Basy...

Qazaq halqynyng qaharman perzentteri Ekinshi dýniyejýzilik soghystyng qan maydandarynda erlikting ghajayyp ýlgisin kórsetti. Sol ýshin 104 qazaq «Kenes Odaghynyng Batyry» ataghyn aldy. Salystyrar bolsaq: sany qazaqtardan eki ese kóp ózbek halqynan búl ataqqa 67 adam, al bauyrlas týrikmen, tәjik jәne qyrghyz halqynan shyqqan barlyq batyrlar sanyn qosyp eseptegende Úly dala erlerine jete alghan joq. «Kenes Odaghynyng Batyry» ataghyna úsynylyp, biraq ol týrli sebeptermen berilmey qalghan qaharmandarymyz da boldy. Úly Otan soghysynyng danqty súrmergeni – Ybyrayym Sýleymenov osynday erlerding biri edi. Batyrdyng biyik túlghasy da, ghajayyp erligi de tughan halqymen mәngi jasaytyn bolady.

«Elding atyn er shygharady»

Qazaq maqaly

«Ejelden er degen danqymyz shyqty ghoy». Qazaq elining eng úlyq rәmizi ­– Ánúranymyzda dәl osylay jazylghan. Jazdyrghan kók týrik zamanynda «kýndiz otyrmaghan, týnde úiyqtamaghan, qara terin tókken, qyzyl qanyn jýgirtken» Kýltegindey qúdiretti qolbasshylardan bastap, Úly Otan soghysynda halqymyzdyng danqyn asqaqtatqan Bauyrjanday bahadýrler.

Qazaq tarihy – últ retinde saqtalyp qalu jolynda jan alysyp, jan berisken arasat soghystar men alapat maydandardan túratyn qaharmandyq tariyh. Úly Otan soghysynda qashan da ar-namysty bәrinen biyik ústap, úrpaq ýshin, el ýshin qan maydangha týsken qaharmandar qazaqtyng danqyn jer jahangha jaydy.

Orystyng әigili jazushysy Iliya Erenburg 1942 jyly Kenes Odaghynyng bas gazeti – «Pravdada»: «Bir fris maghan bylay dedi: «Bizge qaray ot-jalyn da toqtata almaytyn, qaytpas-qaysar soldattar qarsy shapty. Keyin men olardyng qazaqtar ekendigin bildim. Dalanyng aptap ystyghy men qaqaghan suyghyna shynyqqan búl erjýrek halyq Shyghysta túrady. Olar ýshin ar-namys bәrinen joghary», – dep jazdy.

Býginde Ekinshi dýniyejýzilik soghysqa degen kózqarastyng ózi qym-qighash. Biraq bir nәrsening basy ashyq: Ata-babamyzdyng asyl qany tógilgen búl soghys biz ýshin qashan da qasterli bolyp qala bermek. Qandy qyrghyngha uyzday jas bolyp attanghan Tólegen men Núrkendey, Áliya men Mәnshýktey qazaqtyng kókórim úl-qyzdary súrapyl soghystyng keskilesken shayqastarynda erlik pen qaharmandyqtyng ghajayyp ýlgisin kórsetti. Dәl osy qatarda orys ormandarynda «qabaghyna qar qatyp, kirpigine múz tonyp» jýrip, jalghyz ózi 289 nemisti jer jastandyrghan, kózi tirisinde-aq danqy býkil maydan dalasyn sharlaghan súrmergen Ybyrayym Sýleymenov te bar. Aqiqattyng qauyzyn arshugha arnalghan býgingi әngime dәl osy batyrgha arnalady.

BATYRLYQ BASTAUY

Qazaqty qazaq maqtasa ózge júrt «atalasynyng atyn ozdyryp otyr-au» dep kýmәnmen qarauy mýmkin. Al Ybyrayym mergenning erligin Úly Otan soghysynyng danqty qolbasshylary – Kenes Odaghynyng Batyry, armiya generaly K.Galiskiy, general-leytenant  F.Lisisyn, general-mayor F.Zuev, general-mayor A.Litvinov t.b. moyyndady. Moyyndap qana qoyghan joq, mergendi qatarynan birneshe ret mәrtebeli marapattargha úsynyp, soghys ayaqtalghannan keyin jariyalaghan әskery memuarlarynda onyng erligin zor rizashylyqpen tamsana jazdy.

Ybyrayym Qazaq handyghy tu tikken kiyeli Otanymyzdyng kindik júrty – ejelgi Taraz topyraghynda, býgingi bólinispen aitar bolsaq – Jambyl oblysynyng Sarysu audanynda dýniyege keldi.

Batyrdyng ózi, otbasy jayly az jazylghan joq. Sýleymenovter әuleti turaly eng tolymdy, egjey-tegjeyli derekterdi bar ghúmyryn mergen esimin ardaqtaugha júmsaghan jambyldyq ardager aghamyz Jatay Júmadilúly qaldyrdy.

Ata dәstýrimen әueli babalar shejiresin tarqatar bolsaq, Ybyrayym – Áz Tәuke hannyng bas batyrlarynyng biri – ataqty Naymantay batyrdyn jәne Qabanbay, Bógenbay, Nauryzbay batyrlarmen qatar jaugha nayza siltegen er Bayghozynyn tikeley úrpaghy.

Ákesi Sýleymen aqsaqal jas kýninde jazdyng my qaynatar aptaby men qystyng qarly boranynda Sarysu boyynda jylqy baghyp, el otyryqshy tirlikke kóshkende qara júmysqa auysqan eken. Qosaghy Tynyshbala ekeui 7 úl, 1 qyz tәrbiyelepti. Naqtylap aitar bolsaq, otbasynyng ýlkeni Sýiindik erterek enbekke aralasyp, alghashqylardyng biri bolyp, ol kezde qazaq ýshin tansyq kәsip – traktorshylyqty mengeripti. Búdan keyingi ýsh úl: Smayyl, Mәdibay jәne Ybyrayym Úly Otan soghysyna qatysyp, erlikpen qaza tabady. Sýiindik eldegi qolqanat bolugha jaraytyn jetkinshekter men qyz-kelinshekterdi traktorshylyqqa baulityn tәlimger әri MTS brigadiyri retinde bronimen armiyadan bosatylghan eken. Ol eki úl, bes qyz ósirip, 1986 jyly dýnie salypty. Ybyrayymnyng eki inisi – Quandyq pen Qaspaq jayly derekter bolghanymen, olardyng tolyq ghúmyrbayany bizge beymәlim.

Ybyrayym turaly jazbalarda onyng jalghyz qaryndasy Amankýl apamyzdyng esimi jii atalady. Ol soghystan keyin Bayan Kóshenov degen azamatqa túrmysqa shyghyp, odan 9 bala sýiipti. Bar ghúmyryn batyr aghasynyng joghyn izdeuge arnaghan apamyz baquatty ómir sýrip, bertinde baqilyq bolypty.

Batyrdyng óz otbasyna keler bolsaq, Ybyrayym jas kýninen «әkege tartyp, oq jonyp», Arqanyng bóri kózinde  jylqy baghypty. Sonda jýrip Bazarbiyke degen jas arugha ýilenedi. Kóp úzamay, 1939 jyly Almakýl esimdi qyzy dýniyege keledi. Aghasy Sýiindikting yqpalymen Jambyl audandyq MTS-yna traktorshy bolyp ornalasady. Dәl osy újymnan ol 1941 jyldyng jeltoqsanynda  Qyzyl Armiya qataryna shaqyrylady.

Batyrdyng otbasy jayly әngimeni týiinder bolsaq, Sýleymen aqsaqal el-júrt, aghayyn-tuystyng qúrmetin molynan kórip, 1958 jyly dýnie salypty. Tynyshbala apamyz 90-nyng tórine shyghyp, ósip-óngen úrpaghynyng aldynda, 1963  jyly qaytys bolghan eken. Olardyng Sýiindik, Ysqaq, Ybyrayym, Amankýl siyaqty úl-qyzdarynan taraghan jýzge juyq nemere- shóbereleri býginde Jambyl oblysynda ghúmyr keshude.

Ybyrayym Sýleymenov túp-tura orda búzar otyz jasynda maydangha attanghan eken. Soghan oray, «Vikiypediyanyn» orys jәne qazaq tilindegi núsqalarynda jәne osy derekkózge sýienip jazylghan kóptegen maqalalarda batyrdyng tughan jyly 1908 jyl dep jansaq berilgen. Y.Sýleymenovting óz qolymen toltyrghan jazbalary men biz qaraghan barlyq әskery qújattarda onyng tughan jyly 1911 jyl dep dәlme-dәl kórsetilgen. Aldaghy uaqytta osy maghlúmatty ghana basshylyqqa alghan jón dep sanaymyz.

Y.Sýleymenov әsker qataryna shaqyrylghan 1941 jyldyng sonynda Almatyda 100-atqyshtar brigadasy jasaqtalyp jatqan. Búl brigada Orta Aziya әskery okrugy qolbasshysynyng 1941 jylghy 26 qazandaghy búiryghy boyynsha qúryldy. Jeltoqsannyng basynda  Ybyrayym dәl osy brigada sapyna kelip qosylghannan keyin, dәlirek aitsaq, 20 jeltoqsan kýni ony jaraqtau tolyghymen ayaqtaldy. Áskeriyler brigadany beyresmy týrde «Qazaqtyng jýzinshisi» («Sotaya Kazahskaya») dep ataghan eken. Sebebi, últtyq qúramy boyynsha brigada jauyngerlerining 86 payyzy qazaqtar, 11 payyzy orystar, tek ýsh payyzgha jeter-jetpesi ghana ózge últ ókilderi boldy.

Ybyrayym osy brigada qúramynda 1942 jyldyng tamyz aiyna deyin әskery dayyndyqtan ótedi. Alghashqy jattyghularda-aq qúralaydy kózge atqan mergendigimen erekshelengen jas batyrdy tәlimgerler airyqsha qamqorlyqqa alyp, ony «baqylaushy mergendikke» (snayper nabludateli) dayarlay bastaydy.

Brigada 1942 jyldyng 9 tamyzynda Mәskeu әskery okrugy qaramaghyna kelip, 19 qazanda Kalinin maydanynyng qúramynda soghysqa aralasady. Alghashynda podpolkovnik E.V.Voronkov kombrig bolsa, keyin ony polkovnik A.A.Moreskiy almastyrady. Ybyrayym dәl osy әskery qúramdaghy ekinshi atqyshtar bataliony sapynda keskilesken shayqastargha kiredi.

KALININ MAYDANYNDA

Jýzinshi brigada 1942 jyldyng qazan aiynyng sonynda Kalinin maydanyna qarasty Ýshinshi ekpindi armiya qúramynda qiyan-keski úrystargha qatysady. Búl kezde ekpindi armiya tizgini Azamat soghysyna basynan ayaghyna deyin qatysqan tәjiriybeli qolbasshy, tipti 37-jyldyng repressiyasyna týsip, taghdyrdyng talay ótkelekterinen ótken, sol tústaghy general-leytenant (keyin armiya generaly) Kuzima Nikitovich Galiskiyding qolynda túrdy. Ybyrayym batyr ózining soghystaghy bir jylgha jeter-jetpes qysqa ghúmyrynda osy bir tamasha qolbasshymen birneshe mәrte jýzdesip, súhbattasu qúrmetine ie bolady.

Jýzinshi brigada qúramynda qazaq ofiyserleri mol edi. Ybyrayymnyng baqytyna qaray, batalionnyng әskery komissary qyzmetin sabyrly, salmaqty, jas ta bolsa tәjiriybeli kapitan Rayymjan Áshkeev degen azamat atqardy. Ol Ybyrayymgha komandir ghana emes, әskery ústaz da boldy. Mergenning qolyna 470000 nomerli snayperlik vintovka tabystaghan dәl osy R.Áshkeev edi. Saltanatty jaghday ýstinde kapitan: «Vintovkannyng nomeri 47 jәne tórt nól eken. Osynyng alghashqy ekeuinde kórsetilgen nemisting kózin jongyndy tileymin», – depti. Sonda Ybyrayym: «Ol az, alghashqy ýsheuindey nemisti jer jastandyramyn», – dep jigerlene jauap qaytarypty. Bergen sertke berik azamat sózinde túryp, kóp úzamay sol qandyauyz vintovkasymen qaptaghan qalyng jaudy bauday týsire bastaydy.

Y.Sýleymenov ózining qarulastarymen birge Úly Otan soghysy tarihyndaghy ýsh ýlken әskery operasiyagha – «Mars» dep atalatyn Rjev, Sychevka baghytyndaghy shabuylgha, Velikie Luky qalasyn azat etu joryghyna jәne Neveli qalasyn jaudan bosatugha arnalghan shayqastargha qatysypty. Osynyng bәrinde de ghajayyp mergendigimen kózge týsip, ýsh ret qatarynan әskery marapatqa úsynylady.

Kenes Odaghy qúlaghangha deyin Úly Otan soghysyna qatysty barlyq qújattargha (onyng ishinde marapat derekterine de) «qúpiya» belgisi soghylyp, kópshilik qolyna berilmedi. Búl shekteu tek keyingi jyldary ghana joyyldy. Mergen turaly derekter naqty boluy ýshin biz 2019 jyldyng 14 qazanynda Resey Federasiyasy Qorghanys ministrligining Ortalyq әskery múraghatyna súrau salyp, Y.Sýleymenovke qatysty barlyq kújattardy aldyrghan edik. Endi solardy sóileteyik.

Ybyrayym Sýleymenov alghashqy erligin «Mars» operasiyasyn jýzege asyru barysynda – Kalinin oblysy Berezky derevnyasyn azat etu kezinde jasaydy. Jýzinshi atqyshtar brigadasynyng komandiyri A.A.Moreskiy 1943 jyldyng 27 qantarynda qol qoyghan marapat qaghazynda: «V boyah s nemeskimy zahvatchikamy s 25 noyabrya po 6 dekabrya 42 g. pry nastupleniy na derevnu Berezky Kalininskoy oblasty unichtojil 15 kukushek y snayperov protivnika, zamenil vybyvshego svyaznogo komandira roty, vosstanovil svyazi so vzvodami, okazal pomoshi 30 ranenym boysam, komandiram y vyvel ih v bezopasnoe mesto», – dep jazylghan (Resey Federasiyasy Qorghanys ministrligining Ortalyq әskery múraghaty – RFQMOÁ, 33-qor, 682526-tizim, 162-bet. Múraghattyq dәldikti saqtau ýshin búdan keyin de dәieksózder týpnúsqa tilinde beriledi).

Kombrig atap kórsetkendey, alghashqy aiqasynda-aq qazaqtyng batyr úly jaugha qarsy jalghyz ózi maydan ashyp, erlikting eren ýlgisin tanytqany ýshin osy joly «Jauyngerlik erligi ýshin» medalimen marapattalady.

Úly Otan soghysy tarihyna «Kishi Stalingrad» degen atpen engen Velikie Luky (qala atauy keybir avtorlar jazghanday, «Ýlken sadaq» atauynan emes, «ýlken shalghyn», yaghny «jaziraly alqap» degen maghynadan shyqqan) qalasyn azat etuge arnalghan aituly operasiya 1942  jyldyng jeltoqsany men 1943 jyldyng qantary aralyghynda qandy shayqaspen jýrgizildi.

Velikie Luky ol kezde de, qazir de halqynyng sany 100 mynnan aspaytyn shaghyn qala bolghanymen, strategiyalyq manyzy óte zor edi.  Onyng ýstine tarihyn sonau ejelgi Rusi zamany – 9-ghasyrdan bastau alatyn búl qala – әrbir orys azamatynyng jýrek tórindegi qasterli meken. Operasiyany negizinen general-leytenant N.K.Galiskiy basqaratyn Ýshinshi ekpindi armiya jýzege asyrghanymen, ony Stavkadan marshal Jukovtyng ózi qadaghalap otyrdy. 13 diviziya, 2 atqyshtar brigadasy, sonday-aq, 3 mehanikalandyrylghan brigada, 3 tank brigadasy jәne asa quatty  aviasiya bólimderining qoldauymen jýrgizilgen tegeurindi operasiya barysynda Velikie Luky qantardyng sonyna qaray nemis basqynshylarynan birjolata azat etiledi. Osy qala ýshin bolghan shayqasta polkovnik A.A.Moreskiy Ybyrayymdy «Qyzyl Júldyz» ordenine úsynady. Kombrig qol qoyghan qysqa da núsqa marapattau qaghazynda: «Kr-s snayper Suleymenov v rayone boev Molodoy Tud Kalininskoy oblasty deystvoval otlichno, za period s 25.11.1942  goda po  5.12.1942 goda unichtojil 42 gitlerovsa. V rayone goroda Velikie Luky s  4.01.1943 goda po 12.01.1943 god unichtojil svoim metkim ognem 160 soldat y ofiyserov protivnika», – dep jazady (RFQMOÁ, 33-qor, 686044-tizim, 1500-bet). Osy erligi ýshin Y.Sýleymenov 1943 jyldyng 27 aqpanynda «Qyzyl Júldyz» ordenimen marapattalady.

(Y.Sýleymenovti «Qyzyl júldyz» ordenine úsynghan marapat paraqshasy)

Orystyng tamyry da, tarihy da terenge ketetin ejelgi qalasy ýshin bolghan úly shayqastaghy ghalamat erlik Ybyrayymnyng esimin býkil Kalinin maydanyna jaydy. Soghysqa kirgenine eki jarym ay ghana ótken súrmergen búl kezde jeke dara ózi jaypaghan dúshpandardyng sanyn 217-ge  jetkizip ýlgergen edi. Jalpy, Ekinshi dýniyejýzilik soghys tarihynda birde bir snayper múnday qysqa merzimde – nebәri eki jarym aida dәl osynday tanqalarlyq nәtiyjege qol jetkize alghan emes. Onyng ataq-danqy birtindep maydan dalasynan asyp, tughan Otany – Qazaqstangha da jete bastaydy. Ybyrayym úrys sayyn shynyghyp, shirygha týsti.

Qyryq ýshinshi jyldyng jazynda – kenes әskerleri Velikie Luky qalasynyng týbinde túrghanda ol alghash ret komandarm Galiskiymen jýzdesedi. Danqty qolbasshy ózining soghystan keyin jaryq kórgen «Gody surovyh ispytaniy» atty «komandarm jazbalarynda» maydan dalasyndaghy әskery bólimderdi aralay jýrip, kezinde IY.V.Panfilov basqarghan 8-gvardiyalyq atqyshtar diviziyasynyng pozisiyasyna kelgenin jazady: «Bizdi 19-gvardiyalyq atqyshtar polkynda onyng komandiyri, Otanymyzdyng astanasyn qorghaushy qaharmandardyng biri – mayor Bauyrjan Momyshúly qarsy aldy. Polktyng jeke qúramymen tanystyra kelip, mayor B.Momyshúly bizge eki mergendi: «Qyzyl Júldyz» ordenimen marapattalghan agha serjant Ybyrayym Sýleymenov pen Ahmet Júmaghýlovty erekshe atap ótti. Onyng alghashqysy 239 fashisti, al ekinshisi 101 jaudy jer jastandyrypty. Men erjýrek gvardiyashyldardy qúttyqtap, olargha jauyngerlik tabys tiledim. Olar maghan da óz jauabynda әskerde mergendik qozghalystyng keninen óristegenin jetkizdi. «Biz siyaqtylar óte kóp, – dedi agha serjant Y.Sýleymenov. – Jerimizge basa kóktep kelgen nemister endi bizden esh ayaushylyq kýtpesin» (Galiskiy K.N., Gody surovyh ispytaniy. M., 1973, 150, 152-better, týpnúsqadaghy kisi attarynyng jazyluy saqtaldy).

Qolbasshy memuarynan alynghan búl qysqa ýzindiden birneshe jaydy angharugha bolady. Birinshiden, komandarm ol kezde polk basqaratyn, әr qazaqtyng jýregine jaqyn qaharman Bauyrjan Momyshúlynyng esimin auyzgha alyp, oghan «Bizding Otanymyzdyng astanasyn qorghaghan batyrlardyng biri», – dep әdil bagha beredi. Shyndyghynda, 1943  jyldyng basynda  әueli «Znamya» jurnalynda, al jyl ortasynda jeke kitap retinde A.Bekting «Volokolam tas joly» povesi jaryq kórip, Bauyrjannyng danqy býkil Kenes Odaghyn sharlap ketken edi. Ekinshiden, Galiskiydey ýlken qolbasshy arada qanshama jyldar ótkende kórgenin úmytpay, Bauyrjanmen qatar Ybyrayymnyng da esimin, tipti ol óltirgen jaudyng sanyn naqpa-naq keltirip, ony «erjýrek gvardiyashy» dep qoshemettep otyr.

Osy tústa taghy bir erekshe nazar audaratyn jayt – Galiskiy siyaqty әigili әskerbasy jazghan kitaptyng әrbir faktisi әskery múraghattar arqyly tekserilip, әbden dәleldengennen keyin ghana baspa betin kórdi. Sondyqtan jeti qúlyptyng ar jaghyndaghy múraghatqa qol jetpeytin zamanda basylghan general memuarynda múnday maghlúmattardyng jariyalanuynyng derektik әri dәiektik mәni óte zor boldy.

Komandarmnyng jauynger esimin eske saqtap, oghan airyqsha toqtaluynyng taghy bir syry bar edi. Óitkeni dәl osy oqighadan keyin general Galiskiy ózin súrmergendigimen tanqaldyrghan qazaq jauyngerin Kenes Odaghynyng Batyry ataghyna úsynady. Búghan sәl keyinirek keninen toqtalamyz.

Ybyrayymnyng alghashqy әskery ústazy, komissar Rayymjan Áshkeev qaza tapqannan keyin 2-derbes atqyshtar batalionynyng komandiyri, kapitan Filipp Illarionovich Ushakov qúralaydy kózge atqan mergendi qanatynyng astyna alyp, eng manyzdy tapsyrmalardy ghana berip otyrdy. Ol batalionnyng әskery pozisiyasyn aralaghanda qashanda qyraghy kóz, alghyr oiymen erekshelenetin Ybyrayymdy ýnemi kenesshi retinde ertip jýrdi.

General Galiskiyding ózinen maqtau alghan Y.Sýleymenovting mergendik tәjiriybesine arnalghan arnayy jauyngerlik paraqshalar da shygharyldy. Solardyng birinde ol kombat Ushakovtyng kóz aldynda ózining nysanagha alghandy mýlt jibermes mergendigimen qosa amal-aylasy da mol sayypqyran sarbaz retinde suretteledi.

Áskery bólimdi aralau kezinde Ushakovty jau snayperi atyp týsire jazdaydy. Oqtyng da, ony atqan adamnyng da tegin emes ekenin birden andaghan ysqayaq Ybyrayym kombatty tasagha jatqyzyp qoyyp, jau pozisiyasyn andugha kóshedi. Qybyr etken qimyl men qylt etken adamdy qiys jibermeytin mergen aqyry andysqan dúshpanyn jayratyp, kombat aldynda mereyi ýstem bolady.

«Ayla» degennen shyghady. Ybyrayym bala kýninen at qúlaghynda oinap, jylqy baghyp óskendigining paydasyn soghysta da kóredi. Shabuyl aldynda úrys dalasyn múqiyat baqylau kezinde onyng kózine óz aldyna bólek, oqshau jayylghan tory at týsedi. Ádette, jylqy january óte saq bolushy edi, mynau yzyndaghan oqty eleng qylmaydy. Onyng ýstine qylqúiryq atauly basyn ondy-soldy tastap, shópting shýiginin tanday, jýre jayylushy edi, búl tek tekirektep qorghanady eken. Mýlde qybyrlamaytyn seldir jal men sympys qúiryghy da kýdiktileu kórindi. Jayylymdaghy jylqyny bylay qoyyp, buaz biyening syrt beynesine qarap-aq ishindegi qúlynyn jazbay tanityn kәnigi jylqyshy «tory attyn» bir qiytúrqysy bar ekenin birden sezdi. Áytse de, jylqy balasyn birden oqqa baylaugha qoly barmay, qúlaqtyng týbin nysanagha alyp, shýrippeni basyp qalady. Kýzgi japyraqtay úshyp týsken qúlaqqa mýlde eleng etpegen torynyng jau jasyrynghan qu túlyp ekenine kózi әbden jetken song «dәl keudening túsy dep, óler jering osy dep», qatarynan eki oqty jasyrynghan jaugha dóp tiygizedi. «Tory at» tensele qozghalyp, tónkerile qúlaydy. Qulyghyna qúryq baylamaytyn nemisting ózinen amalyn asyrghan qazaqtyng búl ailakerligin úrys alanyn dýrbimen baqylap túrghan komandirler týgel kóredi. Ybyrayymnyng tәjiriybesi ózge mergenderge ýlgi-ónege retinde úsynylady. «Baqsaq baqa eken» degendey, dәl osynday «tory attan» jasalghan súrqiya jaudyng aldamshy pozisiyalary basqa maydan dalalarynda da keninen paydalanylghan eken.

Qyryq ýshinshi jyldyng jazynda Velikie Luky qalasynyng manynda jalpyarmiyalyq slet shaqyrylyp, onyng ayasynda mergender jarysy ótkiziledi. Búl sletke Ýshinshi ekpindi armiya Sayasy bólimining bastyghy general-leytenant F.Lisisyn da qatysady. Jenisti Berlinde ayaqtaghan búl qolbasshy «V te groznye gody» degen әskery memuar jazghan. Ol da óz kitabynda qazaqtyng qos batyry Ybyrayym men Mәnshýkti airyqsha atap: «Armiyada qazaq halqynyng danqty ókilderi Ybyrayym Sýleymenov pen Mәnshýk Mәmetovanyng esimderi jii atalatyn. Erlikteri anyzgha ainalghan búl batyrlar kim edi? Súrmergen Ybyrayym Sýleymenovpen men Neveli shabuyldaushy operasiyasy bastaluynan kóp búryn tanysqan edim. Jaydary, jasóspirimderge tәn ómirge degen qúshtarlyghymen erekshelenetin ol әskery tabystarynyng bәri ózine op-onay kelgendey, tipti әr qadam basqan sayyn ony eshqanday qauip-qaterding kýtip túrmaghanynday jaybaraqat әngimelegen bolatyn. Ol gitlershilderdi ayausyz qyrdy. Neveli operasiyasynda onyng esebine eki jýzden astam fashist basqynshylarynyng kózi joyylghany jazylghan bolatyn. Otan ýshin bolghan shayqastarda ataqty mergen ýsh ret jaralandy. Jaraqaty jazyla sala ol ýnemi maydan shebine úmtylatyn. Neveli ýshin bolghan aiqastarda onyng óltirgen jauynyng sany kóbeye týsti. Qarulas dostarymen mergendik tәjiriybesimen bólisip, kóptegen jas sarbazdardy dәl kózdep atu ónerine baulydy», – dep jazady (Lisisyn F.Ya., V te groznye gody. M., 1978, 136-137 better).

Armiya Sayasy bólimining bastyghy erekshe angharympaz jan eken. Birinshiden, Ybyrayymmen qatar qazaqtyng ayauly qyzy Mәnshýk Mәmetovanyng esimin iltipatpen eske alyp, onyng erligine de arnayy toqtalyp ótedi. Ekinshiden, Ybyrayymgha kelisti minezdeme beredi. Ýshinshiden, onyng ýsh ret jaralansa da qaytpas qaysarlyqpen qan maydangha oralghanyn jazady. Búl – batyr turaly estelikterde kezdespeytin tyng derek. Áskerbasy súrmergen óltirgen nemister sanynyng «eki jýzden astam» ekenin jәne ony Neveli ýshin bolghan úrystarda odan da eseley týskeni turaly qúndy maghlúmat keltiredi.

Orayy kelgende aita keteyik, súrapyl jyldardaghy maydan gazetterinde mergenning fotosuretteri de kóp jariyalandy. Solargha qarap-aq biz Ybyrayymnyng ataqty Qaztughan jyrau aitqanday, «búdyrayghan eki shekeli, múzday ýlken kóbeli, buyrshynnyng búta shaynar azuy» deytin naghyz azamat erding ózi bolghanyn angharamyz.

(«Búdyrayghan eki shekeli, múzday ýlken kóbeli» mergen Ybyrayym Sýleymenov)

Jalpy, Úly Otan soghysy kezinde kórsetken erligi ýshin 12 777 adam Kenes Odaghy Batyry ataghyn alypty. Altyn Júldyzgha jetpese de jeteghabyl erlik kórsetip, omyrauyn orden, medaligha toltyrghan erjýrek jauyngerler, ofiyserler men generaldar qanshama?! Ózderi de sol qan maydannyng ótinde bolyp, erlikting ghalamat ýlgilerin kórgen, nәsili basqa, últy bólek eki birdey qolbasshy Ybyrayymnyng erligine kelgende alalyq jasamay, aqiqattan attamay, әdil bagha beredi. Ádette, qysqa da núsqa búiryq berip ýirengen әskery adam, onyng ýstine súsy basym, sesi kýshti general atauly maqtaugha sarandau bolady. Biraq ekeui de Ybyrayymnan madaqty ayamaghan. Sebebi, jasaghan erligine kózderi jetken, qaharmandyghyn qapysyz tanyghan.

Jalghasy bar...

Múhtar Qúl-Múhammed 

Abai.kz