Júma, 29 Nauryz 2024
Janalyqtar 3560 0 pikir 30 Mausym, 2009 saghat 21:22

GERMANIYaDAN KELGEN SÁLEMDEME

Nemis eli men Qazaqstan onyng ishinde Manghystaudyng arasyndaghy tarihy baylanys tamyryn tym te-renge tartyp әketedi. Eng aldymen búl týbekting zertteluinde, ghyly-mynda nemis últy ókilderining qol-tanbasy jatyr. Ataqty K.M.Ber Kaspiy tenizin zerttep Fortqa kelgen bolsa Blaramberg Kaspiyding Shyghys jaghalauyn kartagha týsirdi. Meyer Forttan bastap Jem saghasyna deyingi ónirden tamasha tanymdyq ocherk jazyp qaldyrdy. 1825-26 jyly orys armiyasynyng polkovniygi (keyinnen general) F.Berg ýlken keshendi ekspedisiyany bastap Ýstirtti zerttedi. Aldynghy eki ghasyrdyng astasuynda etnograf ghalym R.Karuts Manghystauda birneshe ret bolyp zertteuining nәtiyjesinde artyna 50-den astam týsirgen foto, qolmen salynghan surettermen bezendirilgen. «Manghystau týrikmenderi men qazaqtary arasynda» atty kitap jazyp qaldyrdy. Basqany bylay qoyghanda týbekte salynghan alghashqy qamal qala Forttyng bas qúrylysshysy injener kapitan Gennerihtyng da últy nemis. Búl baylanys tipti birinshi dýniyejýzilik soghys kezinde de jalghasa berip, Forttaghy nemis tútqyndarynyng ól-genderine qazaq sheberlerining qo-lymen eskertkish ústyn qashaldy. Negizi nemisting ózderining syzbasy boyynsha jasalyp nemisshe «Sol-dattargha joldastarynan» dep ja-zylghan ol eskertkish qazir Fortta orys ziratynda túr.

Nemis eli men Qazaqstan onyng ishinde Manghystaudyng arasyndaghy tarihy baylanys tamyryn tym te-renge tartyp әketedi. Eng aldymen búl týbekting zertteluinde, ghyly-mynda nemis últy ókilderining qol-tanbasy jatyr. Ataqty K.M.Ber Kaspiy tenizin zerttep Fortqa kelgen bolsa Blaramberg Kaspiyding Shyghys jaghalauyn kartagha týsirdi. Meyer Forttan bastap Jem saghasyna deyingi ónirden tamasha tanymdyq ocherk jazyp qaldyrdy. 1825-26 jyly orys armiyasynyng polkovniygi (keyinnen general) F.Berg ýlken keshendi ekspedisiyany bastap Ýstirtti zerttedi. Aldynghy eki ghasyrdyng astasuynda etnograf ghalym R.Karuts Manghystauda birneshe ret bolyp zertteuining nәtiyjesinde artyna 50-den astam týsirgen foto, qolmen salynghan surettermen bezendirilgen. «Manghystau týrikmenderi men qazaqtary arasynda» atty kitap jazyp qaldyrdy. Basqany bylay qoyghanda týbekte salynghan alghashqy qamal qala Forttyng bas qúrylysshysy injener kapitan Gennerihtyng da últy nemis. Búl baylanys tipti birinshi dýniyejýzilik soghys kezinde de jalghasa berip, Forttaghy nemis tútqyndarynyng ól-genderine qazaq sheberlerining qo-lymen eskertkish ústyn qashaldy. Negizi nemisting ózderining syzbasy boyynsha jasalyp nemisshe «Sol-dattargha joldastarynan» dep ja-zylghan ol eskertkish qazir Fortta orys ziratynda túr.
1873 jyly orys әskerining Hiuany jaulau joryghyna Manghystau otryadynyng qúramynda Kendirliden bastap nemis armiyasynyng ofiyseri G.Shtumm qatysqan eken. Ol osy saparynan nemis tilinde eki kitap jazyp qaldyrypty. Áskery barlaushy bolu sebepti ol suret te salady. Kitabynda Kendirli shyghanaghy, Toqmaq tauynyng tenizden kórinisi, artqy Qauyndy, Senek qúdyghy, Besoqty, Qarashyqtaghy kóne qauym, Baluaniyaz molasy, Qarauylkýmbet, Hiua qalasy, Embi qamaly, taghy basqa birneshe suretter bar. Eki kitaptyng biri Dusselidorfta, biri Berlinde saqtalyp kelipti Ol ólketanushy ta-rihshylarymyzgha әriyne bertinde, Qazaqstan egemendik alghan song ghana belgili boldy. Jaqynda oblys әkimi Q.E.Kósherbaevtyng tikeley aralasuy nәtiyjesinde QR-dyng Germaniyadaghy elshiligi arqyly sol eki kitap aldyryldy! Kitaptarda suretke qosa týrli-týsti kartalar da bar bolyp shyqty. Endigi mindet - olardy óz ana tilimizge audaryp, ghylymy ataulyq kórsetkishterimen, týsinikterimen bastyryp shygharu.
G.Shutumm turaly az mәlimet. Ol Vestfali polkining agha leytenanty. Joryqqa óz yntasymen kelip qatysqan. Áskery ataghynyng kishi ofiyserligine qaramastan óz ortasynda salmaghy bar adam bolghanday. Onyng bir dәleli Ma-hashqalagha kelgen song Germaniya imperatoryna Kaspiy jaghasyna jetkeni turaly jedelhat joldauy. Kavkazda jol ýstinde ol osy joryqqa óz yntasymen qatysu ýshin suyt kele jatqan Bas shtab ofiyseri mayor M.Alihanov-Avarskiymen tanysyp, dostasady. Avarskiy «Hiuagha joryq» kitabynda jana dos serigi turaly iltifatpen jazady. Shól daladaghy joryq nemisting aqsýiek bekzadasyna onay tiymegendey. Ýstirt ernegine kóteri-le bere qatty auyrghan ony týiege artyp jýruge tura kelipti.
Hiuadan G.Shtumm jurnalist Dj.Makgahanmen, suretshi V.V.Ve-reshaginmen tanysady. Hiuadan Rossiyagha qaytu sapary Ýstirt arqyly solarmen birge bolady. Hiuagha joryqqa Kaufman jasaghy qúramynda qatysqan, jol boyynda qazaqtardyng adaldyghyna, adamgershiligine tәnti bolyp, osynday halyqqa ospadar orys qanday ór-keniyet әkelmek dep jazghan Makgahan keyin Hiuanyng otarlanuy turaly enbeginde G.Shtumm jazbalaryna sýiengenin, onyng shyn-shyldyghymen, dәldigimen qúndy ekendigin aitady.
Artynan birneshe jyldardan keyin Fortta Hiua joryghynyng qúr-metine shoyynnan qúiylyp eskert-kish ornatyldy. Ol eskertkishting túghyry qazir Forttaghy ólketanu múrajayynda túr. Sonda jazylghan belgili joryqshylar tiziminde Shtummnyng da aty jazylghan.
«Ghalymnyng haty ólmeydi» degen ras eken. Shtummnyng jazghandary avtorynyng ayaghy basqan, zertteu obektisine ainalghan ólkege 136 jyldan song oraldy. Búl biylghy Qazaqstannyng Germaniyadaghy jylyndaghy eleuli oqigha bolyp otyr.

 

 

Á.SPAN.
Redaksiyadan: «Manghystau» gazeti aldaghy uaqytta G.Shtumm enbegining audarmasynan ýzindiler jariyalaudy josparlap otyr.
«Manghystau» oblystyq gazeti 18 mausym 2009 jyl

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1581
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2281
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3610