding uaqyt óte kele týrimiz, kiyimimiz, jegen asymyz ata-babalarymyzgha qaraghanda bólek bolghanymen,  tilimizding (dilimiz ben dinimizdi qosa) bir bolghany jón. Óitkeni atalarymyz qazaqsha, әkelerimiz oryssha, nemerelerimiz aghylshynsha, shóberelerimiz qytaysha nemese arabsha sóilese, últymyz joghalmay ma? Búnday jaghdayda atasyn әkesi, әkesin balasy, balasyn onyng balasy týsinbey, aitqanyn úqpay, teris baghyp ketpey me? YuNESKO-nyng deregi boyynsha endi jýz jyldyng ishinde qazirgi 7 mynday tilding 10 payyzy, yaghny 700-i qalatyn kórinedi. Qalghan tilderding tauy shaghylyp, kýni qarang bolmaq. Myndaghan jyl boyy babalarymyzdyng jinaghan asyl qazynasy qazir tilde ghana saqtalyp túrghan joq pa? Onsyz da az qazaq halqy sol asyldan ertengi kýni airylsa, onda últ boludan qalady. Sondyqtan tilding mәselesine nemqúrayly qaraugha bolmaydy.

Bizding uaqyt óte kele týrimiz, kiyimimiz, jegen asymyz ata-babalarymyzgha qaraghanda bólek bolghanymen,  tilimizding (dilimiz ben dinimizdi qosa) bir bolghany jón. Óitkeni atalarymyz qazaqsha, әkelerimiz oryssha, nemerelerimiz aghylshynsha, shóberelerimiz qytaysha nemese arabsha sóilese, últymyz joghalmay ma? Búnday jaghdayda atasyn әkesi, әkesin balasy, balasyn onyng balasy týsinbey, aitqanyn úqpay, teris baghyp ketpey me? YuNESKO-nyng deregi boyynsha endi jýz jyldyng ishinde qazirgi 7 mynday tilding 10 payyzy, yaghny 700-i qalatyn kórinedi. Qalghan tilderding tauy shaghylyp, kýni qarang bolmaq. Myndaghan jyl boyy babalarymyzdyng jinaghan asyl qazynasy qazir tilde ghana saqtalyp túrghan joq pa? Onsyz da az qazaq halqy sol asyldan ertengi kýni airylsa, onda últ boludan qalady. Sondyqtan tilding mәselesine nemqúrayly qaraugha bolmaydy.

Tilder shejiresi. Tilderding ishinde eng múqiyat zerttelgeni ýndieuropalyq tilder toby. Aldynghy Aziyagha, Qara teniz jәne Kaspiy tenizi manyna taraghan, qazirgi kezde joq bolyp ketken tilderding qataryna hett, lidiya,  anatoliy-palay, luviy, likiy, kóne grek kritomiyken, hurriyt, urart, núristan, sanskriyt, kóne parsy, midiy, avesta, soghdy, sarmat, saq, baktriy, horezm, pehlevi, parfyan tilderi jatady. Joghalghan tilderding qataryn europalyq venet, kóne latyn, kelit, gall, breton, valliy, men, korn, illiriy, messap, got, friyz, flamand, pruss, bur, kopt, frigiy, lepont, polab, ligur, filistiym, tohar, kóne slavyan, akkad jәne t.b. tilder toltyrady. Europanyng kóp tilderi kóne latyn tilinen bastau alady. Qazir latyn tilin tek qana katolikter shirkeu­lerinde óz minәjatynda qoldanady, keyingi kezde dәrigerler bilim alu barysynda latyndy paydalanudy shektep otyr. Latynnan ispan, portugal, katalan, fransuz, oksitan, retoroman, italiyan, sard, rumyn tilderi taraydy. German tilder tobyna shved, dat, norveg, island, aghylshyn, niyderland, nemis jәne idish jatady. Baltyq-slavyan tilder tobyna latysh, litva, orys, ukraiyn, belorus, cheh, slovak, polyak, bolgar, makedon, serb-horvat, sloven, alban kiredi. Afro-aziat tobyn semit jәne berber-liviy tilderi qúraydy. Semit tiline evrey, aramey, arab, amhar jatady. Kartvel tobyna gýrji, megrel jәne laz tilderi kiredi. Qap tauy toby halyqtarynyng tilderi abhaz-adygey jәne nah-dagestan tobynan túrady. Abhaz-adygey tobyna abhaz, abaziyn, adygey, kabardiyn-cherkes, úbyq kiredi, nah-dagestan toby nah, sheshen, ingush, basbiy, Daghystannyng taulyq 30 tilderine (avar, and, sez, darghyn, lak, lezgiyn, tabasaran jәne t.b.) bólinedi. Fiyn-ugor-samadiy toby hanty, mansi, vengr, komiy-permyak, komiy-zyryan, udmurt, mordva, mariy, saam, fiyn, eston, nenes, enes, nganasan, selkup tilderinen qúralady. Altay tobyna týrki, monghol jәne túnghys-manjúr tilderi jәne korey, japon tili kiredi. Týrki tildilerge chuvash, týrik, әzirbayjan, týrikmen, tatar, qazaq, bashqúrt, qarayym, qúmyq, noghay, qaraqalpaq, qyrghyz, ózbek, úighyr, saha jatady. Monghol tobynan buryat, monghol, daghúr, mongor jәne Aughanstannyng moghol tili taraydy. Túnghys-manjúrgha man­júr, evenki, even jәne basqa Shyghys Sibir men Qiyr Shyghys tilderi jәne dialektileri qosylady. Ýndistan halqynyng kóbi dravid tobyna kiretin: tamiyl, malayam, kannada, telugu, kýi, gondi, brahu tilderinde sói­leydi. Ýndieuropalyq, afroaziya, kartvel, oral, altay jәne dravid toptary birigip ýlken nostrat tobyn qúraydy. Osyghan borey (chukot, koryak, alutor, iytelmen jәne t.b.) nivh, ain, eskimos-әleuit kiredi. Tiybet-birman tarauyna tiybet, birman, akha, lisu, tanghút, szinpo, miyanma, bodo, kuki-chiyn, zorghay, lepcha, qytay tili jatady. Biraq qytay tilining ózindik orny bar, óitkeni iyeroglifti kóne qytay tili 4 dialekten (dúnghan, u, yue, mini) qúralghan jәne tiybet-birman tilinen ózgeshe. Tiybet-qytay tobyna myao, yao, dun-shuy, austroneziy tilderin de jatqyzady. Myao-yao tilderine palaung, riang, va, lava, kha, pheng, khasi, santali, mundari, ho, kharia, kurku, sora, nagali, nikobar tilderi jaqyn keledi. Tay tobyna siam, laos, tay, shan, ahom, býi, nung, chjuan, kam-sun  tilin kirgizedi. Kaday tobyn li, lakua, gelao jәne t.b. tilder qúraydy. Indoneziyada cham, sou, malay, indoneziy, yavan, bataq, dayak, taghal, malagasiy, poliniziy tilderi taraghan. Afrikada Sahara shólinen tómen qaray tilder kongo-sahar (niygero-kordofan, nil-sahardan túratyn) jәne koysan tobyna bólinedi. Niyger-kordofan tobyna suahili, ruanda, kongo, rundi, luba, luganda, lingala, soto, zulu, tiyv, kambariy-reshe, piti, birom, boki, tula-kemu, chamba-mumbala, dakataray, vere-durru, mumuys-zinna, damakari, yungur-roba, kai, yen-munta, longuda, feli, nimbari, bua-hobe, masa, gbal-ngbana, banda, ngbaida-ekoma, zand-pambia, ngbaka-mabo, bangba, ndogo-mangal, madiy-dongo, mandunga-mba, fula, volof, kisi, mәlinki,bambara, sonnik, mende, mosi, grusi, lobo, akan, eve, yoruba, ibo, adamava, ubango, kordofan tilderi jatady. Nil-sahar tobyna bongo-gberi, sara, vale, bubama, kresh, bincha-kara, moru-madi, kangberu-alua, mangburu-efe, lendu, songhay, sahar, maba, fur, koma jәne t.b. tilder kiredi. Koysan toby: bushmen, sandave, hatsa tilderi Afrikanyng ejelgi tilderi bolyp sanalady. Amerika qúrlyghynyng tilderi iri-iri birneshe toptargha birikken. Sonday toptyng biri algonkiyn-mosan: yur, viyot, kri, odjibva, menomini, foke, nutka, kvakiutl, bella-bella, chemakum, shusvop, kalispel, kutenai, natchez, choktau, tunik tilderinen túrady. Ýlken kenistikti Amerikada hoka-siu toby (yana, yuma, lakota, krou, preri, irokez, kadday tilderi) alyp jatyr. Yuka-penuty tarmaghy vintun, yuki, mivok, maydu, astek, taio, kiva tilderinen qúralghan. Ortalyq Amerikadaghy mayya-soke tobyna mayya, miyhe, soke, popoluka, huave, totonak, tepehua tilderi jatady. Algonkiyn-mosan, yuka-penuty jәne mayya-soke toptary bir-birine tuystas bolyp kelgenimen qoymay, Ontýstik Amerikadaghy aravak, yanomano-pano-takan, chibcha, inkter­ding tili kechua, aimara, tukano, uitoto, tupiy-guarani, tupinamba tilder toptarynan da alys emes.

Endi osynshama tilderding shyghu tegin bireu bilse, bireu bilmeydi, myndaghan tilderding tamyry terende jatyr, tildi tek qana «dybys shygharyp, adamdardyng bir-birimen sói­lesuinen ghana tuyndaghan qúral» desek, onda biz qatty qate­le­semiz. Dybys shygharyp, sóilesuden osynshama tilder payda bolmas. Tilding tamyry terende, uaqyty bizden «erte-erte ertede, eshki qúiryghy keltede». Sol erte zamanda tabighattyng tilinen adamnyng tili bólinip shyqqan. Búrynghy jan-januardyn, ósimdiktin, aspannyn, júldyzdyng tilin bilgender bizge qazir ertegi. Diny jazbadan da belgili jayt,  Sýleymen payghambardyng an-qústyn, shópterding tilin bilgeni jәne solardyng adamgha paydasyn múragha qaldyruy. Alghashqy birtútas tilde әrbir dybystyn, әrbir sózdin, әrbir sóilemning birneshe tereng maghynasy bolghan, qazirgishe maghyna bir jazyqtyqta ornalaspaghan, ol kenistikte tiri, sózben isting ajyramay, aitylghan sóz siqyrly bir kýshpen dýniyege kelip, oghan óz әrin berip, renin týrlendirgen. Sol zamanda babalarymyz óz uaghynda әrbir әriptin, sannyng óz qúdayy bolady dep týsinip, ózderinshe ghúmyr keshken...

Tilderding joghaluy. Bizding órkeniyetimiz orny tolmas shyghyngha úshyrap otyr. Oghan sebep, dýnie jý­zindegi 6800 tilding әr eki aptada bireui joghalyp otyr. Tilding osylay kelmeske ketui - siyrek kez­desetin januarlardyng joghaluynan da tezdigi apat emey nemene? Til bilimining Qyzyl Ki­tabyna qazirgi tilderding 40 payyzyn kirgizuge bolady, ósim­dikter men januarlar dýniyesinining Qyzyl Kitabyna ósimdikterding 8 payyzy, sýtkorektilerding 18 payyzy kirgen. Tilderding jyldam joghaluy - adamdardyng uaqytpen, qorshaghan ortamen, býgini jәne erteninen baylanysyn ýzude. Jer jýzindegi halyqtyng 80 payyzy 83 tilde sóilese, 0,2 payyzy az qoldanylatyn 3500 tilde sóileydi. Tipten keybir tilderde bir-eki adam ghana qalghan. Mәselen, Amerikadaghy rezervasiyadaghy 27 tilden aman qalghan «Siyles-dini» tilinde qazir bir-aq ýndis sóileydi, onyng ózi jasy 70-ten asqan. Taghy mysal retinde yuchy qauymynyng tilin keltiruge bolady. Búl tilding ereksheligi - dýniyedegi birde-bir tilge úqsamauy, tamyrlys bolmauy. Yuchy tilinde 5 aqsaqal sóileydi, olardyng jasy 60-tan asqan. 1996 jyly katavba tilining Qyzyl Búlt atty ýndisi dýniyeden qaytqanda, Londonnyng «Tayms» gazeti onyng tili turaly derek­terdi basyp shyghardy, óitkeni Qyzyl Búlt siu tobyna jatatyn katavba tilinde keyingi úrpaqqa anshylyq ólenderi men әnúranyn Smitson múrajayyna qaldyrghan bolatyn. Yahy tilining ýndisi Ishy ózining qauy­my qyrylghannan keyin Soltýs­tik Kaliforniyada qashyp tyghylyp jýrgen, til zertteushi Eduard Sepir ony tauyp alyp, sol qauymnyng anyzyn, tilin zerdelegen. Biraq Ishiyge amerikalyqpen kezdes­keni jaqpaghan, ol tuberkulez auruymen auyryp qaza tapty. Kóbinese az tilderding songhy ókilderi bilinbey dýniyeden ketip jatyr, al olarmen birge Jer betinen olardyng tilderi de joghaluda.

Tilderding joghaluy búryn otarshyldardyng jergilikti halyqty jappay qyryp-joyynan bolsa, qazir ýlken til­derding kishi tilderdi yghystyruynan tuyndap jatyr. Býginde Sol­týstik Avstraliyada 153 tilge, Ortalyq jәne Ontýstik Amerikada 113 tilge, Soltýstik Amerika men Shyghys Sibirde 54 tilge birjolata joghalu qaupi tónip  túr. Al Qytay men Japoniyada 23 til úmyt bolghan. Sonymen jaqyn arada 383 til qúridy degen sóz. Búl ýderiske eshkim toqtau salar emes. Jahandanu men kóship-qonu adamdardy kóp taraghan birneshe tilde ghana sóileuge mәj­býrleydi, mәselen aghylshyn, ispan, orys, qytay tilderinde Jer beti halqynyng 80 payyzy sóileydi. Búl tilderding ózderi de kýnnen-kýnge qúldyrauda, kórshimizding «úly da quatty orys tili» qazir sóz baylyghy kedey runglishke ainaluda. Kóptegen ghalymdardyng boljauynsha 500 jyldan keyin  Jer betinde tek qana bir til (aghylshyn  tili boluy mýmkin) ghana qaluy yqtimal ekendigin jasyrmaydy. Áriyne basqa tilder de mýmkin qalar, biraq olardyng qoldanu ayasy ýy túrmysynan shygha qoymas. Songhy ókil­dermen birge qúryp jatqan tilderding jazu-syzuy joq, sondyqtan olardyng mәdeny múrasyn jazyp alyp qalu ýshin keminde 400 myng dollar kóle­minde qarajat kerek, al til janashyrlarynda múnday qarajat tabyla ber­meydi.

Deni sau tilge sol til­de balalar sóileytin tildi ghana jatqyzugha bolady. Eger kish­kentay balalar tildi týsinip, sóiley almasa, onda til joghaluynyn  alghashqy qonyrauy soghylghany, eger tilde tek qarttar ghana sóilese onda onyng qúryghany. Tilding ómir sýrip, damuy ýshin kem degende sol tilde 1 millionday adam sóileui qajet. Qazirgi kezde jaqsy jaghdayda tek qana 10 til: qytay (874 mln. adam), hindy (366 mln.), aghylshyn (341 mln.), ispan (320 mln.), bengal (207 mln.), portugal (176 mln.), orys (167 mln.), japon (125 mln.), nemis (100 mln.), kәris (78 mln.) tilderi, búnyng jartysy europalyq tilder, al Europa bolsa dýniyejýzi tilderining 4 payyzynyng ghana otany bolyp tabylady. Onyng ýstine aghylshyn tilin biznes pen aqparattyq tehnologiyalar salasynda qosymsha 350 mln. adam paydalanady. Ázirshe ózin 250-dey til qauipsiz sanay alady. Dýnie jýzi boyynsha tiyisti sharalar qoldanbasa, 100 jyldyng ishinde til­derding 90 payyzy joghalmaq, al tiyisti is-sharalar qoldanghannyng ózinde 50 payyzy joghalmaq. Tilderding joghaluy ýshinshi mynjyldyqtyng ghana mәselesi emes, ótken 500 jyldyng ishinde neshe týrli soghystardan, júqpaly aurulardyng kesi­rinen, qyryp-jongdan, әrtýrli yqpaldan 4000-nan 9000-gha deyin tilder joyylyp ketken. Mәselen, 1777 jyly Angliyada kelit tildes kornish tilining songhy ókili qaytys bolghan, odan keyin ony tiriltuge әreket jasalghan, qazir búl tildi 2 mynday adam iygergen. Qazirding ózinde Papua - Jana Gviyneyada 832 til, Niygeriyada - 515 til, Ýndistanda - 398 til, Meksika, Kamerun jәne Avstraliyada - 300 til, Braziliyada 234 til, Tynyq múhitynyng Vanuatugha jaqyn ornalasqan kishkentay araldar tobynda 110 til qoldanylady. Tilderding joghaluynan ol halyqtyng mәdeniyeti, auyz әdebiyeti, óneri ghana joyylyp qoymay, sol jerde ornalasqan ósimdikter jәne jan-januarlar jónindegi jýzdegen jyldar boyy jinaqtalghan bilim-ilimi birge joghalmaq. Mysaly, Kosta-Rikadaghy kóbelek qúrty bir qaraghanda barlyghy birdey kóringenimen, DNK-si boyynsha 10 týrge bólinedi eken, al jergilikti taypa tilinde kóbelek qúrtynyng 10 týrining әrqaysysynyng óz atauy bar. Sondyqtan da joghalyp jatqan tilderde biz bilmeytin ósim­dikter men januarlar dýniyesi jóninde 80 payyz  bilim bar desek bolady.

Qazaq tilining taghdyry. «Ózge tilding bәrin bil, óz tilindi qúrmette» demekshi bizding qazaq tilimiz últymyzdyng mәdeniye­tining bir bóligi jәne bizdi qorshaghan naqty, aiqyn ómirimizding aqiqatyn kórsetedi, sonymen birge qoghamdyq sana-sezimdi, últtyq minezimizdi, ómir saltymyzdy, dәstýrimizdi, әdet-ghúrpymyzdy, dýniyetanymymyzdy aiqynday týsedi. Rasul Gamzatovtyng «sening tiling erteng óledi dese, men býgin óluge dayynmyn» degenindey aqyl-esi dúrys, el-júrtynyng taghdyry tolghandyratyn oily azamattardy kýnde bir janalyghy shyghyp túrghan, almaghayyp zamanda qazaq tilining taghdyry oilandyrmay qoymas.

Qazirgi qazaq tili dýniyedegi basqa tildermen birge qúldyrap, damymay qúryp barady. Basqa tilderden engen janama sózder, qazirgi naryqqa baylanysty tilimizde payda bolghan jana sózder tildi damytyp, kórkeytip jatyr deuge kel­meydi, olardyng paydasynan ziyany kóp, mәselen marketing, menedjment, biznes, birja, kompiuter sózderi qazaqylanyp audarylmay, tilding damu jýiesin eskermey paydalanyluda. Búl bizding tiri tili­mizde, týsiniksiz óli sózderding kóbengin qalaysha «tilding damuy» dep aita alamyz?

Qazirgi ana tilimiz keshegi aq patshanyng kezinen sóz qory birshama azayghan, oghan dәlel kenestik kezde 20 mynday sózimiz frazeologizm sózder retinde ainalymnan shyghyp aqsaghan, mәselen biologiya ghylymynda adamdy «eki kózdi» dep oqytsa, qazaq «adamda tórt kóz bar» deydi: «aytatynyndy tórt kózimiz týgel otyrghanda ait» demekshi, sonda qalghan eki kózimizding biri aqyl kózi, ekinshisi kónil kózi, aqyl kózi ashylmaghan adam isting qisynyn bayqaudan kórsoqyr bolyp, kónil kózi ashylmaghan bireuding qayghy-quanyshyna ortaqtasa almaydy. Sóitip, kóptegen mal-jan turaly, týrli aurular, olardy emdeu joldary turaly qúndy derekterden airylyp otyrmyz.

Sinonimdik sózdiktegi sózder tilding jappay qúldyrap, qúldilap jatqandyghyn kór­setedi. Maghynasy bir bolyp keletin, biraq jazyluy basqa sinonimderding tilde payda boluy tildin, halyqtyng ómir-saltynyng qarapayymdanyp, adamdarynyng azghyndanyp bara jatqandyghyn kórsetedi, óitkeni til bay kezde, tórt qúbyla týgel kezde әrtýrli maghynany bildiretin sózder, til qúryghanda barlyghy bir ýiindige ainalghanyn kórsetedi. Abay: «Batysym Shyghys boldy, Shyghysym Batys boldy» degendey búl oryn auysu emes, búl «Týs­tigimde, Ontýstigimde, Batysymda, Shyghysymda barlyghy Batys boldy» degen sóz, yaghny geometriya tilimen aitar bolsaq, Aspan Jerge qabysqanday til kenistigining jazyqtyqqa, jazyqtyqtan týzuge, týzuden nýktege ainalyp qúruyn kórsetedi.

Tilding manyzy zor. Qarapayym mysal retinde shúnqyrdy, ordy keltiruge bolady, tilimizde or, shúnqyr degen týsinik sózi bolghannan keyin biz ómirde, ordy kórsek, ishine týsip ketpey, ainalyp ótemiz. Al tilimizde onday sóz bolmaghanda qayter edik, kezdesken sayyn orgha týsip, odan shygha almay delsal bolar edik. Sonday-aq qazir qazaq tilining sóz qúramynan ekilik týr joq bolghan. Búl ekilik týri arab tilinde saqtalghan, onyng ózi búrynghy maghynasynda emes. Mәselen adam jeke týr, adamdar kópshe týr, al әiel men erkek (jigit pen qyz)ekilik týri, yaghny júp. Biz «qyz ben jigit júptasyp» barady dep aitamyz, eki jigit nemese eki qyz júptasyp barady demeymiz. Osy ekilik týr tilde joghalghasyn, janúyalarda týsi­nis­peushilik artyp, úrys-keris kóbeyip, talaydyng taghdyry tәlkekke shalynyp jatyr. Ekilik týr sening qarsylasynnyng sening jalghasyng eken­digindi, sen onymen birtútas ekendigindi úmyttyrmaydy. Ýndistandaghy moghol biyleushisi zamanynda Ahmed súltan esepshisine jaularyn jylda sanatatyn kórinedi. «Biyl jaularynyz osynshagha azaydy, olar dýniyeden ozdy» degen habardy estise, Ahmed súltan qatty renjiytin kórinedi. Ol kezeng negizi til búzylmaghan kez bolsa kerek. Tildegi ekilik týr eng birinshi ret 16 ghasyrda aghylshyn tilinen alynyp tastalghan, odan keyin artynsha Angliyada Parlament payda bolady, óitkeni ekilik týrding esesin teneltu kerek boldy. Búryn adamgershilikpen retteletin jaghdaylar endi zansyz rettelmeytin boldy, әr jaghdaygha әrtýrli zang kerek. Sodan song búl auru basqa tilderge de tarady. Qazirding ózinde qay elding parla­mentterin alsang da, zandary kýlshe piskendey kýnde shyghyp jatady. AQSh-ta ýilengende neke kelisim-shartyna otyrady, onda erli-zayyptylardyng qay kýni ne isteytindigi, qalay isteytindigi bәri-bәri jazylghan neke kelisim-sharty birneshe myng qaghaz betin qúraytyn jauap­kershilikten túrady. Adamy qasiyetten, móldir mahabbattan airylghan qoghamda әriyne solay bolady, shynayy qarym-qatynastyng ornyn óli qaghaz basady...

Biz qytaylar, arabtar, kәrister nege kóp ekendigine oy jýgirte bermeymiz, demografiya salasyna da tilding әseri zor, búlarda әiel zaty men er zaty kezdeskende ózinshe bir erotikalyq, poeziyalyq júmsaq tilde sóilesedi. «Jyly-jyly sói­leseng jylan innen shyghady» demekshi ózine qúrmetpen qarap iltipat kórsetip túrghan adamdy qalaysha jek kóresin? Sondyqtan da olarda halyq sanynyng kóptiligine tang qalugha bolmas. Kәristerding teledidardan kórsetip jatqan serialdarynan-aq olardyng mәdeniye­tinin, izettiliginin, sezimtal­dyghynyng bizden góri joghary ekendigin kóruge bolady. Al bizding últtyq sanamyzdy búzyp jatqan tәrbiyesi teris týrik serialdaryn kórsetuge tyiym salugha deyin baru kerek.

Bayaghyda ormangha bireu kelip, aghash bitkenning bәrin shynghyrtyp shauyp jatqan kórinedi, sonda bir kәri emen qasyndaghy aghashty «bilip kel» dep jiberedi, sóitse ormandy shauyp jatqan basy temir, saby aghash balta eken. Sonda kәri emen «saby aghash bolsa, jau jaqynnan shyqty, qiyn boldy» dep qynjylypty. Qazirgi jastarymyzdyng kóbi saby aghash (qany qazaq) bolghanymen, basy temir (oy-sanasy oryssha, tәrbiyesi batyssha). Solar bizding últtyq qúndylyqtarymyzdy shauyp, ýlkendi syilamaytyn teris tәrbiyeli, óz últyn mensinbeytin, ana tilin búrmalap, kemsitip, auyzdarynan boqtyqtan basqa shyqpaytyn, qara basyn oilaytyn ózimshil, menmen bolyp túr. Olardy dúrystau ýshin olardyng basyn, yaghny oi-sanasyn, tәrbiyesin týzetu qajet.

Tilmen óltiruge, tilmen emdeuge bolady, sonday-aq tildi de óltiruge de, tiriltuge de bolady. Joghalyp jatqan tilderding qamytyn kiymeu ýshin jәne úrpaqtan-úrpaqqa ata-múramyz jalghasyn tabu ýshin tilimizdi, tilimiz arqyly últtyq qúndylyqtarymyzdy, saltymyzdaghy asyldarymyzdy qayta janghyrtuymyz qajet. Ol ýshin tilimizdegi әr sózimiz ózining naghyz auqymdy maghynasyn tauyp, qúr әnsheyin sóz boludan qalyp, qazaq tili sózi men isi qatar jýretin quatty jana dýniyeni, jana kenistikti jarata alatyn tilge ainaluy kerek. Kýndelikti túrmystyng ózinde ghana tilding damuy ýshin kýnige janadan 20-25 sóz payda bolyp otyruy kerek, al tilde tek qana janadan eki sóz: sputniyk, gharyshker sózderi payda bolu ýshin orasan zor oqighalar: Jerding jasandy serigi - sputnik jasalyp, tehnika damyp, adamnyng gharyshqa kóterilui qajet. Al kýndelikti kýibing tirlikte osynday jana sóz­derding jiyrma shaqtysy kýnde payda bolyp, qarym-qatynastyng qyr-syryn sipattap otyruy kerek, al onday bolmaghasyn, adamdar daghdyly sózdermen sóileskesin, ony bireui bylay týsinip, ekinshisi basqasha týsinedi.

Týsinbeushilik, kelispeushi­liktin, dau-damaydyng tamyry tilding jetilmeuinde, damymauynda jatyr.

Últymyzdyng joq bolyp ketpeui ýshin bizding atalarymyz da, әkelerimiz de, balalarymyz da, nemere-shóberelerimiz de, elimizdegi basqa últtyng ókil­deri de atsalysyp, qysqasyn aitqanda barlyghymyz el bolyp, qazaq tilinde sóilep, jazyp-syzyp, oqyp, qazaq tilining mәrtebesin kóteru ýshin ana tilimizdi qúdireti kýshti tilge ainaldyru býgingi kýnning uaqyt kýttirmeytin sharuasy.

Núrbek ShÁKIShEV, Bayqonyr qalasy

«Preziydent jәne Halyq» gazeti