ينتەرنەت-كونفەرەنتسيا جاۋاپتارى. سپيكەر: ساياساتكەر، 2016 جىلعى جەر كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى - مۇحتار بولاتحانۇلى تايجان.

- بيىل جەلتوقساندا جەر كودەكسىنىڭ كەيبىر باپتارىنا جاريالانعان موراتوري مەرزىمى اياقتالادى. وسىعان دەيىن پرەزيدەنت توقاەۆ: «جەر شەتەلدىكتەرگە ساتىلمايدى»، دەپ بىرنەشە مارتە ايتتى. بىراق، «جالعا بەرىلمەيدى»، دەگەن جوق. سوڭعى ۇكىمەت وتىرىستارىنىڭ بىرىندە اۋىلشارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەرلەر ەكونوميكاعا پايدالانىلۋى كەرەك دەگەندى ايتتى. سونىمەن، بيىل موراتوري اياقتالادى، ءارى قاراي نە بولماق؟

- دۇرىس ايتاسىز. ءبىز وسى ماسەلەنى جىلدار بويى ايتىپ كەلەمىز. ەڭ باستى ماسەلە ول – مەرزىم. ويتكەنى بيىل ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعانداي، موراتوري مەرزىمى بىتەدى. جاقسى، ساپالى زاڭدى دايىنداۋ ءۇشىن ەڭ كەمىندە ەكى-ءۇش اي ۋاقىت كەرەك. سوسىن ول زاڭدى قابىلداتۋ ءۇشىن تاعى 4-5 اي ۋاقىت كەرەك. پروتسەدۋرا سولاي. الدىمەن ۇكىمەتتە تالقىلانادى، «مينفينعا»، «مينەكونوميكاعا» جىبەرىلەدى. ولار قانشا قارجى جۇمسالاتىنىن ت.ب. ەسەپتەيدى. قىسقاسى، ۇلكەن پروتسەدۋرا.

ال بىزدە ۋاقىت وتە تىعىز بولىپ تۇر. دەمەك، ساياسي شەشىمدى قازىر قابىلداۋىمىز كەرەك. مىنە، اقپان باستالدى، ناۋرىز ايى مەيرامدارمەن ءوتىپ كەتەدى. سوسىن پارلامەنت جازدا، شىلدە مەن تامىزدا ەكى ايعا دەمالىسقا كەتەدى... ال، قاراشاعا دەيىن، ياعني، قازان ايىندا بۇل زاڭ قابىلدانۋى كەرەك. پرەزيدەنتتىڭ ءوزى سولاي دەپ وتىر. دەمەك، جۇمىس قازىر باستالۋى كەرەك. ول ءۇشىن – جەر كوميسسياسى قازىر، جىلدام قۇرىلۋى كەرەك! ول كوميسسياعا تەك قانا دەپۋتاتتار، ۇكىمەتتىڭ، ساياسي پارتيالاردىڭ وكىلدەرى عانا ەمەس، قوعام وكىلدەرى دە كىرۋى مىندەتتى!

جەردى ساتۋعا دا، جالعا دا بەرمەۋىمىز كەرەك!

(2016 جىلعى جەر ميتينگى)

- جەر ماسەلەسى جونىندەگى كوميسسيا 2016 جىلى دا قۇرىلدى. ول جالپىحالىقتىق ميتينگتەردەن كەيىن ءماجبۇرلى تۇردە جاسالدى. وعان 75 ادام مۇشە بولدى. سول كەزدىڭ وزىندە جەر كوميسسياسىنىڭ قۇرامىنا حالىقتىڭ كوڭىلى تولعان جوق دەسە دە بولادى.

پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ سوزىنەن ۇققانىمىز: بۇل كوميسسيا جاڭادان قۇرىلمايدى. قۇرىلعان كوميسسيا جۇمىسىن قايتا جانداندىرادى. دەمەك، سول بۇرىنعى كوميسسيا قايتادان جينالا ما، الدە باسىنان قايتا قۇرىلا ما؟

- مەنىڭشە، كوميسسيا قۇرامى وزگەرەدى. ەسكى قۇراممەن قالماۋى كەرەك! وسى بەس جىلدا ءبىراز كادرلىق وزگەرىس بولدى عوي. سول كوميسسيادا بولعان كەيبىر دەپۋتاتتار قازىر ماجىلىستەن كەتتى. مينيسترلەر اۋىستى. پرەزيدەنت اۋىستى. سوندىقتان، مەنىڭ ويىمشا، بۇل جولعى كوميسسياعا ماجىلىسكە جاڭادان بارعان ادامدار، ۇكىمەتتەگى جاڭا مينيسترلەر كىرەدى. ول دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن. بىراق، كوميسسيا قۇرامىنا تاۋەلسىز ساراپشىلار مەن ماماندار دا مۇشە بولۋى ءتيىس!

راس ايتاسىز، پرەزيدەنت نە دەدى؟ «شەتەلدىكتەرگە جەر ساتىلمايدى»، دەدى. جالعا بەرۋ تۋرالى ەشبىر ءسوز ايتىلعان جوق. ءبىز جەردى جالعا دا بەرمەۋىمىز كەرەك!

(م.سەيسەمباي مەن ا.سادىرباەۆ)

مارعۇلان سەيسەمباي سەكىلدى، كەيبىر ازاماتتار: «زاڭدى تۇلعادا 49 پايىز عانا شەتەلدىكتەردىڭ ۇلەسى بولسا، ولارعا جەردى جالعا بەرۋگە بولادى»، دەيدى. ال، ءبىزدىڭ ۇستانىمىمىز مۇلدە باسقا: ۇلەسى 49 تۇگىلى، 0,1 پايىز بولسا دا، مۇنداي زاڭدى تۇلعانىڭ كەز-كەلگەنىنە جەردى جالعا بەرۋگە بولمايدى! ول تەك ءبىزدىڭ ەمەس، حالىقتىڭ ۇستانىمى دەپ بىلەمىن. ءبىز وسى ماسەلەگە قاتىستى 2016 جىلعى كوميسسيانىڭ وتىرىسىندا قاتتى داۋلاسقانبىز. پروكۋراتۋرا جانە ادىلەت مينيسترلىگى: «شەتەلدىكتەردىڭ ۇلەسى 49 پايىزدان اسپايتىن بولسا، ونداي زاڭدى تۇلعاعا نەگە بەرمەسكە»، دەدى. بۇل وتە قاۋىپتى پوزيتسيا. وعان قارسى شىعۋىمىز كەرەك.

مىسالى، الماسبەك سادىرباەۆ قازاقستاندىقتارعا جەردى جەكە مەنشىككە ساتۋدى قولداپ وتىر. ول: «مەن قويشىمىن. نەگە قازاقتارعا، قازاقستان ازاماتتارىنا جەردى جەكە مەنشىككە بەرمەسكە»، دەيدى.

ءبىز بۇعان دا قارسى بولۋىمىز كەرەك. جاسىراتىنى جوق، 2016 جىلى ءبىزدىڭ ەڭ باستى ماقساتىمىز – جەردى شەتەلدىكتەرگە، اسىرەسە، قىتايلىقتارعا بەرمەۋ بولدى. قازىر، ءتىپتى قازاقستان ازاماتتارىنا دا جەردى ساتۋعا بولمايدى! ەگەر ءبىز ءوزىمىزدىڭ قازاقستان ازاماتتارىنا جەكە مەنشىككە بەرە باستاساق، وندا جەر بىرنەشە اۋلەتتىڭ، بىرنەشە قالتالى وتباسىنىڭ قولىنا وتەدى. ماسەلە سوندا!

جەردى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن – ساپالى زاڭ كەرەك!

مەن مىسالى، باي بولىپ، بىرنەشە مىڭ گەكتار جەردى ساتىپ الام. ال مەن كەتكەننەن كەيىن، مەنىڭ بالام جەرمەن اينالىسا ما، جوق پا، ەكىتالاي اڭگىمە! ول باسقا سالانى تاڭداۋى مۇمكىن. ال جەر ءبارىبىر مەنىڭ وتباسىمنىڭ مەنشىگىندە قالادى.

سول سەكىلدى، كەيىن جەرگىلىكتى حالىق جەرمەن اينالىسۋى ءۇشىن جالىنىپ-جالپايىپ، جاڭاعى لاتيفۋنديسكە بارىپ، يگەرىلمەي، بوس جاتقان جەردى سۋبارەنداعا الۋعا ءماجبۇر بولادى. سوندىقتان، ءبىزدىڭ ۇستانىم باسقا بولۋى كەرەك! جەرمەن كىم اينالىسىپ جاتىر؟ ناقتى سول اۋىلدا تۇراسىڭ با، ناقتى جەرمەن اينالىساسىڭ با؟ دالەلدە! سودان كەيىن عانا بارىپ، مەملەكەتتەن سول جەردى تەك جالعا ال، پايدالان، قىزىعىن كور. ول ءۇشىن 49 جىل مەرزىم جەتكىلىكتى! 49 جىل – ءبىر ادامنىڭ ءومىرى دەسە دە بولادى. سوسىن ول جەردى مەملەكەتكە قايتار! باسقا ءبىر قازاقستان ازاماتى الىپ، يگەرسىن. مىنە، ءبىزدىڭ ماقساتىمىز وسى بولۋى كەرەك.

كەيبىرەۋلەر: «كاپيتاليزم زامانىندا بيزنەس جاساپ، ينۆەستيتسيا قۇيۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە جەكە مەنشىك بولۋى كەرەك»، دەيدى. ول دالباسا اڭگىمە! مىسالى، قىتايدا جەكە مەنشىك جوق. بىراق، دامىپ كەلەدى. يزرايلدە دە جەكە مەنشىك جوق. ولار دا ءبىر ادامنىڭ قولىنا جەردى جەكە مەنشىك ەتىپ بەرمەيدى. كاپيتاليزمنىڭ وتانى دەيتىن – ۇلىبريتانيادا دا بارلىق جەر مەملەكەتتىڭ قولىندا. سەن جالعا الىپ، پايدالاناسىڭ، قىزىعىن كورەسىڭ، بىراق سوسىن مەملەكەتكە قايتارىپ بەرەسىڭ!

ءبىز جەردەن ايىرىلىپ قالساق، مەملەكەتتەن دە ايىرىلامىز! ءدال وسى جەردە، ءبىز ءبىر رەت جەڭىلسەك، وندا مەملەكەتتىڭ بولاشاعى جوق بولادى. قازىرگى تاڭدا، جەر بەتىندە 7 مىڭ ۇلت بار ەكەن. ونىڭ نەبارى 200-ىندە عانا مەملەكەت بار. سول 200-ءدىڭ ىشىندە ءبىز بارمىز. قۇدايعا شۇكىر، اتا-بابالارىمىزدىڭ ارقاسىندا جەر كولەمى جاعىنان الەمدە 9-شى ورىندا تۇرمىز. ءبىز وسىنداي باقىتتى ۇلتپىز. ەندى وسى جەردى ءبىز ساقتاپ قالۋىمىز كەرەك! ول ءۇشىن – ساپالى زاڭ كەرەك!

جەر جاناشىرلارى تۇگەل كوميسسيا قۇرامىنا كىرۋى كەرەك!

- جەر كوميسسياسى قۇرىلاتىن بولسا، ونىڭ قۇرامى ناقتى قانشا ادام جانە كىمدەر بولۋى كەرەك؟

- 50 ادامنان اسپاۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. 75 ادام دەگەن تىم كوپ. ولاردىڭ ارقايسىنا ءسوز بەرەتىن بولسا، كۇنى بويى وتىرا بەرەدى. الدىڭعى كوميسسيانىڭ العاشقى وتىرىسى سولاي بولدى عوي. 7 ساعات سويلەدىك...

ال كىمدەر بولۋى كەرەك دەگەنگە كەلسەك، ەركىن راقىشەۆ، گەرويحان قىستاۋباەۆ، رۇستەم اشەتاەۆ، ايدىن ەگەۋباەۆ، ماقسات ءىلياسۇلى ت.ب. بار... ءبىز بىلايعى ومىردە ءبىر-بىرىمىزگە كوزقاراسىمىز قانداي ەكەنى ماڭىزدى ەمەس. جەرىمىز ورتاق، ماقساتىمىز ءبىر. سوندىقتان، كوميسسيا قۇرامىنا وسى جەر جاناشىرلارى تۇگەل كىرۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن.

- بۇل قوعام وكىلدەرىنەن. ال، دەپۋتاتتىق كورپۋستان كىمدەردى لايىق دەپ اتايسىز؟  

- سەناتور اقىلبەك كۇرىشباەۆ دەگەن كىسى بار. «نۇر وتاننىڭ» مۇشەسى. ءبىرىنشى كوميسسيادا بىرگە جۇمىس ىستەدىك. بۇرىن مينيستر بولدى، رەكتور بولدى. ءوزى عالىم ادام. وتە ساۋاتتى. جەرگە جانى اشيدى.

سوسىن، «اۋىل» پارتياسىنىڭ جەتەكشىسى ءالي بەكتاەۆ مىرزا بار. ول كىسى دە كوميسسياعا كىرسە جاقسى. ول دا مامان ادام. ءومىر بويى اۋىلشارۋاشىلىعى ماسەلەسىمەن اينالىسىپ كەلە جاتىر. «اق جولدان» بەرىك دۇيسەمبينوۆ دەگەن ازامات بار. ءۇش پارتيانى ايتتىق پا؟..

«ادالدان» ماقسات تولىقباي بار. بىراق، الماسبەك سادىرباەۆ كىرەتىن بولسا، (ول دا كىرە بەرسىن، بىراق ونىڭ ۇستانىمى جەردى جەكە مەنشىككە ساتۋ) وندا ءبىز ەرتەڭ داۋلاسامىز... ءار پارتيا ءوزى شەشەدى عوي... ايتپاقشى، «ادالدان» ابزال قۇسپان ارىپتەسىمىز مۇشە بولسا دۇرىس-اق. ول – زاڭگەر. جەر ماسەلەسىمەن بىزبەن بىرگە اينالىسىپ كەلە جاتىر. ول دا بۇل ماسەلەنى بىلەتىن ادام.

تاعى ءبىر ايتا كەتەتىنىم – قازىر جەردى كىم ساتقىسى كەلەدى؟ جەردى ساتۋ كىمگە ءتيىمدى؟ ارينە، جەرى بار – لاتيفۋنديستەرگە ءتيىمدى. ويتكەنى، 15-20 جىل بۇرىن سول جەرلەردى تەگىن الىپ الدى دا، ەندى ولار مونەتيزاتسيا جاساعىسى كەلەدى. ياعني، ولاردىڭ مۇددەلەرى – سول جەردى اقشاعا اينالدىرۋ.

ال، لاتيفۋندياعا قارسى ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىز: بىرىڭعاي اگرارلىق سالىق ەنگىزۋىمىز كەرەك! سوندا عانا بوس جاتقان جەرلەر لاتيفۋنديستەرگە پايدا اكەلمەيدى، كەرىسىنشە، شىعىن بولادى. ويتكەنى جەردى يگەرەسىڭ بە، جوق پا، ءبارىبىر سالىق تولەپ وتىراسىڭ.

(م.تايجان)

ءبىز بىلتىر كوسمومونيتورينگتى زاڭداستىردىق. ەندى 1 قاڭتاردان باستاپ بۇكىل قازاقستانداعى جەرلەردى باقىلاپ وتىرۋعا بولادى.

كوسمومونيتورينگ ادامي فاكتوردى جويادى!

- قازىر قولدانىستا پيلوتتىق جوبا بار عوي. سول كوسمومونيتورينگ قازىرگە دەيىن قانشا جەردى باقىلاپ وتىر؟  

- راس، بىلتىر (2020 جىلى) ول پيلوتتىق جوبا بولدى. ويتكەنى ءتارتىپ سونداي. سونىڭ وزىندە كوسمومونيتورينگ 4 وبلىستا جۇمىس ىستەدى. ولار: اقمولا، قوستاناي، ماڭعىستاۋ مەن شىعىس قازاقستان وبلىستارى. ءبىر جىلدىڭ ىشىندە وسى ءتورت-اق وبلىستان 8,3 ملن. گەكتار يگەرىلمەي، بوس جاتقان جەرلەر انىقتالدى. ونىڭ 4,3 ملن. گەكتار جەرى مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارىلدى.

مۇنداي ناتيجە بۇرىن بولماعان. مەن ۇنەمى ايتىپ جۇرگەن كوسمومونيتورينگ وسى. جەردى باقىلاۋدىڭ باسقا جولى جوق، ويتكەنى ادامي فاكتور بار. جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتەر، جەر كوميتەتتەرى، جەر ينسپەكتورلارى ت.ب ادامي فاكتورلار بار جەردە كوررۋپتسيا قاتار جۇرەدى. ولار جەرلەس بولعان سوڭ، ءبىر-بىرىنە جات ەمەس، ءبىر-ءبىرىنىڭ تانىسى، تۋىسى ت.ب. بولىپ شىعادى. ال، كوسمومونيتورينگ سول ادامي فاكتوردى ارالاستىرمايدى. تەك الگوريتم عانا.

تاعى ءبىر ءۇشىنشى ماسەلە – ول يگەرىلمەي، بوس جاتقان جەرلەردىڭ سالىعىن 20 ەسەگە دەيىن كوتەرۋ. ءبىز بىلتىر ۇلتتىق كەڭەس ارقىلى ەنگىزدىك، مەن باستاماسىندا بولدىم. قازىر وسى ۇسىنىس ورىندالدى. بوس جاتقان جەرلەردىڭ سالىعىن 20 ەسەگە كوبەيتتى. زاڭ رەتىندە قابىلداندى. بۇل دا لاتيفۋنديستەرگە قارسى ارەكەت بولدى.

سوسىن جەردى بەرۋ پروتسەسسى. جەردى بەرۋ پروتسەسى دە قازىر ادامي فاكتورعا كەلىپ تىرەلەدى. جەردى كىم الاتىنىن، كىم المايتىنىن قازىر كوميسسيا شەشەدى. بۇل جەرگە دە تسيفروۆيزاتسيا كەرەك! ول دا تسيفرلىق الگوريتم بويىنشا جۇرگىزىلۋى كەرەك. سوندا عانا، ءبىز جەمقورلىقتى جەڭە الامىز.

اشىق كاداستر كەرەك!

مۇرات قويشىبايۇلى: جەرىمىزدىڭ كوپشىلىگى وسىدان 20-25 جىل بۇرىن ساتىلىپ نەمەسە جالعا بەرىلىپ كەتپەدى ەمەس پە؟ اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرى 50 جىلعا جالعا بەرىلدى، ونىڭ يەسى بار، ول ولسە بالاسىنا، ودان ارى نەمەرەسىنە قالادى. كەيبىر لاتيفۋنديستەر ونداعان، تىپتەن جۇزدەگەن مىڭ گەكتار ەگىستىك نەمەسە جايىلىمدىق جانە شابىندىق جەردىڭ يەسى. جەر استىنداعى پايدالى قازبالاردىڭ كوپشىلىگى شەتەلدىكتەرگە ۇزاق مەرزىمگە جالعا بەرىلدى. ەندى وسىلاردىڭ ءبارىن قالاي قايتارماقپىز. 

- ول ءۇشىن ءبىز جەر كاداسترىن اشىپ بەرۋىمىز كەرەك. جەر كىمنىڭ قولىندا ەكەنىن كوپشىلىك ءبىلۋى كەرەك. ەگەر جەردى العان ادام ونى پايدالانباسا، مەملەكەتكە قايتارۋ قاجەت. ەگەر مىنا كىسى ايتقانداي جەردى باسقا ادامدارعا سۋبارەنداعا بەرىپ وتىرسا، وندا سۋبارەنداعا بەرىپ وتىرعان ادامدى الىپ تاستاپ، جۇمىس ىستەيتىن ادامعا مەملەكەت تىكەلەي بەرۋ كەرەك. سۋبارەنداعا قاتاڭ تىيىم سالىپ، ورتادا دەلدال بولماعانىن قاداعالاعان ءجون. سەبەبى، سۋبارەندا دا ءلاتيفۋنديزمنىڭ ءبىر ءتۇرى.

بىراق، بۇگىنگى جەر تۋرالى زاڭدا سۋبارەندانىڭ الدىن الاتىن تەتىكتەر جوق، وكىنىشكە وراي. قازىرگى زاڭ لاتيفۋنديزمگە جول بەرىپ وتىر. نەگىزى جەردى پايدالانباساڭ، سۋبسيديا الا المايسىڭ دەگەن تالاپ بولۋ كەرەك. ءوزى جۇمىس ىستەمەي، قالادا وتىرىپ الىپ جەردى وزگەلەرگە جالعا بەرىپ وتىرعاندار نە ءۇشىن سۋبسيديا الۋ كەرەك؟ جۇمىس ىستەمەيتىندەرگە سۋبسيديا بەرىلمەسىن دەگەن ۇسىنىستى بۇرىننان ايتىپ كەلەمىز. قازىر مۇنداي تەتىكتەر جوق. سونى ەنگىزۋىمىز كەرەك. ونى ءبىز اشىق كاداستردىڭ ارقاسىندا جاساي الامىز.

(ساپاروۆ ايداربەك)

بەكبول: «تۇبەگەيلى شەتەلدىكتەرگە عانا ەمەس شەنەۋنىكتەرگە دە جالعا بەرۋگە نەمەسە ساتىپ الۋلارىنا قارسىمىن».

- نەگىزى شەنەۋنىكتەر زاڭ بويىنشا بيزنەسپەن اينالىسا المايدى. بىراق، تۋىستارى ارقىلى جاسىرىن ىستەيتىندەر بار. ونى انىقتاۋ ءۇشىن تاعى دا اشىق كاداستر كەرەك. سوندا عانا قاي شەنەۋنىكتىڭ قانداي تۋىسى قاي جەردى يەلەنىپ جۇرگەنىن بىلەمىز. مىسالى، اۋىلشارۋاشىلىعى ۆيتسە-ءمينيسترى ساپاروۆ ايداربەكتىڭ ءىنىسى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا ەكى-ءۇش جىل بويى بىرنەشە ەسە كوپ سۋبسيديا الىپ، اۋىلشارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ جۇرگەن. مۇنى «ارحيتەكتور بۋدۋششەگو» جىگىتتەرى انىقتادى. ولاردان باسقا دا قۇجاتتار جاريالاندى. تۋعان اعاسى سۋبسيديا بەرۋدىڭ تەتىكتەرىن انىقتايتىن قىزمەتتە وتىر، ال ءىنىسى سۋبسيديا الىپ وتىر. بۇل قانشالىق دۇرىس؟ قۇزىرلى ورگاندار وسىعان باعا بەرۋى كەرەك.

(ماكس بوقاەۆ)

ماكس بوقاەۆتى جەر كوميسسياسىنا كىرگىزۋ كەرەك!

شىندىق: بەس جىلدان بۇرىن وتكەن «جەر كوميسسيانىڭ» ءبىر وتىرىسىندا دوس كوشىمنىڭ كەرەمەت ءسوزى ەل ەسىندە قالعان: «بيلىك ءالى ماكس بوقاي مەن تالعات ايانعا ءمۇسىن ورناتادى!». بەلگىلى بولعانىنداي بيلىككە اباقتىنىڭ ارجاعىنان ماكس بوقاي ءوزىنىڭ ساياساتتان باس تارتپايتىنىن انىق ايتتى. سول ماكس بوقايدىڭ بوستاندىققا شىعۋ كۇنى «جەر موراتورياسىنىڭ» مەزگىلى اياقتالۋىمەن ءبىر كەلىپ وتىر. وسىعان بايلانىستى مەنىڭ قويار سۇرعام: باتىر بوقاي مىرزامەن قول ۇستاسىپ بىرلىكتە جەر فرونتى قۇرۋدى قولعا المايسىز با؟

- ءبىز ماكستى مىندەتتى تۇردە قارسى الۋىمىز كەرەك. اتىراۋعا بارماساق تا، Facebook سەكىلدى الەۋمەتتىك جەلىلەردە قارسى الامىز. ماكس بوقاەۆتى جەر كوميسسياسىنا كىرگىزۋ كەرەك. ول اباقتىدان شىقتى، ەندى جەر كوميسسياسىنا قوسىلسا قۋانار ەدىم. ءبىزدىڭ كۇشىمىز كوبەيە تۇسەر ەدى. جەر ءۇشىن جازىقسىز وتىرىپ شىقتى. ەگەر بيلىك حالىقتىڭ تالابىن تىڭداماي، جەردى ساتىپ نەمەسە شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرگىسى كەلسە، وندا ءبىز مايدان اشامىز. ماكسپەن بىرگە، جوعارىدا ءوزىم اتاعان باسقادا ازاماتتارمەن بىرگە قارسىلىققا شىعامىز. جەردى قازاقستان ازاماتتارىنا دا جەكە مەنشىككە ساتۋعا قارسىمىز.

Daulet: مۇحتار-جان، ساعان جەردى ۇرىلاردان ساقتاۋ ءۇشىن پارتيا نەمەسە قوعامدىق قوزعالىس اشۋ كەرەك. الماتىدان باستالسا جاقسى بولار ەدى. جالعىز سەن نە ىستەي الاسىڭ؟

- قۇرمەتتى، داۋلەت مىرزا، مەن جالعىز ەمەسپىن. فورمالدى تۇردە ۇيىمىمىز بولماسا دا، مەنى جاقتاۋشىلار كوپ. 2013 جىلى ءۇش رەت وسىنداي ۇيىم قۇرۋعا تالپىنىپ كوردىم. بىراق، ءتۇرلى سىلتاۋلارمەن وعان مۇمكىندىك بەرگەن جوق. سول كەزدە بەرمەگەن مۇمكىندىكتى قازىر دە بەرمەيدى. ۋاقىتى كەلگەندە پارتيا دا قۇرامىز، سايلاۋعا دا قاتىسامىز. بىراق قازىر ونداي مۇمكىندىك جوق. بىراق وعان قاراماستان جۇمىس جاساۋ كەرەك. مىسالى كوسمومونيتورينگ جۇمىستارىن ەشقانداي پارتياسىز-اق جاسادىق. ەشقانداي ۇيىمسىز ارداگەرلەر تۋرالى زاڭدى دا قابىلداتتىق.

اۋىل بالاسى: 1.وتىز جىل بوسقا كەتكەن جىلدار دەپ ەسەپتەيسىز بە؟ 2. قازاقستان جەمقورلىق جايلاعان ەل ەكەندىگى بەلگىلى، سول ەلدە اۋىلشارۋاشىلىعى داميدى دەگەنگە سەنەسىز بە؟

- قازاق حالقى وتە ەڭبەكقور، دارىندى حالىق. مۇمكىندىك بەرسەك بولدى، جۇمىس ىستەپ كەتەدى. قانشاما جاستار، جاس وتباسىلار مالمەن اينالىسقىسى كەلەدى. ولارعا جەر بەرۋىمىز كەرەك. مالمەن اينالىسۋدىڭ پايداسى مول. ءبىزدىڭ ەلدە وسىرىلگەن مالدىڭ ەتى شەتەلدەردە جاقسى وتەدى. جەرىمىز كەڭ-بايتاق، جايىلىمدىق جەرلەر كوپ. ەگەر سول جەرلەردى بوساتىپ، اۋىلداعى حالىققا بەرەتىن بولساق، وسى مالدىڭ ارقاسىندا-اق، وتە جىلدام بايىپ كەتۋگە مۇمكىندىگىمىز بار. ونىڭ تابىسى مۇنايدان دا ارتىق.

بەكبول: ءار قازاققا ەڭ بولماعاندا 10 سوتىق جەر قاشان بەرىلەدى؟ ءومىر دەگەنىڭ وتەدى دە كەتەدى. جيعان-تەرگەنگە مۇمكىندىگىنشە ءۇي سالۋ، اعاش وتىرعىزۋ كوپتەگەن ادامعا ءالى ارمان. بىراق ۇكىمەت تاراپىنان جەر بەرىلسە بارلىعى شەشىلەدى.

- مەن دە جەر ءۇي سالار ەدىم، ماسەلە جەردە ەمەس، ينفراقۇرلىمدا بولىپ تۇر. نە سۋ، نە جارىق جوق، مەكتەپ، بالاباقشا سالىنباعان ايدالادان بەرگەن 10 سوتىق جەر ەشكىمگە كەرەك ەمەس. سول ءۇشىن جەر قالالاردىڭ ماڭىنان نەمەسە ۇلكەن اۋىلداردىڭ ماڭىنان كەرەك. سول ءۇشىن بيلىك ينفراقۇرلىم ماسەلەسىن شەشۋ كەرەك. زاڭ بويىنشا ءار قازاقستان ازاماتى ون سوتىق جەر الۋعا قۇقىلى. بىراق ءار ادامعا ون سوتىق جەر بەرۋ كەرەك دەگەن ويدان ارىلۋىمىز كەرەك. سەبەبى قازاقستاندا 18 ميلليون حالىق بار، ونىڭ ارقايسىسىنا 10 سوتىق جەردەن بەرسەك، قانشاما جەر كەرەك، قانشاما ينفراقۇرلىم كەرەك؟ مىسالى ءۇشىن جىل وتكەن سايىن تاعى دا بالالار دۇنيەگە كەلەدى، سونىڭ بارىنە  10 سوتىق جەردەن كەرەك بولادى. وسىلاي جالعاسا بەرەتىن بولسا، تۇبىندە جەرىمىز جەتپەي قالادى. ادام وسكەنمەن، جەردىڭ وسپەيتىنى انىق.

جەر كودەكىسى ەڭ ەسكىرگەن زاڭ!

راۋان نۋراحمەتوۆ: جەر كودەكسىنەن جالعا الىنعان جەرلەردى كەپىلگە قويۋ قۇقىعىن بەرەتىن باپتى الىپ تاستاۋ كەرەك. قۇرىلتايشىسىندا شەت ەل ازاماتتارى بار نەمەسە 5 جىل كولەمىندە شەت ەل ازاماتتارىنىڭ قاراماعىندا بولعان زاڭدى تۇلعالارعا جەردى جالعا بەرۋگە تيىم سالۋ كەرەك. لاتۋفينديستەر مونوپوليا قۇرىپ جاتىر، حالىقتا، كىشى شارۋاشىلىقتاردا جەر الۋعا مۇمكىندىك جوق، ءىرى شارۋاشىلىق مەكەمەلەرى مەن كىشى قوجالىقتارعا بولەك باعدارلاما، بولەك كونكۋرستار وتكىزۋ كەرەك...

- بۇل جىگىت وتە دۇرىس ۇسىنىستار ايتىپ وتىر. سول ءۇشىن بىزگە جاڭا زاڭ كەرەك. جەر كودەكسى وزگەلەرمەن سالىستىرعاندا ەڭ ەسكىرگەن، زاماننان قالعان – 2003 جىلى قابىلدانعان. ول كەزدە زامان باسقا بولاتىن، تسيفرلى تەحنولوگيا جوق. قاعاز جۇزىندەگى جۇمىستار مەن قازىرگى تسيفرلانعان جۇمىستاردى سالىستىرۋعا دا كەلمەيدى. سول ءۇشىن جەر قاتىناستارى دا تسيفرلى جۇيەگە كوشۋى كەرەك. سوندا عانا ادامي فاكتورلاردان ارىلىپ، سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ الدىن الۋعا بولادى. سوندا عانا لاتيفۋنديستەرگە جول جابىلادى. مىنا ازامات ۇسىنعان ماسەلەلەر دە شەشىلەدى. مۇندا دا اشىق كاداستر كەرەك. «جەر كەپىلدە تۇر ما، شەتەلدىكتەرگە سۋبارەنداعا بەرىلدى مە»، وسىنىڭ ءبارىن كورىپ وتىرۋعا بولادى. قازىر وسىنىڭ بارىنە مۇمكىندىك بەرەتىن تەحنولوگيالار بار.

مەن كوسمومونيتورينگتى ءوز قولىممەن جاساعان جوقپىن، دايىن تەحنولوگيالاردى الدىم دا، سونى زاڭداستىرۋعا ۇلەس قوستىم. ەشقانداي قاعازدى قاجەت ەتپەيتىن، تسيفرلى تەحنولوگيالاردىڭ كۇشىمەن جۇمىس ىستەيتىن سايتتار بار. سول سايتتار ارقىلى تۇستاس قازاقستان كارتاسىن ءبىر ساتتە كورۋگە بولادى. ەندى وسىعان جاڭاعى جەرلەر كىمنىڭ قولىندا ەكەنىن كورسەتەتىن اقپاراتتى قوسۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن زاڭدى وزگەرتۋ كەرەك. سوندا جەر تۋرالى بارلىق اقپارات سىزگە دە، بىزگە دە اشىق بولار ەدى. مىنە، زاماناۋي تەحنولوگيانىڭ كۇشى وسىندا.

بىراق ءبىزدىڭ جەر كودەكسى وسى زاماناۋي تەحنولوگياعا ساي ەمەس. ءبىزدىڭ جەر تۋرالى زاڭ قاعازدىق جۇمىسقا نەگىزدەلگەن، جاڭا تەحنولوگيالاردى قولدانۋعا كەدەرگى كەلتىرىپ وتىر. ءبىز زورعا دەگەندە كوسمومونيتورينگتى ەنگىزدىك. سونىڭ ارقاسىندا قانشاما ماسەلەلەر شەشىلىپ وتىر. ەگەر تۇتاستاي جاڭا تەحنولوگيالارعا سۇيەنسەك، جەرىمىزدە ءتارتىپ ورناتىلار ەدى. جەر پايدالانۋشىنىڭ قانشا مالى بار، قانشا سۋبسيديا الىپ وتىر، قانشا ادامعا جۇمىس بەرىپ وتىر دەگەن سەكىلدى مالىمەتتەرى قول جەتىمدى بولادى. اشىق كاداستر دەگەنىمىز وسى.

ا/ش مينيسترلىگى لاتيفۋنديستەردىڭ ىقپالىندا ءجۇر

- بەس جىل بۇرىن جاريالانعان ماراتوري مەرزىمى بيىل بىتەدى. وسى بەس جىل ىشىندە ۇكىمەت، اۋىلشارۋاشىلىق مينيسترلىگى داۋلى جەر كودەكسىن نەگە تۇزەتىپ نەمەسە وزگەرىس ەنگىزىپ بولعان جوق؟

- ويتكەنى ولار لاتيفۋنديستەردىڭ ىقپالىندا ءجۇر. ال لاتيفۋنديستەر جاڭا جەر زاڭىنا قارسى. ولار جەردى ساتقىسى كەلەدى. ويتكەنى ولار ءۇشىن جەر – اقشا. سول ءۇشىن ولار الماسبەك سادىرباي دەگەن سەكىلدى جىگىتتەردى جىبەرىپ، ماعان كەدەرگى جاسايدى. «مۇحتار قالادا وسكەن، قازاق ءتىلىن اكتسەنتپەن سويلەيدى»، دەگەن سەكىلدى سوزدەردى شىعارىپ، تيىسكەن بولادى. ولار مەنى قارالاپ، «جەر قازاقتارعا كەرەك»، دەپ ۇرانداپ ءجۇر. بىراق ولاردىڭ ماقساتى جەردى جەكە مەنشىككە الۋ. بۇعان جول بەرسەك، ۇتىلامىز. حالىق جەرسىز قالىپ، جەر ساناۋلى عانا ادامداردىڭ قولىنا وتەدى. مۇنداي احۋال چيلي، ارگەنتينا سەكىلدى ەلدەردە بولعان. ولار جەكە مەنشىككە جول اشتى دا، قاراپايىم جاستار جەر جوق بولعاندىقتان قالاعا اعىلدى. قالادا جۇمىس تاپپاعان جاستار قىلمىسكەرگە اينالدى. وسىنىڭ ءبارى جەر جوقتىقتان كەلىپ شىققان ماسەلە.

رۋزا: ەش جەر ساتىلماۋى كەرەك، جالعا دا بەرىلمەۋى كەرەك! تەك قانا اۋىلشارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى ەمەس... كوپ جەردە قىتاي قاپتاپ، مەكتەپتەر اشىلىپ جاتقانى، ۇرەي تۋدىرادى! كەرەكۋدە دە قاپتاپ ءجۇر، مۇناي وڭدەۋ زاۋىتى ەستۋىمشە سولاردىكى، شەمىشكە وڭدەۋ زاۋىتى/تسەحى، ءتىپتى تىلدىك ورتالىقتار، دۇكەندەر؟ «گاۆ. پا ريۋزكي»، دەپ بۇيرىق تا بەرىپ قويادى! ولاردىڭ 1 مەگاپوليسىندەي حالقى جوق ەلىمىزگە تونگەن ناقتىلى قاۋىپ! ال وسىلارعا ءوندىرىس اشۋعا، جاتاعىن قوسقاندا، ينفراقۇرىلىمدىق جەرلەر بەرسە قازاقتى سان وراپ قاپتاپ كەتەتىنى ءسوزسىز عوي؟

- بۇل جەردە جەردىڭ ماسەلەسى ەمەس. ويتكەنى قىتايلار كەلەدى دە زاۆود، قوناقۇي سەكىلدى مەكەمەلەردى ساتىپ الادى. ولار مىڭداعان گەكتار جەرلەردى ساتىپ الىپ جاتقان جوق. شەمىشكە شىعارسا، قىتاي مەيرامحانالارىن اشسا، ءبىز ولارعا قالاي كەدەرگى جاسايمىز. تەك اۋىلشارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەرلەر عانا مىڭداعان گەكتار بولادى، سول ءۇشىن مەن اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرىن عانا ايتىپ وتىرمىن.

مىناداي ءبىر مىسال ايتۋعا بولادى. ۆەتنام مەملەكەتى قىتايدان سەسكەنەدى، ولاردان قورعانۋدى كوزدەيدى. بىراق تىكەلەي «قىتايلىقتارعا جەر ساتپايمىز» دەپ ايتا المايدى. سول ءۇشىن ولار زاڭعا «ەگەر قانداي دا ءبىر ەلدىڭ كارتاسىندا ۆەتنام جەرى سول ەلدىكى دەپ كورسەتىلگەن بولسا، سول ەلدىڭ ازاماتىنا ۆەتنامدا ەشتەڭە ساتىلمايدى»، دەپ جازعان ەكەن. ال قىتاي پاسپورتىنداعى كارتاعا ۆەتناممەن داۋلى تەريتوريالار ەنگەن ەكەن. سول ءۇشىن دە قىتاي پاسپورتىمەن ۆەتنامنان جەر تۇگىلى، پاتەر دە ساتىپ الا المايدى. ۆەتنام تىكەلەي ايتا المايتىن شەكتەۋدى وسىنداي تاسىلمەن ەنگىزىپ وتىر. رۋزا اپاي كوتەرگەن ماسەلە جەر ماسەلەسى ەمەس، سول ءۇشىن وعان قازىرشە جاۋابىم بولماي تۇر. بىراق، ۆەتنام جايلى مىسالدى ايتتىم. ءبىز دە «قىتايلارعا زاۆود ساتپايمىز، قوناقۇي ساتپايمىز» دەگەن ەرەجەلەر ەنگىزە المايمىز. سول ءۇشىن ۆەتنام سەكىلدى ءتيىستى تەتىكتەردى تابۋ كەرەك.

- 2016 جىلى ازاماتتار ۇكىمەتكە جەتى تالاپ قويعان. ول:

1. اۋىلشارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەرلەردى شەتەلدىكتەرگە، ازاماتتىعى جوق ادامدارعا جانە جارعىلىق قورىندا شەتەلدىكتەر ۇلەسىنىڭ ءبىر پايىز بولسا دا، جەردى ساتۋعا جانە جالعا بەرۋگە تيىم سالىنسىن.

2. جەر ۋچاسكەلەرىن شەتەلدىكتەرمەن جانە ازاماتتىعى جوق ادامدارمەن ارالاس نەكەدە تۇرعان قازاقستان ازاماتتارىنا/ازاماتشالارىنا جەردى ساتۋعا جانە جالعا بەرۋگە تيىم سالىنسىن.

3. اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەرلەردى قازاقستان ازاماتتارىنا جەكە مەنشىككە بەرۋگە تيىم سالىنسىن.

4. شەكارالىق بەلدەۋدە ورنالاسقان اۋىلشارۋاشىلىق ماقساتىنداعى جەر ۋچاسكىلەرىن ساتۋعا جانە جالعا بەرۋگە تيىم سالىنسىن.

5. شەكارالىق بەلدەۋدە ورنالاسقان قازاقستان ازاماتتارىنا اۋىلشارۋاشىلىق ماقساتىنداعى جەر ۋچاسكىلەرىن ءبىر ادامعا 500 گەكتاردان ارتىق بەرۋگە جانە ول ادامعا وزگە وڭىردەن جەر بەرۋگە تيىم سالىنسىن.

6. مازارلار مەن مولالارعا جاقىن (راديۋسى 5 كم.) جەرلەردى جالعا بەرۋگە تىيىم سالىنسىن.

7. ەلدى مەكەندەر ماڭىنداعى جايىلىمدىق جانە شابىندىق جەرلەردى (راديۋسى 15كم.) جالعا بەرۋگە تىيىم سالىنسىن.

- ەسىمدە. تالاپتىڭ بارلىعى ورىندى. تەك بۇل جەردە ءار ايماقتا ءارتۇرلى كولەم بولۋى كەرەك. ويتكەنى 500 گەكتار تۇركىستان وبلىسى ءۇشىن تىم كوپ. مىسالى، تۇركىستاندا 100 گەكتار جەرى بار ادام وتە باي ادام دەپ ەسەپتەلەدى. ال، بيدايمەن اينالىساتىندارعا سولتۇستىك قازاقستاندا 500 گەكتار دەگەنىڭىز تۇك تە ەمەس. سوندىقتان ءار ايماقتىڭ ەرەكشەلىگىنە قاراي نورمالارى بولۋى كەرەك. سوندىقتان بۇل دا اقىلداساتىن جايت. ول ءار اۋىلعا ساي بولۋى كەرەك. بىراق، پرينتسيپ دۇرىس. بۇل ۇسىنىستاردىڭ بارلىعىن ۇستەل باسىندا شەشۋىمىز كەرەك.

(قازاقستانداعى رەسەي جالعا الىپ وتىرعان پوليگونداردىڭ ءبىرى)

- تاعى ءبىر ماسەلە - بۇل ءبىزدىڭ بايقوڭىردان ۇشاتىن رەسەي زىمىراندارىنىڭ قالدىقتارى قۇلاپ جاتقان جەرلەر... 

- ءبىز پوليگونداردى 2013 جىلدان بەرى كوتەرىپ كەلەمىز. بىراق، بۇل جەرلەر حالىقارالىق كەلىسىمشارتتار بويىنشا بەرىلگەن. ول دا بىزگە زاڭ بولىپ ەسەپتەلەدى. ويتكەنى، حالىقارالىق كەلىسىمشارتپەن بەرىلگەن جەرلەر تەك قانا سول كەلىسىمشارت نەگىزىندە قايتارىلادى. سوندىقتان ءبىز ارينە، ۇكىمەتتەن تالاپ ەتۋىمىز كەرەك. پوليگونداردىڭ كولەمىن ازايتۋ نەمەسە مۇلدەم جاۋىپ تاستاۋ ءۇردىسى، شىنىن ايتقاندا ءجۇرىپ جاتىر.

مەن پوليگوندارمەن 13 جىلدان بەرى اينالىسىپ كەلەم. تايسويعان، ەمبى سىندى پوليگوندار قازىر قاتتى ازايىپ نەمەسە مۇلدەم جابىلىپ قالدى. قازىر بىزدە سارىشاعان دەگەن پوليگون جۇمىس ىستەپ جاتىر. ول دا كولەمىن ازايتقان ەكەن. بىراق، ىستەپ جاتىر. ارينە، رەسەيدىڭ نەمەسە كەز-كەلگەن ەلدىڭ پوليگوندارىن جاۋىپ تاساۋ قاجەت. بىراق، ول مىنا زاڭ بويىنشا شەشىلمەيدى. ول تەك قانا حالىقارالىق كەلىسىمشار بويىنشا جاسالادى.

(ساپارحان وماروۆ)

- ءسىز جاڭا: «ماسەلەلەردىڭ بارلىعى ۇستەل ابسىندا شەشىلۋى كەرەك»، دەدىڭىز. سول كوميسسياعا ءسىزدى دە كىرگىزبەي جاتىر دەگەندى ءوزىڭىز جازدىڭىز...

- بۇل ناقتى اقپارات. ونى ماعان ىشتە جۇرگەن ادامدار ايتتى. كورەمىز، ەندى. ول شىندىققا جاتپايتىن بولسا، جاقسى-اق. وندا نەگە ساپارحان وماروۆ ماعان حابارلاسىپ، ايتپايدى نەمەسە كوممەنتاري جازبايدى. ياعني، ول شىنىمەن دە سولاي بوپ تۇر.

- كوميسسيانى قۇرۋمەن اينالىساتىن – ساپارحان وماروۆ قوي...

- ءيا، جاۋاپتى مينيستر سول.

- قالاي ويلايسىز، قازىرگى تۇيىققا تىرەلگەن ماسەلەنى شەشۋگە وماروۆتىڭ شاماسى، مۇمكىندىگى جەتە مە؟

- مەنىڭشە جەر كوميسسياسىنىڭ دەڭگەيى ا/ش مينيسترلىگىنىڭ دەڭگەيىندە بولماۋى كەرەك. ول ۇكىمەتتىڭ نەمەسە پرەزيدەنتتىڭ قاسىنداعى كوميسسيا بولۋى كەرەك. ويتكەنى جەر ماسەلەسى تەك ءبىر مينيسترلىكتىڭ عانا دەڭگەيى ەمەس. جەر – جالپىۇلتتىق ماسەلە. ءبىز وسى جەر كوميتەتىن جەر قاتىناستارى بويىنشا اگەنتتىك جاساۋىمىز كەرەك. ول تىكەلەي پرەزيدەنتكە باعىنۋى كەرەك. ويتكەنى بۇل جەردە ىقپالدى كۇشتەر كوپ. جەر كوميتەتىنىڭ توراعاسى گۇلجاھان بيمەندينا. مامان رەتىندە جاقسى كىسى. بىراق، ساياسي سالماق جەتپەي جاتىر. ول تۇگىلى، ساپارحان وماروۆتىڭ وزىندە سالماق جوق. سوندىقتان، بۇل اگەنتتىك پرەزيدەنتتىڭ قاسىنان قۇرىلۋى كەرەك.

- مۇمكىن وماروۆ مۇددەلى ەمەس شىعار؟

- بالكىم. سولاي دا بولۋى مۇمكىن. مۇمكىن ول لاتيفۋنديستەردىڭ ءسوزىن سويلەپ جاتقان شىعار؟..

- ءبىر كەزدە ءسىز مينيستر وماروۆتى دەباتقا شاقىردىڭىز...

- شىققان جوق. ونىڭ ورنىنا ماعان قارسى الماسبەك، تالعاتتاردى جىبەردى. مەن ءمينيستردى دەباتقا شاقىرىپ وتىرمىن،  ال، ولار: «سەن الدىمەن بىزبەن دەباتقا شىق» دەيدى. مەن شىقتىم عوي، ال ەندى مينيستر نەگە شىقپايدى؟

- ەگەر مينيسترلىك سىزدەردى اينالىپ ءوتىپ، وزدەرى قوعام وكىلدەرى جوق كوميسسيا قۇراتىن بولسا، ول قانشالىقتى زاڭدى بولادى؟ ونداي جاعدايدا 2016 جىلعى وقيعالار قايتالانۋى مۇمكىن بە؟

- ءبىزدى كىرگىزبەسە، ءبىز ناقتى ارەكەتكە كوشەمىز. ورتاق مايدان اشامىز. باسقا امال جوق. ءبارىبىر ءبىز بۇل زاڭعا جول بەرمەيتىن بولامىز جانە حالىق ءبىزدى قولدايدى دەپ ويلايمىن.

- ۋاقىت ءبولىپ، پىكىرلەسكەنىڭىزگە كوپ راحمەت!

- سىزدەرگە دە راحمەت!

Abai.kz