باسى...

قازاق حالقىنىڭ قاھارمان پەرزەنتتەرى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ قان مايداندارىندا ەرلىكتىڭ عاجايىپ ۇلگىسىن كورسەتتى. سول ءۇشىن 104 قازاق «كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى» اتاعىن الدى. سالىستىرار بولساق: سانى قازاقتاردان ەكى ەسە كوپ وزبەك حالقىنان بۇل اتاققا 67 ادام، ال باۋىرلاس تۇرىكمەن، تاجىك جانە قىرعىز حالقىنان شىققان بارلىق باتىرلار سانىن قوسىپ ەسەپتەگەندە ۇلى دالا ەرلەرىنە جەتە العان جوق. «كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى» اتاعىنا ۇسىنىلىپ، بىراق ول ءتۇرلى سەبەپتەرمەن بەرىلمەي قالعان قاھارماندارىمىز دا بولدى. ۇلى وتان سوعىسىنىڭ داڭقتى سۇرمەرگەنى – ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆ وسىنداي ەرلەردىڭ ءبىرى ەدى. باتىردىڭ بيىك تۇلعاسى دا، عاجايىپ ەرلىگى دە تۋعان حالقىمەن ماڭگى جاسايتىن بولادى.

«ەلدىڭ اتىن ەر شىعارادى»

قازاق ماقالى

«ەجەلدەن ەر دەگەن داڭقىمىز شىقتى عوي». قازاق ەلىنىڭ ەڭ ۇلىق ءرامىزى ­– ءانۇرانىمىزدا ءدال وسىلاي جازىلعان. جازدىرعان كوك تۇرىك زامانىندا «كۇندىز وتىرماعان، تۇندە ۇيىقتاماعان، قارا تەرىن توككەن، قىزىل قانىن جۇگىرتكەن» كۇلتەگىندەي قۇدىرەتتى قولباسشىلاردان باستاپ، ۇلى وتان سوعىسىندا حالقىمىزدىڭ داڭقىن اسقاقتاتقان باۋىرجانداي باھادۇرلەر.

قازاق تاريحى – ۇلت رەتىندە ساقتالىپ قالۋ جولىندا جان الىسىپ، جان بەرىسكەن اراسات سوعىستار مەن الاپات مايدانداردان تۇراتىن قاھارماندىق تاريح. ۇلى وتان سوعىسىندا قاشان دا ار-نامىستى بارىنەن بيىك ۇستاپ، ۇرپاق ءۇشىن، ەل ءۇشىن قان مايدانعا تۇسكەن قاھارماندار قازاقتىڭ داڭقىن جەر جاھانعا جايدى.

ورىستىڭ ايگىلى جازۋشىسى يليا ەرەنبۋرگ 1942 جىلى كەڭەس وداعىنىڭ باس گازەتى – «پراۆدادا»: «ءبىر فريتس ماعان بىلاي دەدى: «بىزگە قاراي وت-جالىن دا توقتاتا المايتىن، قايتپاس-قايسار سولداتتار قارسى شاپتى. كەيىن مەن ولاردىڭ قازاقتار ەكەندىگىن ءبىلدىم. دالانىڭ اپتاپ ىستىعى مەن قاقاعان سۋىعىنا شىنىققان بۇل ەرجۇرەك حالىق شىعىستا تۇرادى. ولار ءۇشىن ار-نامىس بارىنەن جوعارى», – دەپ جازدى.

بۇگىندە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دەگەن كوزقاراستىڭ ءوزى قىم-قيعاش. بىراق ءبىر نارسەنىڭ باسى اشىق: اتا-بابامىزدىڭ اسىل قانى توگىلگەن بۇل سوعىس ءبىز ءۇشىن قاشان دا قاستەرلى بولىپ قالا بەرمەك. قاندى قىرعىنعا ۋىزداي جاس بولىپ اتتانعان تولەگەن مەن نۇركەندەي، ءاليا مەن مانشۇكتەي قازاقتىڭ كوكورىم ۇل-قىزدارى سۇراپىل سوعىستىڭ كەسكىلەسكەن شايقاستارىندا ەرلىك پەن قاھارماندىقتىڭ عاجايىپ ۇلگىسىن كورسەتتى. ءدال وسى قاتاردا ورىس ورماندارىندا «قاباعىنا قار قاتىپ، كىرپىگىنە مۇز توڭىپ» ءجۇرىپ، جالعىز ءوزى 289 نەمىستى جەر جاستاندىرعان، كوزى تىرىسىندە-اق داڭقى بۇكىل مايدان دالاسىن شارلاعان سۇرمەرگەن ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆ تە بار. اقيقاتتىڭ قاۋىزىن ارشۋعا ارنالعان بۇگىنگى اڭگىمە ءدال وسى باتىرعا ارنالادى.

باتىرلىق باستاۋى

قازاقتى قازاق ماقتاسا وزگە جۇرت «اتالاسىنىڭ اتىن وزدىرىپ وتىر-اۋ» دەپ كۇمانمەن قاراۋى مۇمكىن. ال ىبىرايىم مەرگەننىڭ ەرلىگىن ۇلى وتان سوعىسىنىڭ داڭقتى قولباسشىلارى – كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، ارميا گەنەرالى ك.گاليتسكي، گەنەرال-لەيتەنانت  ف.ليسيتسىن، گەنەرال-مايور ف.زۋەۆ، گەنەرال-مايور ا.ليتۆينوۆ ت.ب. مويىندادى. مويىنداپ قانا قويعان جوق، مەرگەندى قاتارىنان بىرنەشە رەت مارتەبەلى ماراپاتتارعا ۇسىنىپ، سوعىس اياقتالعاننان كەيىن جاريالاعان اسكەري مەمۋارلارىندا ونىڭ ەرلىگىن زور ريزاشىلىقپەن تامسانا جازدى.

ىبىرايىم قازاق حاندىعى تۋ تىككەن كيەلى وتانىمىزدىڭ كىندىك جۇرتى – ەجەلگى تاراز توپىراعىندا، بۇگىنگى بولىنىسپەن ايتار بولساق – جامبىل وبلىسىنىڭ سارىسۋ اۋدانىندا دۇنيەگە كەلدى.

باتىردىڭ ءوزى، وتباسى جايلى از جازىلعان جوق. سۇلەيمەنوۆتەر اۋلەتى تۋرالى ەڭ تولىمدى، ەگجەي-تەگجەيلى دەرەكتەردى بار عۇمىرىن مەرگەن ەسىمىن ارداقتاۋعا جۇمساعان جامبىلدىق ارداگەر اعامىز جاتاي ءجۇمادىلۇلى قالدىردى.

اتا داستۇرىمەن اۋەلى بابالار شەجىرەسىن تارقاتار بولساق، ىبىرايىم – ءاز تاۋكە حاننىڭ باس باتىرلارىنىڭ ءبىرى – اتاقتى نايمانتاي باتىردىڭ جانە قابانباي، بوگەنباي، ناۋرىزباي باتىرلارمەن قاتار جاۋعا نايزا سىلتەگەن ەر بايعوزىنىڭ تىكەلەي ۇرپاعى.

اكەسى سۇلەيمەن اقساقال جاس كۇنىندە جازدىڭ مي قايناتار اپتابى مەن قىستىڭ قارلى بورانىندا سارىسۋ بويىندا جىلقى باعىپ، ەل وتىرىقشى تىرلىككە كوشكەندە قارا جۇمىسقا اۋىسقان ەكەن. قوساعى تىنىشبالا ەكەۋى 7 ۇل، 1 قىز تاربيەلەپتى. ناقتىلاپ ايتار بولساق، وتباسىنىڭ ۇلكەنى سۇيىندىك ەرتەرەك ەڭبەككە ارالاسىپ، العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، ول كەزدە قازاق ءۇشىن تاڭسىق كاسىپ – تراكتورشىلىقتى مەڭگەرىپتى. بۇدان كەيىنگى ءۇش ۇل: سمايىل، ءمادىباي جانە ىبىرايىم ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسىپ، ەرلىكپەن قازا تابادى. سۇيىندىك ەلدەگى قولقانات بولۋعا جارايتىن جەتكىنشەكتەر مەن قىز-كەلىنشەكتەردى تراكتورشىلىققا باۋليتىن تالىمگەر ءارى متس بريگاديرى رەتىندە برونمەن ارميادان بوساتىلعان ەكەن. ول ەكى ۇل، بەس قىز ءوسىرىپ، 1986 جىلى دۇنيە سالىپتى. ىبىرايىمنىڭ ەكى ءىنىسى – قۋاندىق پەن قاسپاق جايلى دەرەكتەر بولعانىمەن، ولاردىڭ تولىق عۇمىربايانى بىزگە بەيمالىم.

ىبىرايىم تۋرالى جازبالاردا ونىڭ جالعىز قارىنداسى امانكۇل اپامىزدىڭ ەسىمى ءجيى اتالادى. ول سوعىستان كەيىن بايان كوشەنوۆ دەگەن ازاماتقا تۇرمىسقا شىعىپ، ودان 9 بالا ءسۇيىپتى. بار عۇمىرىن باتىر اعاسىنىڭ جوعىن ىزدەۋگە ارناعان اپامىز باقۋاتتى ءومىر ءسۇرىپ، بەرتىندە باقيلىق بولىپتى.

باتىردىڭ ءوز وتباسىنا كەلەر بولساق، ىبىرايىم جاس كۇنىنەن «اكەگە تارتىپ، وق جونىپ»، ارقانىڭ ءبورى كوزىندە  جىلقى باعىپتى. سوندا ءجۇرىپ بازاربيكە دەگەن جاس ارۋعا ۇيلەنەدى. كوپ ۇزاماي، 1939 جىلى الماكۇل ەسىمدى قىزى دۇنيەگە كەلەدى. اعاسى سۇيىندىكتىڭ ىقپالىمەن جامبىل اۋداندىق متس-ىنا تراكتورشى بولىپ ورنالاسادى. ءدال وسى ۇجىمنان ول 1941 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا  قىزىل ارميا قاتارىنا شاقىرىلادى.

باتىردىڭ وتباسى جايلى اڭگىمەنى تۇيىندەر بولساق، سۇلەيمەن اقساقال ەل-جۇرت، اعايىن-تۋىستىڭ قۇرمەتىن مولىنان كورىپ، 1958 جىلى دۇنيە سالىپتى. تىنىشبالا اپامىز 90-نىڭ تورىنە شىعىپ، ءوسىپ-ونگەن ۇرپاعىنىڭ الدىندا، 1963  جىلى قايتىس بولعان ەكەن. ولاردىڭ سۇيىندىك، ىسقاق، ىبىرايىم، امانكۇل سياقتى ۇل-قىزدارىنان تاراعان جۇزگە جۋىق نەمەرە- شوبەرەلەرى بۇگىندە جامبىل وبلىسىندا عۇمىر كەشۋدە.

ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆ تۇپ-تۋرا وردا بۇزار وتىز جاسىندا مايدانعا اتتانعان ەكەن. سوعان وراي، «ۆيكيپەديانىڭ» ورىس جانە قازاق تىلىندەگى نۇسقالارىندا جانە وسى دەرەككوزگە سۇيەنىپ جازىلعان كوپتەگەن ماقالالاردا باتىردىڭ تۋعان جىلى 1908 جىل دەپ جاڭساق بەرىلگەن. ى.سۇلەيمەنوۆتىڭ ءوز قولىمەن تولتىرعان جازبالارى مەن ءبىز قاراعان بارلىق اسكەري قۇجاتتاردا ونىڭ تۋعان جىلى 1911 جىل دەپ دالمە-ءدال كورسەتىلگەن. الداعى ۋاقىتتا وسى ماعلۇماتتى عانا باسشىلىققا العان ءجون دەپ سانايمىز.

ى.سۇلەيمەنوۆ اسكەر قاتارىنا شاقىرىلعان 1941 جىلدىڭ سوڭىندا الماتىدا 100-اتقىشتار بريگاداسى جاساقتالىپ جاتقان. بۇل بريگادا ورتا ازيا اسكەري وكرۋگى قولباسشىسىنىڭ 1941 جىلعى 26 قازانداعى بۇيرىعى بويىنشا قۇرىلدى. جەلتوقساننىڭ باسىندا  ىبىرايىم ءدال وسى بريگادا ساپىنا كەلىپ قوسىلعاننان كەيىن، دالىرەك ايتساق، 20 جەلتوقسان كۇنى ونى جاراقتاۋ تولىعىمەن اياقتالدى. اسكەريلەر بريگادانى بەيرەسمي تۇردە «قازاقتىڭ ءجۇزىنشىسى» («سوتايا كازاحسكايا») دەپ اتاعان ەكەن. سەبەبى، ۇلتتىق قۇرامى بويىنشا بريگادا جاۋىنگەرلەرىنىڭ 86 پايىزى قازاقتار، 11 پايىزى ورىستار، تەك ءۇش پايىزعا جەتەر-جەتپەسى عانا وزگە ۇلت وكىلدەرى بولدى.

ىبىرايىم وسى بريگادا قۇرامىندا 1942 جىلدىڭ تامىز ايىنا دەيىن اسكەري دايىندىقتان وتەدى. العاشقى جاتتىعۋلاردا-اق قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەندىگىمەن ەرەكشەلەنگەن جاس باتىردى تالىمگەرلەر ايرىقشا قامقورلىققا الىپ، ونى «باقىلاۋشى مەرگەندىككە» (سنايپەر نابليۋداتەل) دايارلاي باستايدى.

بريگادا 1942 جىلدىڭ 9 تامىزىندا ماسكەۋ اسكەري وكرۋگى قاراماعىنا كەلىپ، 19 قازاندا كالينين مايدانىنىڭ قۇرامىندا سوعىسقا ارالاسادى. العاشىندا پودپولكوۆنيك ە.ۆ.ۆورونكوۆ كومبريگ بولسا، كەيىن ونى پولكوۆنيك ا.ا.مورەتسكي الماستىرادى. ىبىرايىم ءدال وسى اسكەري قۇرامداعى ەكىنشى اتقىشتار باتالونى ساپىندا كەسكىلەسكەن شايقاستارعا كىرەدى.

كالينين مايدانىندا

ءجۇزىنشى بريگادا 1942 جىلدىڭ قازان ايىنىڭ سوڭىندا كالينين مايدانىنا قاراستى ءۇشىنشى ەكپىندى ارميا قۇرامىندا قيان-كەسكى ۇرىستارعا قاتىسادى. بۇل كەزدە ەكپىندى ارميا تىزگىنى ازامات سوعىسىنا باسىنان اياعىنا دەيىن قاتىسقان تاجىريبەلى قولباسشى، ءتىپتى 37-جىلدىڭ رەپرەسسياسىنا ءتۇسىپ، تاعدىردىڭ تالاي وتكەلەكتەرىنەن وتكەن، سول تۇستاعى گەنەرال-لەيتەنانت (كەيىن ارميا گەنەرالى) كۋزما نيكيتوۆيچ گاليتسكيدىڭ قولىندا تۇردى. ىبىرايىم باتىر ءوزىنىڭ سوعىستاعى ءبىر جىلعا جەتەر-جەتپەس قىسقا عۇمىرىندا وسى ءبىر تاماشا قولباسشىمەن بىرنەشە مارتە جۇزدەسىپ، سۇحباتتاسۋ قۇرمەتىنە يە بولادى.

ءجۇزىنشى بريگادا قۇرامىندا قازاق وفيتسەرلەرى مول ەدى. ىبىرايىمنىڭ باقىتىنا قاراي، باتالوننىڭ اسكەري كوميسسارى قىزمەتىن سابىرلى، سالماقتى، جاس تا بولسا تاجىريبەلى كاپيتان رايىمجان اشكەەۆ دەگەن ازامات اتقاردى. ول ىبىرايىمعا كوماندير عانا ەمەس، اسكەري ۇستاز دا بولدى. مەرگەننىڭ قولىنا 470000 نومەرلى سنايپەرلىك ۆينتوۆكا تابىستاعان ءدال وسى ر.اشكەەۆ ەدى. سالتاناتتى جاعداي ۇستىندە كاپيتان: «ۆينتوۆكاڭنىڭ نومەرى 47 جانە ءتورت ءنول ەكەن. وسىنىڭ العاشقى ەكەۋىندە كورسەتىلگەن نەمىستىڭ كوزىن جويۋىڭدى تىلەيمىن»، – دەپتى. سوندا ىبىرايىم: «ول از، العاشقى ۇشەۋىندەي نەمىستى جەر جاستاندىرامىن»، – دەپ جىگەرلەنە جاۋاپ قايتارىپتى. بەرگەن سەرتكە بەرىك ازامات سوزىندە تۇرىپ، كوپ ۇزاماي سول قاندىاۋىز ۆينتوۆكاسىمەن قاپتاعان قالىڭ جاۋدى باۋداي تۇسىرە باستايدى.

ى.سۇلەيمەنوۆ ءوزىنىڭ قارۋلاستارىمەن بىرگە ۇلى وتان سوعىسى تاريحىنداعى ءۇش ۇلكەن اسكەري وپەراتسياعا – «مارس» دەپ اتالاتىن رجەۆ، سىچەۆكا باعىتىنداعى شابۋىلعا، ۆەليكيە لۋكي قالاسىن ازات ەتۋ جورىعىنا جانە نەۆەل قالاسىن جاۋدان بوساتۋعا ارنالعان شايقاستارعا قاتىسىپتى. وسىنىڭ بارىندە دە عاجايىپ مەرگەندىگىمەن كوزگە ءتۇسىپ، ءۇش رەت قاتارىنان اسكەري ماراپاتقا ۇسىنىلادى.

كەڭەس وداعى قۇلاعانعا دەيىن ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىستى بارلىق قۇجاتتارعا (ونىڭ ىشىندە ماراپات دەرەكتەرىنە دە) «قۇپيا» بەلگىسى سوعىلىپ، كوپشىلىك قولىنا بەرىلمەدى. بۇل شەكتەۋ تەك كەيىنگى جىلدارى عانا جويىلدى. مەرگەن تۋرالى دەرەكتەر ناقتى بولۋى ءۇشىن ءبىز 2019 جىلدىڭ 14 قازانىندا رەسەي فەدەراتسياسى قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ ورتالىق اسكەري مۇراعاتىنا سۇراۋ سالىپ، ى.سۇلەيمەنوۆكە قاتىستى بارلىق كۇجاتتاردى الدىرعان ەدىك. ەندى سولاردى سويلەتەيىك.

ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆ العاشقى ەرلىگىن «مارس» وپەراتسياسىن جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا – كالينين وبلىسى بەرەزكي دەرەۆنياسىن ازات ەتۋ كەزىندە جاسايدى. ءجۇزىنشى اتقىشتار بريگاداسىنىڭ كومانديرى ا.ا.مورەتسكي 1943 جىلدىڭ 27 قاڭتارىندا قول قويعان ماراپات قاعازىندا: «ۆ بوياح س نەمەتسكيمي زاحۆاتچيكامي س 25 نويابريا پو 6 دەكابريا 42 گ. پري ناستۋپلەني نا دەرەۆنيۋ بەرەزكي كالينينسكوي وبلاستي ۋنيچتوجيل 15 كۋكۋشەك ي سنايپەروۆ پروتيۆنيكا، زامەنيل ۆىبىۆشەگو سۆيازنوگو كومانديرا روتى، ۆوسستانوۆيل سۆياز سو ۆزۆودامي، وكازال پوموشش 30 رانەنىم بويتسام، كومانديرام ي ۆىۆەل يح ۆ بەزوپاسنوە مەستو», – دەپ جازىلعان (رەسەي فەدەراتسياسى قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ ورتالىق اسكەري مۇراعاتى – رفقموا، 33-قور، 682526-ءتىزىم، 162-بەت. مۇراعاتتىق دالدىكتى ساقتاۋ ءۇشىن بۇدان كەيىن دە دايەكسوزدەر تۇپنۇسقا تىلىندە بەرىلەدى).

كومبريگ اتاپ كورسەتكەندەي، العاشقى ايقاسىندا-اق قازاقتىڭ باتىر ۇلى جاۋعا قارسى جالعىز ءوزى مايدان اشىپ، ەرلىكتىڭ ەرەن ۇلگىسىن تانىتقانى ءۇشىن وسى جولى «جاۋىنگەرلىك ەرلىگى ءۇشىن» مەدالىمەن ماراپاتتالادى.

ۇلى وتان سوعىسى تاريحىنا «كىشى ستالينگراد» دەگەن اتپەن ەنگەن ۆەليكيە لۋكي (قالا اتاۋى كەيبىر اۆتورلار جازعانداي، «ۇلكەن ساداق» اتاۋىنان ەمەس، «ۇلكەن شالعىن»، ياعني «جازيرالى القاپ» دەگەن ماعىنادان شىققان) قالاسىن ازات ەتۋگە ارنالعان ايتۋلى وپەراتسيا 1942  جىلدىڭ جەلتوقسانى مەن 1943 جىلدىڭ قاڭتارى ارالىعىندا قاندى شايقاسپەن جۇرگىزىلدى.

ۆەليكيە لۋكي ول كەزدە دە، قازىر دە حالقىنىڭ سانى 100 مىڭنان اسپايتىن شاعىن قالا بولعانىمەن، ستراتەگيالىق ماڭىزى وتە زور ەدى.  ونىڭ ۇستىنە تاريحىن سوناۋ ەجەلگى رۋس زامانى – 9-عاسىردان باستاۋ الاتىن بۇل قالا – ءاربىر ورىس ازاماتىنىڭ جۇرەك تورىندەگى قاستەرلى مەكەن. وپەراتسيانى نەگىزىنەن گەنەرال-لەيتەنانت ن.ك.گاليتسكي باسقاراتىن ءۇشىنشى ەكپىندى ارميا جۇزەگە اسىرعانىمەن، ونى ستاۆكادان مارشال جۋكوۆتىڭ ءوزى قاداعالاپ وتىردى. 13 ديۆيزيا، 2 اتقىشتار بريگاداسى، سونداي-اق، 3 مەحانيكالاندىرىلعان بريگادا، 3 تانك بريگاداسى جانە اسا قۋاتتى  اۆياتسيا بولىمدەرىنىڭ قولداۋىمەن جۇرگىزىلگەن تەگەۋرىندى وپەراتسيا بارىسىندا ۆەليكيە لۋكي قاڭتاردىڭ سوڭىنا قاراي نەمىس باسقىنشىلارىنان ءبىرجولاتا ازات ەتىلەدى. وسى قالا ءۇشىن بولعان شايقاستا پولكوۆنيك ا.ا.مورەتسكي ىبىرايىمدى «قىزىل جۇلدىز» وردەنىنە ۇسىنادى. كومبريگ قول قويعان قىسقا دا نۇسقا ماراپاتتاۋ قاعازىندا: «كر-تس سنايپەر سۋلەيمەنوۆ ۆ رايونە بوەۆ مولودوي تۋد كالينينسكوي وبلاستي دەيستۆوۆال وتليچنو، زا پەريود س 25.11.1942  گودا پو  5.12.1942 گودا ۋنيچتوجيل 42 گيتلەروۆتسا. ۆ رايونە گورودا ۆەليكيە لۋكي س  4.01.1943 گودا پو 12.01.1943 گود ۋنيچتوجيل سۆويم مەتكيم وگنەم 160 سولدات ي وفيتسەروۆ پروتيۆنيكا»، – دەپ جازادى (رفقموا، 33-قور، 686044-ءتىزىم، 1500-بەت). وسى ەرلىگى ءۇشىن ى.سۇلەيمەنوۆ 1943 جىلدىڭ 27 اقپانىندا «قىزىل جۇلدىز» وردەنىمەن ماراپاتتالادى.

(ى.سۇلەيمەنوۆتى «قىزىل جۇلدىز» وردەنىنە ۇسىنعان ماراپات پاراقشاسى)

ورىستىڭ تامىرى دا، تاريحى دا تەرەڭگە كەتەتىن ەجەلگى قالاسى ءۇشىن بولعان ۇلى شايقاستاعى عالامات ەرلىك ىبىرايىمنىڭ ەسىمىن بۇكىل كالينين مايدانىنا جايدى. سوعىسقا كىرگەنىنە ەكى جارىم اي عانا وتكەن سۇرمەرگەن بۇل كەزدە جەكە دارا ءوزى جايپاعان دۇشپانداردىڭ سانىن 217-گە  جەتكىزىپ ۇلگەرگەن ەدى. جالپى، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تاريحىندا بىردە ءبىر سنايپەر مۇنداي قىسقا مەرزىمدە – نەبارى ەكى جارىم ايدا ءدال وسىنداي تاڭقالارلىق ناتيجەگە قول جەتكىزە العان ەمەس. ونىڭ اتاق-داڭقى بىرتىندەپ مايدان دالاسىنان اسىپ، تۋعان وتانى – قازاقستانعا دا جەتە باستايدى. ىبىرايىم ۇرىس سايىن شىنىعىپ، شيرىعا ءتۇستى.

قىرىق ءۇشىنشى جىلدىڭ جازىندا – كەڭەس اسكەرلەرى ۆەليكيە لۋكي قالاسىنىڭ تۇبىندە تۇرعاندا ول العاش رەت كوماندارم گاليتسكيمەن جۇزدەسەدى. داڭقتى قولباسشى ءوزىنىڭ سوعىستان كەيىن جارىق كورگەن «گودى سۋروۆىح يسپىتاني» اتتى «كوماندارم جازبالارىندا» مايدان دالاسىنداعى اسكەري بولىمدەردى ارالاي ءجۇرىپ، كەزىندە ي.ۆ.پانفيلوۆ باسقارعان 8-گۆارديالىق اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ پوزيتسياسىنا كەلگەنىن جازادى: «ءبىزدى 19-گۆارديالىق اتقىشتار پولكىندا ونىڭ كومانديرى، وتانىمىزدىڭ استاناسىن قورعاۋشى قاھارمانداردىڭ ءبىرى – مايور باۋىرجان مومىشۇلى قارسى الدى. پولكتىڭ جەكە قۇرامىمەن تانىستىرا كەلىپ، مايور ب.مومىشۇلى بىزگە ەكى مەرگەندى: «قىزىل جۇلدىز» وردەنىمەن ماراپاتتالعان اعا سەرجانت ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆ پەن احمەت جۇماعۇلوۆتى ەرەكشە اتاپ ءوتتى. ونىڭ العاشقىسى 239 ءفاشيستى، ال ەكىنشىسى 101 جاۋدى جەر جاستاندىرىپتى. مەن ەرجۇرەك گۆاردياشىلداردى قۇتتىقتاپ، ولارعا جاۋىنگەرلىك تابىس تىلەدىم. ولار ماعان دا ءوز جاۋابىندا اسكەردە مەرگەندىك قوزعالىستىڭ كەڭىنەن ورىستەگەنىن جەتكىزدى. «ءبىز سياقتىلار وتە كوپ، – دەدى اعا سەرجانت ى.سۇلەيمەنوۆ. – جەرىمىزگە باسا كوكتەپ كەلگەن نەمىستەر ەندى بىزدەن ەش اياۋشىلىق كۇتپەسىن» (گاليتسكي ك.ن.، گودى سۋروۆىح يسپىتاني. م.، 1973, 150, 152-بەتتەر، تۇپنۇسقاداعى كىسى اتتارىنىڭ جازىلۋى ساقتالدى).

قولباسشى مەمۋارىنان الىنعان بۇل قىسقا ۇزىندىدەن بىرنەشە جايدى اڭعارۋعا بولادى. بىرىنشىدەن، كوماندارم ول كەزدە پولك باسقاراتىن، ءار قازاقتىڭ جۇرەگىنە جاقىن قاھارمان باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ ەسىمىن اۋىزعا الىپ، وعان «ءبىزدىڭ وتانىمىزدىڭ استاناسىن قورعاعان باتىرلاردىڭ ءبىرى»، – دەپ ءادىل باعا بەرەدى. شىندىعىندا، 1943  جىلدىڭ باسىندا  اۋەلى «زناميا» جۋرنالىندا، ال جىل ورتاسىندا جەكە كىتاپ رەتىندە ا.بەكتىڭ «ۆولوكولام تاس جولى» پوۆەسى جارىق كورىپ، باۋىرجاننىڭ داڭقى بۇكىل كەڭەس وداعىن شارلاپ كەتكەن ەدى. ەكىنشىدەن، گاليتسكيدەي ۇلكەن قولباسشى ارادا قانشاما جىلدار وتكەندە كورگەنىن ۇمىتپاي، باۋىرجانمەن قاتار ىبىرايىمنىڭ دا ەسىمىن، ءتىپتى ول ولتىرگەن جاۋدىڭ سانىن ناقپا-ناق كەلتىرىپ، ونى «ەرجۇرەك گۆاردياشى» دەپ قوشەمەتتەپ وتىر.

وسى تۇستا تاعى ءبىر ەرەكشە نازار اۋداراتىن جايت – گاليتسكي سياقتى ايگىلى اسكەرباسى جازعان كىتاپتىڭ ءاربىر فاكتىسى اسكەري مۇراعاتتار ارقىلى تەكسەرىلىپ، ابدەن دالەلدەنگەننەن كەيىن عانا باسپا بەتىن كوردى. سوندىقتان جەتى قۇلىپتىڭ ار جاعىنداعى مۇراعاتقا قول جەتپەيتىن زاماندا باسىلعان گەنەرال مەمۋارىندا مۇنداي ماعلۇماتتاردىڭ جاريالانۋىنىڭ دەرەكتىك ءارى دايەكتىك ءمانى وتە زور بولدى.

كوماندارمنىڭ جاۋىنگەر ەسىمىن ەسكە ساقتاپ، وعان ايرىقشا توقتالۋىنىڭ تاعى ءبىر سىرى بار ەدى. ويتكەنى ءدال وسى وقيعادان كەيىن گەنەرال گاليتسكي ءوزىن سۇرمەرگەندىگىمەن تاڭقالدىرعان قازاق جاۋىنگەرىن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا ۇسىنادى. بۇعان ءسال كەيىنىرەك كەڭىنەن توقتالامىز.

ىبىرايىمنىڭ العاشقى اسكەري ۇستازى، كوميسسار رايىمجان اشكەەۆ قازا تاپقاننان كەيىن 2-دەربەس اتقىشتار باتالونىنىڭ كومانديرى، كاپيتان فيليپپ يللاريونوۆيچ ۋشاكوۆ قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەندى قاناتىنىڭ استىنا الىپ، ەڭ ماڭىزدى تاپسىرمالاردى عانا بەرىپ وتىردى. ول باتالوننىڭ اسكەري پوزيتسياسىن ارالاعاندا قاشاندا قىراعى كوز، العىر ويىمەن ەرەكشەلەنەتىن ىبىرايىمدى ۇنەمى كەڭەسشى رەتىندە ەرتىپ ءجۇردى.

گەنەرال گاليتسكيدىڭ وزىنەن ماقتاۋ العان ى.سۇلەيمەنوۆتىڭ مەرگەندىك تاجىريبەسىنە ارنالعان ارنايى جاۋىنگەرلىك پاراقشالار دا شىعارىلدى. سولاردىڭ بىرىندە ول كومبات ۋشاكوۆتىڭ كوز الدىندا ءوزىنىڭ نىساناعا العاندى ءمۇلت جىبەرمەس مەرگەندىگىمەن قوسا امال-ايلاسى دا مول سايىپقىران سارباز رەتىندە سۋرەتتەلەدى.

اسكەري ءبولىمدى ارالاۋ كەزىندە ۋشاكوۆتى جاۋ سنايپەرى اتىپ تۇسىرە جازدايدى. وقتىڭ دا، ونى اتقان ادامنىڭ دا تەگىن ەمەس ەكەنىن بىردەن اڭداعان ىسقاياق ىبىرايىم كومباتتى تاساعا جاتقىزىپ قويىپ، جاۋ پوزيتسياسىن اڭدۋعا كوشەدى. قىبىر ەتكەن قيمىل مەن قىلت ەتكەن ادامدى قيىس جىبەرمەيتىن مەرگەن اقىرى اڭدىسقان دۇشپانىن جايراتىپ، كومبات الدىندا مەرەيى ۇستەم بولادى.

«ايلا» دەگەننەن شىعادى. ىبىرايىم بالا كۇنىنەن ات قۇلاعىندا ويناپ، جىلقى باعىپ وسكەندىگىنىڭ پايداسىن سوعىستا دا كورەدى. شابۋىل الدىندا ۇرىس دالاسىن مۇقيات باقىلاۋ كەزىندە ونىڭ كوزىنە ءوز الدىنا بولەك، وقشاۋ جايىلعان تورى ات تۇسەدى. ادەتتە، جىلقى جانۋارى وتە ساق بولۋشى ەدى، مىناۋ ىزىڭداعان وقتى ەلەڭ قىلمايدى. ونىڭ ۇستىنە قىلقۇيرىق اتاۋلى باسىن وڭدى-سولدى تاستاپ، ءشوپتىڭ شۇيگىنىن تاڭداي، جۇرە جايىلۋشى ەدى، بۇل تەك تەكىرەكتەپ قورعانادى ەكەن. مۇلدە قىبىرلامايتىن سەلدىر جال مەن سىمپىس قۇيرىعى دا كۇدىكتىلەۋ كورىندى. جايىلىمداعى جىلقىنى بىلاي قويىپ، بۋاز بيەنىڭ سىرت بەينەسىنە قاراپ-اق ىشىندەگى قۇلىنىن جازباي تانيتىن كانىگى جىلقىشى «تورى اتتىڭ» ءبىر قيتۇرقىسى بار ەكەنىن بىردەن سەزدى. ايتسە دە، جىلقى بالاسىن بىردەن وققا بايلاۋعا قولى بارماي، قۇلاقتىڭ ءتۇبىن نىساناعا الىپ، شۇرىپپەنى باسىپ قالادى. كۇزگى جاپىراقتاي ۇشىپ تۇسكەن قۇلاققا مۇلدە ەلەڭ ەتپەگەن تورىنىڭ جاۋ جاسىرىنعان قۋ تۇلىپ ەكەنىنە كوزى ابدەن جەتكەن سوڭ «ءدال كەۋدەنىڭ تۇسى دەپ، ولەر جەرىڭ وسى دەپ»، قاتارىنان ەكى وقتى جاسىرىنعان جاۋعا ءدوپ تيگىزەدى. «تورى ات» تەڭسەلە قوزعالىپ، توڭكەرىلە قۇلايدى. قۋلىعىنا قۇرىق بايلامايتىن نەمىستىڭ وزىنەن امالىن اسىرعان قازاقتىڭ بۇل ايلاكەرلىگىن ۇرىس الاڭىن دۇربىمەن باقىلاپ تۇرعان كومانديرلەر تۇگەل كورەدى. ىبىرايىمنىڭ تاجىريبەسى وزگە مەرگەندەرگە ۇلگى-ونەگە رەتىندە ۇسىنىلادى. «باقساق باقا ەكەن» دەگەندەي، ءدال وسىنداي «تورى اتتان» جاسالعان سۇرقيا جاۋدىڭ الدامشى پوزيتسيالارى باسقا مايدان دالالارىندا دا كەڭىنەن پايدالانىلعان ەكەن.

قىرىق ءۇشىنشى جىلدىڭ جازىندا ۆەليكيە لۋكي قالاسىنىڭ ماڭىندا جالپىارميالىق سلەت شاقىرىلىپ، ونىڭ اياسىندا مەرگەندەر جارىسى وتكىزىلەدى. بۇل سلەتكە ءۇشىنشى ەكپىندى ارميا ساياسي ءبولىمىنىڭ باستىعى گەنەرال-لەيتەنانت ف.ليسيتسىن دا قاتىسادى. جەڭىستى بەرليندە اياقتاعان بۇل قولباسشى «ۆ تە گروزنىە گودى» دەگەن اسكەري مەمۋار جازعان. ول دا ءوز كىتابىندا قازاقتىڭ قوس باتىرى ىبىرايىم مەن مانشۇكتى ايرىقشا اتاپ: «ارميادا قازاق حالقىنىڭ داڭقتى وكىلدەرى ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆ پەن مانشۇك مامەتوۆانىڭ ەسىمدەرى ءجيى اتالاتىن. ەرلىكتەرى اڭىزعا اينالعان بۇل باتىرلار كىم ەدى؟ سۇرمەرگەن ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆپەن مەن نەۆەل شابۋىلداۋشى وپەراتسياسى باستالۋىنان كوپ بۇرىن تانىسقان ەدىم. جايدارى، جاسوسپىرىمدەرگە ءتان ومىرگە دەگەن قۇشتارلىعىمەن ەرەكشەلەنەتىن ول اسكەري تابىستارىنىڭ ءبارى وزىنە وپ-وڭاي كەلگەندەي، ءتىپتى ءار قادام باسقان سايىن ونى ەشقانداي قاۋىپ-قاتەردىڭ كۇتىپ تۇرماعانىنداي جايباراقات اڭگىمەلەگەن بولاتىن. ول گيتلەرشىلدەردى اياۋسىز قىردى. نەۆەل وپەراتسياسىندا ونىڭ ەسەبىنە ەكى جۇزدەن استام فاشيست باسقىنشىلارىنىڭ كوزى جويىلعانى جازىلعان بولاتىن. وتان ءۇشىن بولعان شايقاستاردا اتاقتى مەرگەن ءۇش رەت جارالاندى. جاراقاتى جازىلا سالا ول ۇنەمى مايدان شەبىنە ۇمتىلاتىن. نەۆەل ءۇشىن بولعان ايقاستاردا ونىڭ ولتىرگەن جاۋىنىڭ سانى كوبەيە ءتۇستى. قارۋلاس دوستارىمەن مەرگەندىك تاجىريبەسىمەن ءبولىسىپ، كوپتەگەن جاس ساربازداردى ءدال كوزدەپ اتۋ ونەرىنە باۋلىدى»، – دەپ جازادى (ليسيتسىن ف.يا.، ۆ تە گروزنىە گودى. م.، 1978, 136-137 بەتتەر).

ارميا ساياسي ءبولىمىنىڭ باستىعى ەرەكشە اڭعارىمپاز جان ەكەن. بىرىنشىدەن، ىبىرايىممەن قاتار قازاقتىڭ اياۋلى قىزى مانشۇك مامەتوۆانىڭ ەسىمىن ىلتيپاتپەن ەسكە الىپ، ونىڭ ەرلىگىنە دە ارنايى توقتالىپ وتەدى. ەكىنشىدەن، ىبىرايىمعا كەلىستى مىنەزدەمە بەرەدى. ۇشىنشىدەن، ونىڭ ءۇش رەت جارالانسا دا قايتپاس قايسارلىقپەن قان مايدانعا ورالعانىن جازادى. بۇل – باتىر تۋرالى ەستەلىكتەردە كەزدەسپەيتىن تىڭ دەرەك. اسكەرباسى سۇرمەرگەن ولتىرگەن نەمىستەر سانىنىڭ «ەكى جۇزدەن استام» ەكەنىن جانە ونى نەۆەل ءۇشىن بولعان ۇرىستاردا ودان دا ەسەلەي تۇسكەنى تۋرالى قۇندى ماعلۇمات كەلتىرەدى.

ورايى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، سۇراپىل جىلدارداعى مايدان گازەتتەرىندە مەرگەننىڭ فوتوسۋرەتتەرى دە كوپ جاريالاندى. سولارعا قاراپ-اق ءبىز ىبىرايىمنىڭ اتاقتى قازتۋعان جىراۋ ايتقانداي، «بۇدىرايعان ەكى شەكەلى، مۇزداي ۇلكەن كوبەلى، بۋىرشىننىڭ بۇتا شاينار ازۋى» دەيتىن ناعىز ازامات ەردىڭ ءوزى بولعانىن اڭعارامىز.

(«بۇدىرايعان ەكى شەكەلى، مۇزداي ۇلكەن كوبەلى» مەرگەن ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆ)

جالپى، ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە كورسەتكەن ەرلىگى ءۇشىن 12 777 ادام كەڭەس وداعى باتىرى اتاعىن الىپتى. التىن جۇلدىزعا جەتپەسە دە جەتەعابىل ەرلىك كورسەتىپ، ومىراۋىن وردەن، مەدالعا تولتىرعان ەرجۇرەك جاۋىنگەرلەر، وفيتسەرلەر مەن گەنەرالدار قانشاما؟! وزدەرى دە سول قان مايداننىڭ وتىندە بولىپ، ەرلىكتىڭ عالامات ۇلگىلەرىن كورگەن، ءناسىلى باسقا، ۇلتى بولەك ەكى بىردەي قولباسشى ىبىرايىمنىڭ ەرلىگىنە كەلگەندە الالىق جاساماي، اقيقاتتان اتتاماي، ءادىل باعا بەرەدى. ادەتتە، قىسقا دا نۇسقا بۇيرىق بەرىپ ۇيرەنگەن اسكەري ادام، ونىڭ ۇستىنە سۇسى باسىم، سەسى كۇشتى گەنەرال اتاۋلى ماقتاۋعا ساراڭداۋ بولادى. بىراق ەكەۋى دە ىبىرايىمنان ماداقتى اياماعان. سەبەبى، جاساعان ەرلىگىنە كوزدەرى جەتكەن، قاھارماندىعىن قاپىسىز تانىعان.

جالعاسى بار...

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد 

Abai.kz