Jappay sayasy qughyn-sýrgin nauqanynyng  75 jyldyghyna oray

«37» degen san halyq zerdesine qandy әriptermen jazylyp, mәngi óshpestey oryn aldy. Qaharly da qorqynyshty kezenning simvoly syndy sol sifrlar  sodan keyingi jarty ghasyr boyy auyzdan auyzgha negizinen qúpiya ghana jetkizildi. Qysqa merzimgi «jylymyqta» da shyn syryn ashpady. Shyn  syryn ashpaghan kýii, ýreyli nauqannyng belgisi retinde jýrek týkpirine úyalaghan qalpy, bertinge deyin sanada ózgerissiz saqtalyp keldi. Tek totalitarizmning kóbesin sókken qayta qúru jyldary men tәuelsizdik dәuiri ghana qaraly kezeng shyndyghyn ashugha mýmkindik berdi.

Halyq janyna  joyqyn jara salghan osynau ýreyli Otyz jetiden beri 75 jyl ótti. IYә, tarihtaghy eng qatygez jәne jappay sipat alghan kisi óltiru nauqany 1937 jyly bastaldy. Sheteldik zertteushiler «ýlken terror» dep ataghan sonau 1937-1938 jyldary Kenes Odaghynda, halyqaralyq «Memorial» tarihi-aghartu qoghamynyng mәlimeti boyynsha, 1 million 710 mynnan astam adam sayasy aiyp taghylyp tútqyngha alynghan da, solardyng kemi 725 myny atyp tastalghan. (Búlardyng ishinde atylghan 25 mynday  qazaqstandyq da bar). Sovet memleketi osy  Ýlken terror kezinde  orta eseppen kýn sayyn ózining bir myng azamatyn atyp óltirip otyrdy.

Jappay sayasy qughyn-sýrgin nauqanynyng  75 jyldyghyna oray

«37» degen san halyq zerdesine qandy әriptermen jazylyp, mәngi óshpestey oryn aldy. Qaharly da qorqynyshty kezenning simvoly syndy sol sifrlar  sodan keyingi jarty ghasyr boyy auyzdan auyzgha negizinen qúpiya ghana jetkizildi. Qysqa merzimgi «jylymyqta» da shyn syryn ashpady. Shyn  syryn ashpaghan kýii, ýreyli nauqannyng belgisi retinde jýrek týkpirine úyalaghan qalpy, bertinge deyin sanada ózgerissiz saqtalyp keldi. Tek totalitarizmning kóbesin sókken qayta qúru jyldary men tәuelsizdik dәuiri ghana qaraly kezeng shyndyghyn ashugha mýmkindik berdi.

Halyq janyna  joyqyn jara salghan osynau ýreyli Otyz jetiden beri 75 jyl ótti. IYә, tarihtaghy eng qatygez jәne jappay sipat alghan kisi óltiru nauqany 1937 jyly bastaldy. Sheteldik zertteushiler «ýlken terror» dep ataghan sonau 1937-1938 jyldary Kenes Odaghynda, halyqaralyq «Memorial» tarihi-aghartu qoghamynyng mәlimeti boyynsha, 1 million 710 mynnan astam adam sayasy aiyp taghylyp tútqyngha alynghan da, solardyng kemi 725 myny atyp tastalghan. (Búlardyng ishinde atylghan 25 mynday  qazaqstandyq da bar). Sovet memleketi osy  Ýlken terror kezinde  orta eseppen kýn sayyn ózining bir myng azamatyn atyp óltirip otyrdy.

«Memorialdyn» tújyrymdauynsha, Ýlken terror, sóz joq, - sovet ókimetining airyqsha qandy iz qaldyrghan terrorlyq nauqany, degenmen búl onyng meylinshe salqynqandylyqpen jýzege asyrghan kóp terrorlyq әreketterining biri ghana. Óitkeni múnday qylmysty oqighalar kenestik biylikting әigili Qazan tónkerisinen bergi  býtkil ghúmyry boyy oryn alyp kelgen.

Biz múnymen kelisemiz: qazaq eline proletariat diktaturasy  ornatylghan jyldarda halqymyz aqtardan da, qyzyldardan da jazyqsyz japa shekti. Sotsyz, tergeusiz qamaldy, sottaldy, atyldy. Birneshe ret jasandy asharshylyqqa úshyratylyp, mýldem joyylyp ketu qaupin tóndirgen últtyq apatty bastan keshti. Kenestik jazalaushy әskerler әleumettik solaqay reformalargha qarsy kóterilgenderdi býtkil auylymen qyryp jiberdi. Sondyqtan da, totalitarlyq jyldarghy iydeologiyalyq  tyiym salulargha qaramastan, migha qaryp jazylghanday bolyp, «32» jәne «37» degen eki data qany sorghalap jandy da túrdy.  Biyl osy eki qaraly jyldyng da ózindik «ngbiyleyi» bolghaly túr. Biz qazir sonyng ekinshisi jayynda әngimelemekpiz...

***

Býkilodaqtyq Kommunistik (bolishevikter) partiyasy Ortalyq   Komiytetining 1937 jylghy aqpan-nauryz Plenumy kenestik qoghamdy keng auqymda tazartu júmysyn bastaugha batasyn berdi...

Plenumda Bas hatshy Iosif Vissarionúly Stalin «Partiya júmysyndaghy kemshilikter jәne troskiyshilder men ózge de ekijýzdilerdi joy sharalary turaly» bayandama jasaghan. Ol sosialistik qúrylys barysynda taptyq kýresting shiyelenise týsetini jayyndaghy doktrinasyn qaytalady. Ishki ister halyq komissary N.IY.Ejovtyng bayandamasynda búrynghy solshyldardy - troskistter men zinovievshilderdi, sonday-aq «onshyl-auytqushylardy» biriktirudi kózdegen «onshyl-solshyl» oppozisiya qúrmaq boldy, Stalinge qarsy terror  jasaudy astyrtyn týrde josparlady dep N.IY.Buharinge aiyp  taghyldy.

Stalin óz sózinde «halyq jaularynyng ekijýzdilikke salynatyny», sonday jymysqy әreketpen «bolisheviyk, partiyashyl bolghansyp» qúbylatyny, «bizding senimimizge kiru ýshin, ózderine bizding úiymdarymyzgha jol ashu ýshin» shyn kelbetterin kórsetpey, týpki niyetin býrkep aldausyratatatyny jayyndaghy   alghashqy eleuli eskertu «Kirov joldasty qaskýnemdikpen óltiru»  oqighasymen jasalghanyn aityp ótti. «Qazirgi ziyankester men diyversanttar, troskister - kóp bóligi partiyashyl, qaltasynda partiya biyleti bar adamdar, yaghni, formalidy týrde bizge bóten emes adamdar» dedi. Solardyng «sovet ókimetine dos bolyp kórinip,  bizding adamdardy sayasy túrghyda aldaytynyn, senimdi asyra paydalanyp, ýn-týnsiz ziyankestik jasaytynyn jәne bizding memlekettik qúpiyalarymyzdy ashyp jatqanyn» atap aitty.

1937 jylghy 23 aqpannan 3 nauryzgha deyin júmys istegen osy BK(b)P OK Plenumynda 72 adam sóiledi. Buharin ózine terrorshyldyq qyzmetpen shúghyldandy degen derekterding NKVD tergeushileri úryp-soqqylap moyyndatuy saldarynan payda bolghanyn aityp, jala dep mәlimdedi. Onyng búl mәlimdemesi - «sovettik qúrylysty qaralaushylyq», al jalagha qarsylyq bildirip ashtyq jariyalauy - «troskiyshilik әdis» dep baghalandy. Partiyadan shygharylyp, isi NKVD-ge berildi. Osy Plenumda sóilegenderding 52-si terror barysynda atyp tastaldy.

Conymen, BK(b)P OK-ning atalmysh aqpan-nauryz Plenumy Ýlken terrordyng iydeyalyq negizin qalady. Plenumnan keyin kóp úzamay, mamyr aiynda, qúddy bir Batys Sibir ólkesinde «úiysqan» asa iri «eserlik-monarhiyalyq» qaruly qastandyq әreket jasaushylar isi oilap tabyldy. Ony sheteldegi aqtar emigrasiyasy arasyndaghy Orys jalpyәskery odaghynyng emissarlary men japon barlauy úiymdastyrghan delindi.

Degenmen, jappay sayasy qughyn-sýrginning naqty bastau alghan uaqyty men deregi retinde  zertteushiler KSRO Ishki ister halyq komissariatynyng 1937 jylghy 30 shildede shygharylghan № 00447 búiryghyn ataydy.

Osy qújat shyghar qarsanda bir jәit boldy. Meksikadan Lev Troskiy KSRO Ortalyq Atqaru Komiytetine jedelhat joldapty. Onda Stalinning sayasatyn «jeniliske aparady» dep synaghan da, odan «aman qaludyng jalghyz joly  - keyingi sot ýderisterin ashyq jasaudan bastap sovettik demokratiya baghytyna bet búru» dep kórsetken. VSIYK-ke «sol jolda ózining tolyq qoldaushylyghyn úsynatynyn» mәlim etken. Jedelhat, әriyne, Stalinge jetkizildi.  Al ol  oghan: «Shpiondyq úsqyn! Gitlerding betpaq shpiony!» degen búryshtama soghady.

Sosyn, 28 mausymda, Sayasy Buro «jer audarylghan kulaktardyng kóterilisshil úiymyna jatatyn belsendilerding bәrine jazalaudyng jogharghy sharasyn qoldanu qajet» dep tapqan, «mәseleni shapshang sheshu ýshin» qúramyna NKVD basqarmasynyng bastyghy, prokuror jәne ólkelik partiya komiytetining hatshysy kiretin «ýshtik qúru» jayynda sheshim qabyldaydy.

Odan son, 2 shildede, barlyq odaqtas respublikalardyng ortalyq komiytetterine, obkomdar men ólkekomdargha Stalinning qolymen hat jiberiledi. Búl hatta aidaudan oralghan búrynghy kulaktar men qylmyskerlerding jer-jerdegi «újymsharlar men kensharlardaghy, transporttaghy jәne ónerkәsipting key salalaryndaghy antisovettik jәne diyversiyalyq qylmystardyng qay týrining de bastaushysy» bolyp jýrgeni habarlanady. Sosyn solardyng bәrin esepke aludy, «ishterindegi neghúrlym jaulyq tanytatyndardy shúghyl tútqyndap, әkimshilik tәrtippen ýshtikten ótkizu jolymen atyp tastaudy» tapsyrady.

Osy tapsyrmagha baylanysty, alda túrghan operasiyanyng egjey-tegjeyin talqylau ýshin, halkom Ejov NKVD-ning oblystyq basqarmalary bastyqtarymen 16 shildede arnayy mәjilis ótkizdi. Basqarma bastyqtary tútqyndalghandardyng sany jәne ózderine beriletin «operativti limitti» úlghaytu jóninde birinen biri asyp týsuge tyrashtana tyrysyp, danghaza sifrlardy habarlady. Tútqyndargha kýsh qoldanu tәsilderimen olardyng qylmysyn moyyndatu jóninde de aityldy. (Azaptau Ortalyq Komiytetting rúqsatymen jasalyp jatqan, ony Stalin tútqyndy tәn azabyna salu tәsilining teoriyalyq negizdemesin jasap, tómengi buyndargha keyinirek joldaghan ózining jedelhatynda rastaghan edi). Ejovtyng kenestegi núsqau sózi «Soq, taldamay talqanda!» degen diyrektivany basshylyqqa aldy.

Osynday jolmen iydeologiyalyq túrghyda qamtamasyz etilip baryp shygharylghan NKVD-ning «Búrynghy kulaktar, qylmyskerler jәne basqa da antisovettik elementterdi repressiyalau turaly» № 00447 búiryghy halyqtyng әldeqanday qarsylyq kórsetuge degen erik-jigerin jappay basyp-janshyp túnshyqtyrugha baghyttalghan bolatyn. Ony 31 shildede BK(b)P OK Sayasy Burosy maqúldady. Onda GULAG lagerileri jýiesin keneytu jóninde sheshim qabyldandy. Atalmysh búiryqqa say oryndalghan tek «kulaktar operasiyasy» auqymynda jer-jerdegi ýshtikter 818 myng adamdy sottap, onyng 436 mynyna atu jazasyn kesti.

Óstip, atalghan qújattar jappay sayasy repressiyalar, yaghny Ýlken terror kezenin ashty. Alapat zobalang shaq 1937 jylghy 5 tamyzdan 1938 jylghy 16 qarashagha deyin sozyldy. Onyng nәtiyjesin (sonday-aq újymdastyrudyng da saldaryn) zertteushiler óz halqyna qatysty jasalghan genosid dep atauda. Últymyzdyng barsha qaymaghyn sypyryp alghan jappay sayasy qughyn-sýrgindi (sonday-aq, halqymyzdyng jalpy sanynyng jarty mólsherin qynaday qyrghan asharshylyq apatyn) bizding elde de osylay baghalau til úshynda jýr.

Sonymen, 1937 jyldyng kókteminde úlan-ghayyr kenestik kenistikting barlyq aimaghynda «halyq jaulary men ekijýzdilerdi týbirimen qoparu jәne joi» nauqany óris alghan-dy. Úly Stalinning dana basshylyghymen kýresting jana baghytynyng mәni: «Troskisterge qarsy kýreste qazir eski әdister - diskussiya әdisteri kerek emes, jana әdister, týp-tamyrymen qúrtu, talqandau әdisteri kerek», - dep tújyrymdalghan. Múny jer-jerdegi bas shúlghyghysh bolishevikter qanaghattana qarsy alghan.  Sóitken de, bolishevizmning týkpir-týpkirdegi    qúldyq úrghysh әm shash al dese bas alatyn sholaq belsendileri men qily jaramsaq-jaghympaz jaqtastary týgelimen sonau «jana әdistermen»  shúghyl qarulanghan bolatyn.

Sodan baryp Otyz jetinshi jyldyn  úmytylmas sýrensiz suretteri Qazaqstanda da oryn alghan. «Qara qúzghyn» mingen qara kiyimdi chekister jazyqsyz  azamattardy topyrlatyp týrmelerge tyghumen boldy. Qaraghandyda Mәskeuding ýlgisimen  jalghyz ret ashyq sayasy sot ótkizildi. Sol sotta oblys partiya-kenes úiymdarynyng basshylyghyna «enip alghan» «troskiyshilder» bar dauyspen әshkerelendi. Baspasóz kenestik «demokratiyany» shegine jetkize damytqan kýlli jýieni dәriptep, «kenestik sóz bostandyghyn» pash etti. Qoghamdyq pikirdi búrmalap qalyptastyru jolyna janyn saldy. Sanasy ulanghan júrtshylyq «әshkerelengen halyq jaularyna ólim jazasyn berudi»  týrli jinalystarynda ashu-yzalaryn tóge talap etip jatty.

«Últshyl-fashisterge ómir sýrgizbeymiz» dep, respublikamyzdaghy nómiri birinshi bolisheviktik gazet úrandatty. «Ádebiyettegi troskist-buharinshil últshyl-fashist ziyankesterin jerine jete qúrtu kerek» dep bolisheviyk-jazushylardyng ýnparaghy dabyl qaqty.

Aymaq-aymaqtyng belsendileri orayy kep túrghanda kózge týsip kórinip qalugha tyrysty. Qaytkende  jogharygha jaghynudy múrat etken bodandyq sezim jetegimen, memleketting repressiyalyq-jazalau mashinasyna ýstemelep ot jaghyp otyrdy. Tynym tappay, «halyq jaularyn» әshkerelegen ýstine әshkereley berdi.

Jaz ailarynda astanadaghy lauazymdy azamattar qamaugha alyna bastady.  Shildede respublika prokurory Sýleymen Esqaraev ústaldy. Tamyzdyng basynda aghartu halyq komissary Temirbek Jýrgenov, odan  sәl keyin Qazaq KSR Ortalyq Atqaru Komiytetining tóraghasy Úzaqbay Qúlymbetov tútqyngha alyndy. Úzamay  eginshilik, qarjy, densaulyq saqtau halyq komissarlary Nyghmetolla Syrghabekov, Iliyas Moldajanov, Hasen Núrmúhamedov, Almaty oblystyq jәne qalalyq partiya komiytetterining birinshi hatshysy Janaydar Saduaqasov, Halkomkenesting kórkemóner isteri jónindegi basqarma bastyghy Ghabbas Toghjanov ústaldy. Oblystardaghy basshylar da birinen  song biri qamalyp jatty.

Ghalymdar Sanjar Asfendiarov, Qúdaybergen Júbanov, Qonyrqoja Qojyqov abaqtygha әketildi. Sәken Seyfulliyn, Iliyas Jansýgirov, Beyimbet Maylin syndy kenesshil aqyn-jazushylar da týrme tórinen oryn aldy. Sayasy repressiyanyng 30-jyldar basyndaghy alghashqy tolqynynda sottalyp, jazasyn ótep qaytqan Ahmet Baytúrsynov, Maghjan Júmabaev sekildi «alashshyl» ghalymdar men qalamgerler de búryndary bir baylanghan shaladan qútylmay, sol eski jalamen qayta tútqyndaldy.

Mәskeu týrmelerine Resey halyq komissarlary kenesi tóraghasynyng orynbasary Túrar Rysqúlov, Býkilresey Ortalyq Atqaru Komiyteti últtar bólimining mengerushisi Nyghmet Núrmaqov,  Saud Arabiyasyndaghy elshilik qyzmetten shaqyryp alynyp, KSRO Últtar kenesi janyndaghy Til jәne jazu jónindegi ortalyq ghylymiy-zertteu institutynyn   ghylymy qyzmetkeri bop jýrgen Nәzir Tóreqúlov, búrynghy Alash kósemderi Álihan Bókeyhanov, Jahanshah Dosmúhamedov, Kenestik baqylau komiyteti uәkilining Ózbekstandaghy orynbasary Súltanbek Qojanov, Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq komiytetining birinshi hatshysy Levon Mirzoyan, ekinshi hatshysy Sadyq Núrpeyisov toghytyldy.

«Qazaq әdebiyeti» gazeti 1937 jylghy 13 tamyzda: «QazAPP kezindegi últshyl-fashist-provakator Baydildinning ziyankestigin» eske bir alyp qoyyp (әdebiyetshi Ábdirahman Baydildiyn, jazushy Jýsipbek Aymauytov, túnghysh últtyq teatrdyng shanyraghyn kótergen mәdeniyet qayratkeri Dinshe Ádilov, jurnalist Ahmetsafa Yusupov tórteui repressiyanyng 1930 jylghy tolqynynda Mәskeude atylyp, proletariattyng úly kósemi Leninning tughanyna alpys jyl tolu qúrmetine qúrbandyqqa shalynghan bolatyn), «әdebiyettegi alashordashylardyn, qazirgi últshyl-fashisterding tóbetteri (anau-mynau «basshy, jetekshi, úiymdastyrushylary» emes, tura osylay: «tóbetteri»!)   - Núrmaqov, Rysqúlov, Sәduaqasov, Qúlymbetov, Jýrgenov, Qojanov, Toghjanovtardyng qaldyqtaryn týp-tamyrymen qúrtu býgingi tandaghy iri mindetimiz ekenin bir minut te úmytpauymyz kerek», - dep, algha asa jauapty da óte biyik  mindet qoydy.

Aragha az uaqyt salyp, jazushylardyng qalalyq jalpy jinalysynda sóilegen belgili qalamgerlerimizding biri:  «Halyq jaulary Jýrgenov, Toghjanov iskusstvo júmysyna qyrsyghyn tiygizip, ziyankestik istedi, - dep soqty (ol repressiyanyng qara nayzasyna ilingen joq, shamasy, «qazirgi últshyl-fashisterding tóbetterine» bergen baghasy jazalaghysh apparattyng oilaghanynan shyqqan bolugha kerek). - Qazaqtyng sovettik iskusstvosyn joqqa shygharmaqshy boldy, ózderin әdebiyettin, iskusstvonyng «geniyleri» etip kórsetuge tyrysty, sol dúshpandardyng silimtikterinen tez qútyluymyz kerek». Osynau jýrekjardy sóz «Qazaq әdebiyetinin»  1937 jyldyng 10 qyrkýiegindegi jinalystan jazylghan esepte  jariyalanghan edi.

Sol 37-ning kýzinde Mәskeude Álihan Bókeyhanov, Nyghmet Núrmaqov pen Nәzir Tóreqúlov, Almatyda Ahmet Baytúrsynov, Ombyda Qoshke Kemengerov atyldy. Sol 37-ning sonyna qaray Qazaqstan bolishevikteri Kommunistik partiyasynyng Ortalyq Komiyteti respublika boyynsha birinshi kategoriyamen, yaghny atu tәsilimen  repressiyalanugha tiyis adamdardyng mólsherin alty jýzge deyin kóbeytudi súrap, Mәskeuge ótinish týsirdi. Respublika basshylyghy, sonday-aq, oghan qosymsha taghy myng adamdy ekinshi kategoriyamen, yaghny úzaq merzimge sottap  jazalaugha rúqsat súrap qúlshyndy. Úsynys 1937 jylghy 3 jeltoqsanda BK(b)P Ortalyq Komiytetining Sayasy Buro mәjilisinde bekitildi. Osylay, jaudy tabu jәne kózin joy orayyndaghy sayasy repressiya auqymyn arttyrudy, moyyngha alghan mindettemesin asyra oryndaudy kózdeytin josparly arnagha salu arqyly, Qazaqstan biyligi halyqqa әkelgen qasireti mol Ýlken terror kórigin ózindik otynmen ýstemelep qyzdyra týsken edi. NKVD qúramyndaghy Ayryqsha kenes, «ýshtik», «ekilik» dep atalghan sottan tys jazalaushy qúrylymdar  oblystardaghy enbekshiler arasyn «tazalap», ekpindi júmysyn jýrgizip jatty.

Respublikanyng basshy organdaryndaghy «halyq jaularynyn» taghdyryn aiqyndau maqsatymen, kóp úzamay, Qazaqstangha KSRO Jogharghy Sotynyng әskery alqasy  kelip, asqan shapshandyqpen kóshpeli sessiyalaryn ótkizuge kiristi...

***

«Sosialistik Qazaqstan» gazeti 1938 jylghy 22 nauryzda  «Qazaq halqynyng ejelgi jaulary» degen taqyryppen partiya-kenes qyzmetindegi 19 «últshyl-fashist, troskiyshil jәne buharinshil»   basshylar ýstinen 6-12 nauryzda Almatyda jabyq sot bolghanyn habarlady.   Olar  «Otangha opasyzdyq jasaghany ýshin, Qazaqstandy SSSR-den bólip әketuge, sóitip ony shetel imperializmining koloniyasyna ainaldyrugha tyrysqan әreketteri, terrorshyldyq isteri, ziyankestik  jәne diyversiyalyq júmystary, sheteldik shpionaj jasaghany ýshin» atu jazasyna kesildi jәne ýkim oryndaldy dep jazdy.

Ýnparaq odan әri    «qazaq halqyn baqytty, qyzyq dәureninen aiyrugha tyrysqan» osynau  «últshyl-fashist, troskiyshil-buharinshil shpion banditterdi der kezinde әshkerelegen danqty chekisterge» rizashylyghyn bildirdi. Olargha jәne «olardyng stalinshil narkomy N.IY.Ejov joldasqa Qazaqstan halqy kóp-kóp alghys aituda» ekenin ayan etti. Respublikanyng basshy oryndaryna kirip ornyghyp alghan sonau «últshyl-fashist, troskiyshil-buharinshil shpion banditterdin»  «Qazaqstandy SSSR-den bólip әketuge», shetel otary etuge tyrysuy saldarynan «baqytty, qyzyq dәureninen airylyp qala jazdaghan» «Qazaqstan halqy» endi, búdan bylay onday әreketke jol bermes ýshin, «jaulardy týgel joyda NKVD oryndaryna әrqashan jәrdemdesip otyrugha dayyn» bop túrghanyn jariyalap, barshany sendirdi.

Osylay, Ýlken terrordyng ekinshi jylynda, Qazaqstannyng sol kezgi nómiri birinshi resmy gazeti býgingi úrpaqqa óz zamanyndaghy halyqqa qarsy jasalghan memlekettik qylmystan - jiyrma bes mynnan astam jazyqsyz jandy qúpiya atyp tastaghan sayasy qughyn-sýrgin kezeninen tasqa basylghan osynday búrmalauly janghyz ghana aqparat qaldyrghan bolatyn. Shyndyqtyng beti ashyluyna Qazaqstannyng erikti «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamy (qúrylghanyna jiyrma ýsh jylday bolghan «Ádilettin»  әr kezgi tóraghalary - Sanjar Jandosov, Manash Qozybaev, Múrat Baymahanov, Kenes Núrpeyisov, ózgerissiz atqarushy diyrektory  - Sәule Aytmambetova) kóp enbek sinirdi.

Osy qoghamdyq úiym jinaqtaghan derekterge qaraghanda, 1937 jyly Almaty oblysynda atylghandar sany 440 bolsa, 1938 jyly mynnan asyp ketken, Jambyl oblysynda 1937 jyly 330 adam atylsa, 1938 jyly búl kórsetkish 510-gha jetken. Qúrbandardyng osynday ósui bar aimaqta oryn alghan. KSRO Jogharghy Soty әskery alqasynyng Almatyda 1938 jylghy 6-12 nauryzda ótkizgen kóshpeli sessiyasy jayyndaghy (jogharyda keltirilgen, sessiya ayaqtalghan 12 nauryzdan on kýnnen keyin - 22  nauryzda jariyalanghan) gazet habary da shyndyqty jartylay ghana kórsetkeni býginde anyq bolyp otyr. Birinshiden, basshy qyzmetkerlerdi atu, sonyng ishinde әlgi gazette tizimi jariyalanghan azamattardy atyp tastau jabyq sot ashyldy degen kýnnen eki apta búryn - 1938 jylghy aqpannyng ortasynan bastap oryn  alghan. Ekinshiden, sol jariyalanym jaryqqa shyqqangha deyin, respublika aumaghyn eseptemegende,  tek Almatyda ghana alty jýzdey bozdaq jendet oghyna baylanghan.

Mәselen, 1938 jylghy 15 aqpanda Alash qozghalysynyng qayratkeri, ústaz, zertteushi, kenestik mәdeniyet qyzmetkeri Qonyrqoja Qojyqov atyldy. 25 aqpanda atylghan 39 adam qatarynda Sanjar Asfendiarov, Ghabdolhakim Bókeyhanov, Shәkir Diyveev, Sýleymen Esqaraev, Tel Jamanmúrynov, Qúdaybergen Júbanov, Temirbek Jýrgenov, Úzaqbay Qúlymbetov, Izmúhan Qúramysov, Seyitqaly Mendeshev, Iliyas Moldajanov, Hasen Núrmúhamedov, Qabylbek Sarymoldaev, Janaydar Saduaqasov, Sәken Seyfulliyn, Jaghypar Súltanbekov, Nyghmetolla Syrghabekov, Qaysar Tәshtitov, Ghabbas Toghjanov, Mirasbek Tólepov, Zeynolla Tóreghojin qúrban boldy. 26 aqpanda ishinde Iliyas Jansýgirov, Iliyas Qabylov, Asfendiyar Kenjiyn, Sәlemhat Kýlenov, Sәlimgerey Qaratileuov, Ázimbay Lekerov, Beyimbet Mayliyn, Ashat Seydaliyn, Júmat Shanin bar 37 adam atylghan. 27 aqpanda 41 adammen birge  Maghzúm Asanbaev, Boris Berliyn, Merghaly Qadilbekov, Sabyr Qapiyn, Álkey Ótekiyn, Vladimir Sluchak, Zarap Temirbekov, Múhamediyar Túnghashiyn, Mihail Chudochkiyn, Teljan Shonanov oqqa úshty. 28 aqpanda atylghan 40 adamnyng arasynda Birmúhamed Aybasov, Áshir Býrkitbaev, Orazaly Jandosov (aghasy Oraz Jandosov 2 nauryzda atylghan), Múhamediyar Jankiyn, Múhtar Samatov, Múhametqaly Tәtimov boldy. 3 nauryzda Ibadolla Qúljanov, Maghazy Masanchi, Abdolla Rozybaqiyev, Rahym Sýgirov... barlyghy 38 adam, 7 nauryzda Núrtaza Eraliyn, Júmahan Kýderiyn, Núghman Manaev... barlyghy 43 adam, 8 nauryzda Ábilqayyr Dosov, Atlas Kәlmenov, Jaqsylyq Qúltasov, Hakimjan Núrymov... barlyghy 44 adam, 9 nauryzda atylghan 37 adam ishinde Ábdirahman Aysariyn, Ahmet Núraliyn, Shahzada Shonanova (Qarataeva), Anas Iliyasova bar...

1937 jyldyng kýzinde Alashtyng ar-ojdany Ahmet Baytúrsynov Almatyda, kóshbasshysy Álihan Bókeyhanov pen túnghysh elshisi Nәzir Tóreqúlov Mәskeude atyldy.   Sonday-aq Mәskeude 1938 jylghy erte kóktemde Túrar Rysqúlov pen Súltanbek Qojanov, kýzge salym Jansha Dosmúhamedov oqqa úshty.

Qysqasy, Ýlken terrordyng ekinshi jylynda sayasy aiyppen atyp tastau meylinshe kýsheyip,  qazaq qoghamynyng betke ústarlaryn týgelge juyq joyyp jiberildi.

1938 jyldyng kýzine qaray Stalin qughyn-sýrgin auqymynyng tym shekten shyghyp ketkenin úqty. Oghan jekelegen partiya úiymy basshylary NKVD-ning jol bergen búrmalaulary men onyng jogharygha joldap otyrghan jalghan aqparlary, týrmelerdegi adam tózgisiz tәny azaptaulary jayynda hat jazugha batyldyq etti. 22 tamyzda ishki ister halkomynyng birinshi orynbasary qyzmetine taghayyndalghan Beriya qyrkýiek-qazan ailarynda Stalinge jәne ózge de Sayasy Buro mýshelerine tazalaudy toqtatu qajettigi jayynda ashyqtan ashyq aityp jýrdi. Aqyry, 1938 jyldyng qazan aiynda sotsyz ýkim shygharatyn organnyng bәri (NKVD-ning janyndaghy Erekshe Kenesten basqalary) taratyldy. 25 qazanda Ejov ornynan týsirildi de, narkom lauazymyna Beriya kóterildi...

Jappay repressiyagha 1938 jyldyng kýzinde toqtau salynsa da, qughyn-sýrgin odan bergi jyldarda da jalghasa berdi. Mәselen, Qazaqstan Respublikasy Últtyq qauipsizdik komiytetining deregi boyynsha,  «halyq jaularyn әshkerelep» atu Almatyda 1946 jylgha deyin jýrgizilgen. Songhy derekterge qaraghanda, 1937-1946 jyldary atylyp, Almaty týbindegi «Janalyq» qorymyna kómilgen  qúrbandar sany 4219-gha jetti.

Býginde «Ádilet» qoghamy Almaty oblystyq әkimdigining demeushiligimen osy qaraly tizimdi arnayy kitap etip shygharu ýstinde. «Janalyqtaghy» memorial keshenin qúrbandar esimi qashalghan estelik qabyrghamen tolyqtyru isin de әkimdik jәrdemimen jýzege asyrmaq. Óitkeni múnday imandy sharalar demokratiya qúndylyqtaryn baghalay biletin úrpaq tәrbiyesi ýshin asa qajet. Totalitarizm zamanyndaghy jappay sayasy qughyn-sýrginder auqymynda jýrgizilgen memlekettik terrordyng qúrbandary aruaghyna qúrmet kórsetu - býgingi úrpaqtyng paryzy...

Beybit QOYShYBAEV,

«Ádilet» tarihi-aghartu qoghamy tóraghasynyn

birinshi orynbasary,

jazushy, tarih ghylymdarynyng kandidaty

«Abay-aqparat»