Internet-konferensiya jauaptary. Spiyker: sayasatker, 2016 jylghy Jer komissiyasynyng mýshesi - Múhtar Bolathanúly Tayjan.

- Biyl jeltoqsanda Jer kodeksining keybir baptaryna jariyalanghan moratoriy merzimi ayaqtalady. Osyghan deyin preziydent Toqaev: «Jer sheteldikterge satylmaydy», dep birneshe mәrte aitty. Biraq, «jalgha berilmeydi», degen joq. Songhy Ýkimet otyrystarynyng birinde auylsharuashylyghy maqsatyndaghy jerler ekonomikagha paydalanyluy kerek degendi aitty. Sonymen, biyl moratoriy ayaqtalady, әri qaray ne bolmaq?

- Dúrys aitasyz. Biz osy mәseleni jyldar boyy aityp kelemiz. Eng basty mәsele ol – merzim. Óitkeni biyl óziniz aityp otyrghanday, moratoriy merzimi bitedi. Jaqsy, sapaly Zandy dayyndau ýshin eng keminde eki-ýsh ay uaqyt kerek. Sosyn ol Zandy qabyldatu ýshin taghy 4-5 ay uaqyt kerek. Prosedura solay. Aldymen Ýkimette talqylanady, «Minfiyngha», «Minekonomikagha» jiberiledi. Olar qansha qarjy júmsalatynyn t.b. esepteydi. Qysqasy, ýlken prosedura.

Al bizde uaqyt óte tyghyz bolyp túr. Demek, sayasy sheshimdi qazir qabyldauymyz kerek. Mine, aqpan bastaldy, nauryz aiy meyramdarmen ótip ketedi. Sosyn Parlament jazda, shilde men tamyzda eki aigha demalysqa ketedi... Al, qarashagha deyin, yaghni, qazan aiynda búl Zang qabyldanuy kerek. Preziydentting ózi solay dep otyr. Demek, júmys qazir bastaluy kerek. Ol ýshin – Jer komissiyasy qazir, jyldam qúryluy kerek! Ol komissiyagha tek qana deputattar, Ýkimettin, Sayasy partiyalardyng ókilderi ghana emes, qogham ókilderi de kirui mindetti!

Jerdi satugha da, jalgha da bermeuimiz kerek!

(2016 jylghy Jer mitingi)

- Jer mәselesi jónindegi komissiya 2016 jyly da qúryldy. Ol jalpyhalyqtyq mitingterden keyin mәjbýrli týrde jasaldy. Oghan 75 adam mýshe boldy. Sol kezding ózinde Jer komissiyasynyng qúramyna halyqtyng kónili tolghan joq dese de bolady.

Preziydent Toqaevtyng sózinen úqqanymyz: Búl komissiya janadan qúrylmaydy. Qúrylghan komissiya júmysyn qayta jandandyrady. Demek, sol búrynghy komissiya qaytadan jinala ma, әlde basynan qayta qúryla ma?

- Meninshe, komissiya qúramy ózgeredi. Eski qúrammen qalmauy kerek! Osy bes jylda biraz kadrlyq ózgeris boldy ghoy. Sol komissiyada bolghan keybir deputattar qazir Mәjilisten ketti. Ministrler auysty. Preziydent auysty. Sondyqtan, mening oiymsha, búl jolghy komissiyagha Mәjiliske janadan barghan adamdar, Ýkimettegi jana ministrler kiredi. Ol dúrys dep esepteymin. Biraq, komissiya qúramyna Tәuelsiz sarapshylar men mamandar da mýshe boluy tiyis!

Ras aitasyz, Preziydent ne dedi? «Sheteldikterge jer satylmaydy», dedi. Jalgha beru turaly eshbir sóz aitylghan joq. Biz jerdi jalgha da bermeuimiz kerek!

(M.Seysembay men A.Sadyrbaev)

Marghúlan Seysembay sekildi, keybir azamattar: «Zandy túlghada 49 payyz ghana sheteldikterding ýlesi bolsa, olargha jerdi jalgha beruge bolady», deydi. Al, bizding ústanymymyz mýlde basqa: Ýlesi 49 týgili, 0,1 payyz bolsa da, múnday zandy túlghanyng kez-kelgenine jerdi jalgha beruge bolmaydy! Ol tek bizding emes, halyqtyng ústanymy dep bilemin. Biz osy mәselege qatysty 2016 jylghy komissiyanyng otyrysynda qatty daulasqanbyz. Prokuratura jәne Ádilet ministrligi: «Sheteldikterding ýlesi 49 payyzdan aspaytyn bolsa, onday zandy túlghagha nege bermeske», dedi. Búl óte qauipti pozisiya. Oghan qarsy shyghuymyz kerek.

Mysaly, Almasbek Sadyrbaev Qazaqstandyqtargha jerdi jeke menshikke satudy qoldap otyr. Ol: «Men qoyshymyn. Nege qazaqtargha, Qazaqstan azamattaryna jerdi jeke menshikke bermeske», deydi.

Biz búghan da qarsy boluymyz kerek. Jasyratyny joq, 2016 jyly bizding eng basty maqsatymyz – jerdi sheteldikterge, әsirese, qytaylyqtargha bermeu boldy. Qazir, tipti Qazaqstan azamattaryna da jerdi satugha bolmaydy! Eger biz ózimizding Qazaqstan azamattaryna jeke menshikke bere bastasaq, onda jer birneshe әulettin, birneshe qaltaly otbasynyng qolyna ótedi. Mәsele sonda!

Jerdi saqtap qalu ýshin – sapaly Zang kerek!

Men mysaly, bay bolyp, birneshe myng gektar jerdi satyp alam. Al men ketkennen keyin, mening balam jermen ainalysa ma, joq pa, ekitalay әngime! Ol basqa salany tandauy mýmkin. Al jer bәribir mening otbasymnyng menshiginde qalady.

Sol sekildi, keyin jergilikti halyq jermen ainalysuy ýshin jalynyp-jalpayyp, janaghy latifundiske baryp, iygerilmey, bos jatqan jerdi subarendagha alugha mәjbýr bolady. Sondyqtan, bizding ústanym basqa boluy kerek! Jermen kim ainalysyp jatyr? Naqty sol auylda túrasyng ba, naqty jermen ainalysasyng ba? Dәlelde! Sodan keyin ghana baryp, memleketten sol jerdi tek jalgha al, paydalan, qyzyghyn kór. Ol ýshin 49 jyl merzim jetkilikti! 49 jyl – bir adamnyng ómiri dese de bolady. Sosyn ol jerdi memleketke qaytar! Basqa bir Qazaqstan azamaty alyp, iygersin. Mine, bizding maqsatymyz osy boluy kerek.

Keybireuler: «Kapitalizm zamanynda biznes jasap, investisiya qúi ýshin mindetti týrde jeke menshik boluy kerek», deydi. Ol dalbasa әngime! Mysaly, Qytayda jeke menshik joq. Biraq, damyp keledi. Izrailide de jeke menshik joq. Olar da bir adamnyng qolyna jerdi jeke menshik etip bermeydi. Kapitalizmning otany deytin – Úlybritaniyada da barlyq jer memleketting qolynda. Sen jalgha alyp, paydalanasyn, qyzyghyn kóresin, biraq sosyn memleketke qaytaryp beresin!

Biz jerden aiyrylyp qalsaq, memleketten de aiyrylamyz! Dәl osy jerde, biz bir ret jenilsek, onda memleketting bolashaghy joq bolady. Qazirgi tanda, jer betinde 7 myng últ bar eken. Onyng nebәri 200-inde ghana memleket bar. Sol 200-ding ishinde biz barmyz. Qúdaygha shýkir, ata-babalarymyzdyng arqasynda jer kólemi jaghynan әlemde 9-shy orynda túrmyz. Biz osynday baqytty últpyz. Endi osy jerdi biz saqtap qaluymyz kerek! Ol ýshin – sapaly Zang kerek!

Jer janashyrlary týgel komissiya qúramyna kirui kerek!

- Jer komissiyasy qúrylatyn bolsa, onyng qúramy naqty qansha adam jәne kimder boluy kerek?

- 50 adamnan aspauy kerek dep oilaymyn. 75 adam degen tym kóp. Olardyng әrqaysyna sóz beretin bolsa, kýni boyy otyra beredi. Aldynghy komissiyanyng alghashqy otyrysy solay boldy ghoy. 7 saghat sóiledik...

Al kimder boluy kerek degenge kelsek, Erkin Raqyshev, Geroyhan Qystaubaev, Rýstem Áshetaev, Aydyn Egeubaev, Maqsat Iliyasúly t.b. bar... Biz bylayghy ómirde bir-birimizge kózqarasymyz qanday ekeni manyzdy emes. Jerimiz ortaq, maqsatymyz bir. Sondyqtan, komissiya qúramyna osy jer janashyrlary týgel kirui kerek dep esepteymin.

- Búl qogham ókilderinen. Al, deputattyq korpustan kimderdi layyq dep ataysyz?  

- Senator Aqylbek Kýrishbaev degen kisi bar. «Núr Otannyn» mýshesi. Birinshi komissiyada birge júmys istedik. Búryn ministr boldy, rektor boldy. Ózi ghalym adam. Óte sauatty. Jerge jany ashidy.

Sosyn, «Auyl» partiyasynyng jetekshisi Ály Bektaev myrza bar. Ol kisi de komissiyagha kirse jaqsy. Ol da maman adam. Ómir boyy auylsharuashylyghy mәselesimen ainalysyp kele jatyr. «Aq joldan» Berik Dýisembinov degen azamat bar. Ýsh partiyany aittyq pa?..

«Adaldan» Maqsat Tolyqbay bar. Biraq, Almasbek Sadyrbaev kiretin bolsa, (ol da kire bersin, biraq onyng ústanymy jerdi jeke menshikke satu) onda biz erteng daulasamyz... Ár partiya ózi sheshedi ghoy... Aytpaqshy, «Adaldan» Abzal Qúspan әriptesimiz mýshe bolsa dúrys-aq. Ol – zanger. Jer mәselesimen bizben birge ainalysyp kele jatyr. Ol da búl mәseleni biletin adam.

Taghy bir aita ketetinim – qazir jerdi kim satqysy keledi? Jerdi satu kimge tiyimdi? Áriyne, jeri bar – latifundisterge tiyimdi. Óitkeni, 15-20 jyl búryn sol jerlerdi tegin alyp aldy da, endi olar monetizasiya jasaghysy keledi. Yaghni, olardyng mýddeleri – sol jerdi aqshagha ainaldyru.

Al, latifundiyagha qarsy bizding úsynysymyz: Biringhay agrarlyq salyq engizuimiz kerek! Sonda ghana bos jatqan jerler latifundisterge payda әkelmeydi, kerisinshe, shyghyn bolady. Óitkeni jerdi iygeresing be, joq pa, bәribir salyq tólep otyrasyn.

(M.Tayjan)

Biz byltyr kosmomonitoringti zandastyrdyq. Endi 1 qantardan bastap býkil Qazaqstandaghy jerlerdi baqylap otyrugha bolady.

Kosmomonitoring adamy faktordy joyady!

- Qazir qoldanysta pilottyq joba bar ghoy. Sol kosmomonitoring qazirge deyin qansha jerdi baqylap otyr?  

- Ras, byltyr (2020 jyly) ol pilottyq joba boldy. Óitkeni tәrtip sonday. Sonyng ózinde kosmomonitoring 4 oblysta júmys istedi. Olar: Aqmola, Qostanay, Manghystau men Shyghys Qazaqstan oblystary. Bir jyldyng ishinde osy tórt-aq oblystan 8,3 mln. gektar iygerilmey, bos jatqan jerler anyqtaldy. Onyng 4,3 mln. gektar jeri memleket menshigine qaytaryldy.

Múnday nәtiyje búryn bolmaghan. Men ýnemi aityp jýrgen kosmomonitoring osy. Jerdi baqylaudyng basqa joly joq, óitkeni adamy faktor bar. Jergilikti әkimshilikter, jer komiytetteri, jer inspektorlary t.b adamy faktorlar bar jerde korrupsiya qatar jýredi. Olar jerles bolghan son, bir-birine jat emes, bir-birining tanysy, tuysy t.b. bolyp shyghady. Al, kosmomonitoring sol adamy faktordy aralastyrmaydy. Tek algoritm ghana.

Taghy bir ýshinshi mәsele – ol iygerilmey, bos jatqan jerlerding salyghyn 20 esege deyin kóteru. Biz byltyr Últtyq kenes arqyly engizdik, men bastamasynda boldym. Qazir osy úsynys oryndaldy. Bos jatqan jerlerding salyghyn 20 esege kóbeytti. Zang retinde qabyldandy. Búl da latifundisterge qarsy әreket boldy.

Sosyn jerdi beru prosessi. Jerdi beru prosesi de qazir adamy faktorgha kelip tireledi. Jerdi kim alatynyn, kim almaytynyn qazir komissiya sheshedi. Búl jerge de sifrovizasiya kerek! Ol da sifrlyq algoritm boyynsha jýrgizilui kerek. Sonda ghana, biz jemqorlyqty jene alamyz.

Ashyq kadastr kerek!

Múrat Qoyshybayúly: Jerimizding kópshiligi osydan 20-25 jyl búryn satylyp nemese jalgha berilip ketpedi emes pe? Auylsharuashylyq jerleri 50 jylgha jalgha berildi, onyng iyesi bar, ol ólse balasyna, odan ary nemeresine qalady. Keybir latifundister ondaghan, tipten jýzdegen myng gektar egistik nemese jayylymdyq jәne shabyndyq jerding iyesi. Jer astyndaghy paydaly qazbalardyng kópshiligi sheteldikterge úzaq merzimge jalgha berildi. Endi osylardyng bәrin qalay qaytarmaqpyz. 

- Ol ýshin biz jer kadastryn ashyp beruimiz kerek. Jer kimning qolynda ekenin kópshilik bilui kerek. Eger jerdi alghan adam ony paydalanbasa, memleketke qaytaru qajet. Eger myna kisi aitqanday jerdi basqa adamdargha subarendagha berip otyrsa, onda subarendagha berip otyrghan adamdy alyp tastap, júmys isteytin adamgha memleket tikeley beru kerek. Subarendagha qatang tyiym salyp, ortada deldal bolmaghanyn qadaghalaghan jón. Sebebi, subarenda da latifundizmning bir týri.

Biraq, býgingi jer turaly Zanda subarendanyng aldyn alatyn tetikter joq, ókinishke oray. Qazirgi Zang latifundizmge jol berip otyr. Negizi jerdi paydalanbasan, subsidiya ala almaysyng degen talap bolu kerek. Ózi júmys istemey, qalada otyryp alyp jerdi ózgelerge jalgha berip otyrghandar ne ýshin subsidiya alu kerek? Júmys istemeytinderge subsidiya berilmesin degen úsynysty búrynnan aityp kelemiz. Qazir múnday tetikter joq. Sony engizuimiz kerek. Ony biz ashyq kadastrdyng arqasynda jasay alamyz.

(Saparov Aydarbek)

Bekbol: «Týbegeyli sheteldikterge ghana emes sheneunikterge de jalgha beruge nemese satyp alularyna qarsymyn».

- Negizi sheneunikter Zang boyynsha biznespen ainalysa almaydy. Biraq, tuystary arqyly jasyryn isteytinder bar. Ony anyqtau ýshin taghy da ashyq kadastr kerek. Sonda ghana qay sheneunikting qanday tuysy qay jerdi iyelenip jýrgenin bilemiz. Mysaly, Auylsharuashylyghy viyse-ministri Saparov Aydarbekting inisi Soltýstik Qazaqstan oblysynda eki-ýsh jyl boyy birneshe ese kóp subsidiya alyp, auylsharuashylyghymen ainalysyp jýrgen. Múny «Arhiytektor budushego» jigitteri anyqtady. Olardan basqa da qújattar jariyalandy. Tughan aghasy subsidiya beruding tetikterin anyqtaytyn qyzmette otyr, al inisi subsidiya alyp otyr. Búl qanshalyq dúrys? Qúzyrly organdar osyghan bagha berui kerek.

(Maks Boqaev)

Maks Boqaevty jer komissiyasyna kirgizu kerek!

Shyndyq: Bes jyldan búryn ótken «Jer komissiyanyn» bir otyrysynda Dos Kóshimning keremet sózi el esinde qalghan: «Biylik әli Maks Boqay men Talghat Ayangha mýsin ornatady!». Belgili bolghanynday biylikke abaqtynyng arjaghynan Maks Boqay ózining sayasattan bas tartpaytynyn anyq aitty. Sol Maks Boqaydyng bostandyqqa shyghu kýni «Jer moratoriyasynyn» mezgili ayaqtaluymen bir kelip otyr. Osyghan baylanysty mening qoyar súrgham: Batyr Boqay myrzamen qol ústasyp birlikte Jer fronty qúrudy qolgha almaysyz ba?

- Biz Maksty mindetti týrde qarsy aluymyz kerek. Atyraugha barmasaq ta, Facebook sekildi әleumettik jelilerde qarsy alamyz. Maks Boqaevty jer komissiyasyna kirgizu kerek. Ol abaqtydan shyqty, endi jer komissiyasyna qosylsa quanar edim. Bizding kýshimiz kóbeye týser edi. Jer ýshin jazyqsyz otyryp shyqty. Eger biylik halyqtyng talabyn tyndamay, jerdi satyp nemese sheteldikterge jalgha bergisi kelse, onda biz maydan ashamyz. Makspen birge, jogharyda ózim ataghan basqada azamattarmen birge qarsylyqqa shyghamyz. Jerdi Qazaqstan azamattaryna da jeke menshikke satugha qarsymyz.

Daulet: Múhtar-jan, saghan jerdi úrylardan saqtau ýshin partiya nemese qoghamdyq qozghalys ashu kerek. Almatydan bastalsa jaqsy bolar edi. Jalghyz sen ne istey alasyn?

- Qúrmetti, Dәulet myrza, men jalghyz emespin. Formaldy týrde úiymymyz bolmasa da, meni jaqtaushylar kóp. 2013 jyly ýsh ret osynday úiym qúrugha talpynyp kórdim. Biraq, týrli syltaularmen oghan mýmkindik bergen joq. Sol kezde bermegen mýmkindikti qazir de bermeydi. Uaqyty kelgende partiya da qúramyz, saylaugha da qatysamyz. Biraq qazir onday mýmkindik joq. Biraq oghan qaramastan júmys jasau kerek. Mysaly kosmomonitoring júmystaryn eshqanday partiyasyz-aq jasadyq. Eshqanday úiymsyz ardagerler turaly zandy da qabyldattyq.

Auyl balasy: 1.Otyz jyl bosqa ketken jyldar dep esepteysiz be? 2. Qazaqstan jemqorlyq jaylaghan el ekendigi belgili, sol elde auylsharuashylyghy damidy degenge senesiz be?

- Qazaq halqy óte enbekqor, daryndy halyq. Mýmkindik bersek boldy, júmys istep ketedi. Qanshama jastar, jas otbasylar malmen ainalysqysy keledi. Olargha jer beruimiz kerek. Malmen ainalysudyng paydasy mol. Bizding elde ósirilgen maldyng eti shetelderde jaqsy ótedi. Jerimiz ken-baytaq, jayylymdyq jerler kóp. Eger sol jerlerdi bosatyp, auyldaghy halyqqa beretin bolsaq, osy maldyng arqasynda-aq, óte jyldam bayyp ketuge mýmkindigimiz bar. Onyng tabysy múnaydan da artyq.

Bekbol: Ár qazaqqa eng bolmaghanda 10 sotyq jer qashan beriledi? Ómir degening ótedi de ketedi. Jighan-tergenge mýmkindiginshe ýy salu, aghash otyrghyzu kóptegen adamgha әli arman. Biraq Ýkimet tarapynan jer berilse barlyghy sheshiledi.

- Men de jer ýy salar edim, mәsele jerde emes, infraqúrlymda bolyp túr. Ne su, ne jaryq joq, mektep, balabaqsha salynbaghan aidaladan bergen 10 sotyq jer eshkimge kerek emes. Sol ýshin jer qalalardyng manynan nemese ýlken auyldardyng manynan kerek. Sol ýshin biylik infraqúrlym mәselesin sheshu kerek. Zang boyynsha әr Qazaqstan azamaty on sotyq jer alugha qúqyly. Biraq әr adamgha on sotyq jer beru kerek degen oidan aryluymyz kerek. Sebebi Qazaqstanda 18 million halyq bar, onyng әrqaysysyna 10 sotyq jerden bersek, qanshama jer kerek, qanshama infraqúrlym kerek? Mysaly ýshin jyl ótken sayyn taghy da balalar dýniyege keledi, sonyng bәrine  10 sotyq jerden kerek bolady. Osylay jalghasa beretin bolsa, týbinde jerimiz jetpey qalady. Adam óskenmen, jerding óspeytini anyq.

Jer kodekisi eng eskirgen Zan!

Rauan Nurahmetov: Jer kodeksinen jalgha alynghan jerlerdi kepilge qon qúqyghyn beretin bapty alyp tastau kerek. Qúryltayshysynda shet el azamattary bar nemese 5 jyl kóleminde shet el azamattarynyng qaramaghynda bolghan zandy túlghalargha jerdi jalgha beruge tiym salu kerek. Latufindister monopoliya qúryp jatyr, halyqta, kishi sharuashylyqtarda jer alugha mýmkindik joq, iri sharuashylyq mekemeleri men kishi qojalyqtargha bólek baghdarlama, bólek konkurstar ótkizu kerek...

- Búl jigit óte dúrys úsynystar aityp otyr. Sol ýshin bizge jana Zang kerek. Jer kodeksi ózgelermen salystyrghanda eng eskirgen, zamannan qalghan – 2003 jyly qabyldanghan. Ol kezde zaman basqa bolatyn, sifrly tehnologiya joq. Qaghaz jýzindegi júmystar men qazirgi sifrlanghan júmystardy salystyrugha da kelmeydi. Sol ýshin jer qatynastary da sifrly jýiege kóshui kerek. Sonda ghana adamy faktorlardan arylyp, sybaylas jemqorlyqtyng aldyn alugha bolady. Sonda ghana latifundisterge jol jabylady. Myna azamat úsynghan mәseleler de sheshiledi. Múnda da ashyq kadastr kerek. «Jer kepilde túr ma, sheteldikterge subarendagha berildi me», osynyng bәrin kórip otyrugha bolady. Qazir osynyng bәrine mýmkindik beretin tehnologiyalar bar.

Men kosmomonitoringti óz qolymmen jasaghan joqpyn, dayyn tehnologiyalardy aldym da, sony zandastyrugha ýles qostym. Eshqanday qaghazdy qajet etpeytin, sifrly tehnologiyalardyng kýshimen júmys isteytin sayttar bar. Sol sayttar arqyly tústas Qazaqstan kartasyn bir sәtte kóruge bolady. Endi osyghan janaghy jerler kimning qolynda ekenin kórsetetin aqparatty qosuymyz kerek. Ol ýshin Zandy ózgertu kerek. Sonda jer turaly barlyq aqparat sizge de, bizge de ashyq bolar edi. Mine, zamanauy tehnologiyanyng kýshi osynda.

Biraq bizding Jer kodeksi osy zamanauy tehnologiyagha say emes. Bizding jer turaly Zang qaghazdyq júmysqa negizdelgen, jana tehnologiyalardy qoldanugha kedergi keltirip otyr. Biz zorgha degende kosmomonitoringti engizdik. Sonyng arqasynda qanshama mәseleler sheshilip otyr. Eger tútastay jana tehnologiyalargha sýiensek, jerimizde tәrtip ornatylar edi. Jer paydalanushynyng qansha maly bar, qansha subsidiya alyp otyr, qansha adamgha júmys berip otyr degen sekildi mәlimetteri qol jetimdi bolady. Ashyq kadastr degenimiz osy.

A/sh ministrligi latifundisterding yqpalynda jýr

- Bes jyl búryn jariyalanghan maratoriy merzimi biyl bitedi. Osy bes jyl ishinde ýkimet, auylsharuashylyq ministrligi dauly jer kodeksin nege týzetip nemese ózgeris engizip bolghan joq?

- Óitkeni olar latifundisterding yqpalynda jýr. Al latifundister jana jer Zanyna qarsy. Olar jerdi satqysy keledi. Óitkeni olar ýshin jer – aqsha. Sol ýshin olar Almasbek Sadyrbay degen sekildi jigitterdi jiberip, maghan kedergi jasaydy. «Múhtar qalada ósken, qazaq tilin aksentpen sóileydi», degen sekildi sózderdi shygharyp, tiyisken bolady. Olar meni qaralap, «jer qazaqtargha kerek», dep úrandap jýr. Biraq olardyng maqsaty jerdi jeke menshikke alu. Búghan jol bersek, útylamyz. Halyq jersiz qalyp, jer sanauly ghana adamdardyng qolyna ótedi. Múnday ahual Chili, Argentina sekildi elderde bolghan. Olar jeke menshikke jol ashty da, qarapayym jastar jer joq bolghandyqtan qalagha aghyldy. Qalada júmys tappaghan jastar qylmyskerge ainaldy. Osynyng bәri jer joqtyqtan kelip shyqqan mәsele.

Ruza: Esh jer satylmauy kerek, jalgha da berilmeui kerek! Tek qana auylsharuashylyghy maqsatyndaghy emes... Kóp jerde qytay qaptap, mektepter ashylyp jatqany, ýrey tudyrady! Kerekude de qaptap jýr, múnay óndeu zauyty estuimshe solardiki, shemishke óndeu zauyty/sehy, tipti tildik ortalyqtar, dýkender? «Gav. pa ruzkiy», dep búiryq ta berip qoyady! Olardyng 1 megapoliysindey halqy joq elimizge tóngen naqtyly qauip! Al osylargha óndiris ashugha, jataghyn qosqanda, infraqúrylymdyq jerler berse qazaqty san orap qaptap ketetini sózsiz ghoy?

- Búl jerde jerding mәselesi emes. Óitkeni qytaylar keledi de zavod, qonaqýy sekildi mekemelerdi satyp alady. Olar myndaghan gektar jerlerdi satyp alyp jatqan joq. Shemishke shygharsa, qytay meyramhanalaryn ashsa, biz olargha qalay kedergi jasaymyz. Tek auylsharuashylyghy maqsatyndaghy jerler ghana myndaghan gektar bolady, sol ýshin men auylsharuashylyq jerlerin ghana aityp otyrmyn.

Mynaday bir mysal aitugha bolady. Vietnam memleketi Qytaydan seskenedi, olardan qorghanudy kózdeydi. Biraq tikeley «qytaylyqtargha jer satpaymyz» dep aita almaydy. Sol ýshin olar Zangha «eger qanday da bir elding kartasynda Vietnam jeri sol eldiki dep kórsetilgen bolsa, sol elding azamatyna Vietnamda eshtene satylmaydy», dep jazghan eken. Al Qytay pasportyndaghy kartagha Vietnammen dauly teritoriyalar engen eken. Sol ýshin de Qytay pasportymen Vietnamnan jer týgili, pәter de satyp ala almaydy. Vietnam tikeley aita almaytyn shekteudi osynday tәsilmen engizip otyr. Ruza apay kótergen mәsele jer mәselesi emes, sol ýshin oghan qazirshe jauabym bolmay túr. Biraq, Vietnam jayly mysaldy aittym. Biz de «qytaylargha zavod satpaymyz, qonaqýy satpaymyz» degen erejeler engize almaymyz. Sol ýshin Vietnam sekildi tiyisti tetikterdi tabu kerek.

- 2016 jyly azamattar Ýkimetke jeti talap qoyghan. Ol:

1. Auylsharuashylyghy maqsatyndaghy jerlerdi sheteldikterge, azamattyghy joq adamdargha jәne jarghylyq qorynda sheteldikter ýlesining bir payyz bolsa da, jerdi satugha jәne jalgha beruge tiym salynsyn.

2. Jer uchaskelerin sheteldiktermen jәne azamattyghy joq adamdarmen aralas nekede túrghan Qazaqstan azamattaryna/azamatshalaryna jerdi satugha jәne jalgha beruge tiym salynsyn.

3. Auyl sharuashylyghy maqsatyndaghy jerlerdi Qazaqstan azamattaryna jeke menshikke beruge tiym salynsyn.

4. Shekaralyq beldeude ornalasqan auylsharuashylyq maqsatyndaghy jer uchaskilerin satugha jәne jalgha beruge tiym salynsyn.

5. Shekaralyq beldeude ornalasqan Qazaqstan azamattaryna auylsharuashylyq maqsatyndaghy jer uchaskilerin bir adamgha 500 gektardan artyq beruge jәne ol adamgha ózge ónirden jer beruge tiym salynsyn.

6. Mazarlar men molalargha jaqyn (radiusy 5 km.) jerlerdi jalgha beruge tyiym salynsyn.

7. Eldi mekender manyndaghy jayylymdyq jәne shabyndyq jerlerdi (radiusy 15km.) jalgha beruge tyiym salynsyn.

- Esimde. Talaptyng barlyghy oryndy. Tek búl jerde әr aimaqta әrtýrli kólem boluy kerek. Óitkeni 500 gektar Týrkistan oblysy ýshin tym kóp. Mysaly, Týrkistanda 100 gektar jeri bar adam óte bay adam dep esepteledi. Al, bidaymen ainalysatyndargha Soltýstik Qazaqstanda 500 gektar degeniniz týk te emes. Sondyqtan әr aimaqtyng ereksheligine qaray normalary boluy kerek. Sondyqtan búl da aqyldasatyn jayt. Ol әr auylgha say boluy kerek. Biraq, prinsip dúrys. Búl úsynystardyng barlyghyn ýstel basynda sheshuimiz kerek.

(Qazaqstandaghy Resey jalgha alyp otyrghan poligondardyng biri)

- Taghy bir mәsele - búl bizding Bayqonyrdan úshatyn Resey zymyrandarynyng qaldyqtary qúlap jatqan jerler... 

- Biz poligondardy 2013 jyldan beri kóterip kelemiz. Biraq, búl jerler Halyqaralyq kelisimsharttar boyynsha berilgen. Ol da bizge Zang bolyp esepteledi. Óitkeni, Halyqaralyq kelisimshartpen berilgen jerler tek qana sol kelisimshart negizinde qaytarylady. Sondyqtan biz әriyne, Ýkimetten talap etuimiz kerek. Poligondardyng kólemin azaytu nemese mýldem jauyp tastau ýrdisi, shynyn aitqanda jýrip jatyr.

Men poligondarmen 13 jyldan beri ainalysyp kelem. Taysoyghan, Embi syndy poligondar qazir qatty azayyp nemese mýldem jabylyp qaldy. Qazir bizde Saryshaghan degen poligon júmys istep jatyr. Ol da kólemin azaytqan eken. Biraq, istep jatyr. Áriyne, Reseyding nemese kez-kelgen elding poligondaryn jauyp tasau qajet. Biraq, ol myna Zang boyynsha sheshilmeydi. Ol tek qana Halyqaralyq kelisimshar boyynsha jasalady.

(Saparhan Omarov)

- Siz jana: «Mәselelerding barlyghy ýstel absynda sheshilui kerek», dediniz. Sol komissiyagha Sizdi de kirgizbey jatyr degendi óziniz jazdynyz...

- Búl naqty aqparat. Ony maghan ishte jýrgen adamdar aitty. Kóremiz, endi. Ol shyndyqqa jatpaytyn bolsa, jaqsy-aq. Onda nege Saparhan Omarov maghan habarlasyp, aitpaydy nemese kommentariy jazbaydy. Yaghni, ol shynymen de solay bop túr.

- Komissiyany qúrumen ainalysatyn – Saparhan Omarov qoy...

- IYә, jauapty ministr sol.

- Qalay oilaysyz, qazirgi túiyqqa tirelgen mәseleni sheshuge Omarovtyng shamasy, mýmkindigi jete me?

- Meninshe jer komissiyasynyng dengeyi A/sh ministrligining dengeyinde bolmauy kerek. Ol Ýkimetting nemese Preziydentting qasyndaghy komissiya boluy kerek. Óitkeni jer mәselesi tek bir ministrlikting ghana dengeyi emes. Jer – jalpyúlttyq mәsele. Biz osy Jer komiytetin jer qatynastary boyynsha agenttik jasauymyz kerek. Ol tikeley Preziydentke baghynuy kerek. Óitkeni búl jerde yqpaldy kýshter kóp. Jer komiytetining tóraghasy Gýljahan Biymendina. Maman retinde jaqsy kisi. Biraq, sayasy salmaq jetpey jatyr. Ol týgili, Saparhan Omarovtyng ózinde salmaq joq. Sondyqtan, búl agenttik Preziydentting qasynan qúryluy kerek.

- Mýmkin Omarov mýddeli emes shyghar?

- Bәlkim. Solay da boluy mýmkin. Mýmkin ol latifundisterding sózin sóilep jatqan shyghar?..

- Bir kezde siz ministr Omarovty debatqa shaqyrdynyz...

- Shyqqan joq. Onyng ornyna maghan qarsy Almasbek, Talghattardy jiberdi. Men ministrdi debatqa shaqyryp otyrmyn,  al, olar: «Sen aldymen bizben debatqa shyq» deydi. Men shyqtym ghoy, al endi ministr nege shyqpaydy?

- Eger ministrlik Sizderdi ainalyp ótip, ózderi qogham ókilderi joq komissiya qúratyn bolsa, ol qanshalyqty zandy bolady? Onday jaghdayda 2016 jylghy oqighalar qaytalanuy mýmkin be?

- Bizdi kirgizbese, biz naqty әreketke kóshemiz. Ortaq maydan ashamyz. Basqa amal joq. Bәribir biz búl Zangha jol bermeytin bolamyz jәne halyq bizdi qoldaydy dep oilaymyn.

- Uaqyt bólip, pikirleskeninizge kóp rahmet!

- Sizderge de rahmet!

Abai.kz