Basy: Óshpes erlik

Qyryq ýshinshi jyldyng jazynda Sýleymenov jayratqan jauynyng sanyn 239-gha jetkizdi. Býgingi zaman oqyrmandary ishinde: «Ony kim sanap otyr eken? Mólshermen jazylghan shyghar, ­– dep oilaytyndar da boluy mýmkin. Anyqtama bere ketsek artyq bolmas. Soghys kezinde әr snayperding arnayy kitapshasy boldy. Ony úrys ayaqtalghan song vzvod, rota komandiyri tekserip, tiyisti maghlúmatty týsirip, qolyn qoyyp, rastap otyrghan. Áskery qújat bolghan song búghan erekshe mәn berilgen. Onyng ýstine Ybyrayym jay mergen emes, óz aldyna bólek, jeke dara josparmen әreket jasaytyn «baqylaushy mergen» bolghan. Nemister ony syrtynan «dala mergeni», «janalghysh aziat» dep atap, qatty seskengen. Tipti Sýleymenovti atyp týsirgen nemis snayperine mol syiaqy men marapat ta taghayyndaghan. Vermahtyng eng ýzdik mergenderin shaqyryp, әldeneshe ret qazaq batyryna qarsy qoyghan. Sol jekpe-jekting bәrinde Ybyrayymnyng mereyi ýstem bolghan.

Osylaysha qazaq jauyngerining danqy sharyqtap, shyrqau shyngha jetkende – 1943 jyldyng 9 shildesinde Ýshinshi ekpindi armiyanyng qolbasshysy, general-leytenant K.N.Galiskiy, armiya Áskery kenesining mýshesi, general-mayor A.IY.Litvinov, armiyanyng shtab bastyghy,  general-mayor F.Ya.Zuev qol qoyyp, armiya kadr bólimining bastyghy, polkovnik Kasiyanov mórmen kuәlandyrylghan baqylaushy mergen, starshina Ybyrayym Sýleymenovti Kenes Odaghynyng Batyry ataghyna úsynu turaly marapat qújaty belgilengen tәrtip boyynsha Kalinin maydanynyng qolbasshysy general-polkovnik A.IY.Eremenkogha joldanady.

Y.Sýleymenovting talassyz marapatynyng taghdyryn keyin marshal, Kenes Odaghynyng Batyry atanghan, al 1943 jyldyng sәuirinen Kalinin maydanynyng qolbasshysy bolghan Andrey Ivanovich Eremenko sheshedi.

Mening soghys tarihyna qatysty kóptegen әskery múraghatty aqtara jýrip bayqaghanym, Kenes Odaghynyng Batyry siyaqty mәrtebeli ataqqa úsynylghanda ýmitkerding maydangha kirgen kýninen bastap, barlyq erlikteri týgeldey tizbektelip, egjey-tegjeyli bayandalady. Al Y.Sýleymenovting eki betten túratyn formulyardaghy marapatynyng bar sipattamasy bas-ayaghy bir tútam abzas jәne bir sóilemnen ghana qúralghan. Asa manyzdy qújat bolghan song bir sózin de qaldyrmay jәne ornalasu retin búzbastan qaz-qalpynda keltireyik:

«Snayper 100 OS Br. – starshina Suleymenov Ibraim rojdeniya 1911 goda, v Deystvuyshey armiy s noyabrya 1942 goda. Uchastnik boev za Velikie Luki. Unichtojil 239 nemsev. Podgotovil bolishoe chislo snayperov, populyaren v voyskah Armii. Nagrajden ordenom «Krasnaya Zvezda» y medaliu «Za boevye zaslugiy» (RFQMOÁ, 33-qor, 686043-tizim, 49-bet).

(Y.Sýleymenovti «Kenes Odaghynyng Batyry» ataghyna úsynghan marapat qújaty)

Mine, bar bolghany osy. Óte asyghys әri sauatsyzdau toltyrylghan.

Óz basym bolghan oqighany bylay shamalaymyn. Komandarm armiyany aralap jýrip, Y.Sýleymenovpen tanysady. Qaramaghyndaghy jauyngerler sapynda osynday ghalamat erligimen danqy shyqqan mergenning әli kýnge deyin layyqty marapatqa úsynylmay jýrgenine tan-tamasha qalghan ol dereu ony Batyr ataghyna úsynugha tapsyrma beredi. Komandarmnyng tapsyrmasyn jyldam oryndaugha kirisken әskeriyler sol sәtte-aq tiyisti qújatty dayyndap, ony jedel telegrafpen maydan shtabyna jóneltedi. Múny Kalinin maydany shtabynyng qyzmetkeri qara siyamen toltyryp, marapat qaghazynyng birinshi betine jazghan «sostavleno po telegrafnomu predstavlenii 3 ud. armii» degen sóilem rastaydy.

Marapat qújatynyng ekinshi betinde eki adamnyng qoly bar: birinshisi A.IY.Eremenko bolsa, ekinshisi – әskery kenes mýshesi, general-leytenant D.S.Leonov (1944 jyly Jogharghy Bas qolbasshy Stalinning Bas shtaby bastyghynyng orynbasary dengeyine deyin jogharylatylghan). Eki generaldyng shiyra qoyghan qoldarynyng ýstinde: «Dostoin nagrajdeniya ordenom Lenina» degen jalqy sóilemnen túratyn kelte sheshim jazylghan. Komandarm úsynysy men maydan shtabynyng qorytyndylary bir kýnde, yaghny 1943 jyldyng 9 shildesinde jasalghan. Búl qújattyng tym shúghyl, asyghys toltyrylghanyn dәleldey týsedi.

Marapat tarihyn tolyq qamtyp, tәptishtep keltiruimizding sebebi qatynas qaghazy Ýshinshi ekpindi armiyadan maydan shtabyna jóneltilisimen «sýiinshiletken» quanyshty habar Qazaqstangha da jetedi. Anqyldaghan aghayyn Ybyrayymdy Batyr retinde qúrmettep, ólen-jyrgha qosady. Qazaqtyng úly aqyny Jambyl atamyzdyng ózi batyr úlyna jyr arnaydy. Tipti maydan gazetteri men keybir listovkalarda Y.Sýleymenovti Kenes Odaghynyng Batyry dep kórsetken.

Y.Sýleymenovting qújaty Batyr ataghyna úsynylghan kezde jauyngerler múnday biyik marapatty óte siyrek iyelenetin. Óitkeni soghystyng alghashqy kezinde tútqiyldan tiygen jaudan oisyray jenilip, endi ghana esin jiyp, qarymta shabuylgha kóshken kenes әskerlerining jappay jeniske jetken operasiyalary siyrek edi. Jaudyng beti qaytqanmen, olardyng qalyng tobyry Mәskeuding irgesinde túrdy. Tipti Ybyrayym azat etuge qatysqan Velikie Luky qalasy Mәskeuden nebәri 470 shaqyrymda ornalasqan. Sondyqtan jauyngerlerding erlik ruhyn kóteru ýshin batyrlyghy dausyz, sayypqyran sarbazdar ghana eng mәrtebeli marapatqa úsynyldy. Onyng ýstine  Ybyrayymdy ataghy alysqa ketken qolbasshy Galiskiy bastaghan ýsh birdey general qoldady. Sondyqtan әskerdegi azamattar da, tyldaghy aghayyn da mәseleni «birjolata sheshildige» sanap, qúrmet-qoshemetti bastap ketkende, Y.Sýleymenovti  Lenin ordenimen nagradtau turaly jarlyqtyng ózine de әli qol qoyylghan joq edi.

Komandarm marapatqa úsynghan qújat maydan shtabyna ketkende armiyanyng Sayasy bólimi Ybyrayymnyng jerlesterine quanyshty jedelhat joldaydy. Oblys basshylary qazaqy dәstýrmen batyrdyng ata-anasyn qúttyqtap, kóptegen eldi mekenderde әskeriy-patriottyq sipattaghy týrli mitingiler ótkizilip, jerlesteri batyrgha rizashylyq pen maqtanyshqa toly hattar jiberedi. Ol hattardyng birsypyrasyna Ybyrayym men onyng әskery bólimindegiler jauap jiberedi.

Reti kelgende aita ketuimiz kerek, Ybyrayym mektep tabaldyryghyn attamaghan jan, biraq óz betinshe sauat ashyp, sol kezdegi qoldanystaghy latyn әlipbiyimen hat-habar jazatynday dәrejege jetken. Jambyl oblystyq múraghatynda onyng ata-anasyna jazghan birneshe hattary saqtalghan.

QOS QAHARMAN

Qyryq ýshinshi jyldyng kýzine qaray Ýshinshi ekpindi armiya Neveli baghytyndaghy shabuyldy ýdetti. Búl kezde mergen nysanasyna ilingen jaudyng úzyn sany da arta týsti. Sol tústaghy maydan gazetterinde Sýleymenov jayly kóptegen maqalalar jariyalandy. Barlyq jauyngerler men mergenderdi Ybyrayym Sýleymenovten ýlgi-ónege alugha shaqyrghan arnayy jauyngerlik paraqshalar shygharyldy.

(Ybyrayym Sýleymenovting maydan dalasyn sharlap ketken fotosureti)

Qyryq ýshinshi jyldyng qazan aiynda Ýshinshi jәne Tórtinshi ekpindi armiya әskeriy-әue kýshterining qoldauymen Nevelidi birjolata jaudan azat etu operasiyasyna kirisedi. Tynghylyqty dayyndyqpen, tútqiyldan bastalghan quatty soqqynyng nәtiyjesinde nemisterding jantalasa qorghanghanyna qaramastan kenes әskerleri 6-7 qazanda qalany jaudan bosatady. Ybyrayym Sýleymenov búl shayqasta da alghy shepten tabyldy.

Nemister Nevelidi tastap shyqqanmen iri temir jol toraby ornalasqan qalanyng batys jaghyndaghy Izocha stansiyasynyng týbine toptasyp, tas-týiin qorghanysqa kóshedi. Dәl osy stansiyany bosatugha arnalghan keskilesken úrystar temir jol boyyndaghy Stupenchataya vysota dep atalatyn jotada 1943  jyldyng 15 qazanynda bolady.

Jotanyng sol qaptalyndaghy okopqa «Maksiym» pulemetimen qazaqtyng batyr qyzy Mәnshýk Mәmetova, al ong qanatyndaghy snayperlik atugha layyqtalyp qazylghan ýsh okopqa Ybyrayym Sýleymenov jayghasady. Kóp úzamay, «Silkintip zenbirekter jerding jýzin, oq borap, snaryadtar qaqqanda yzyn», – dep aqyn jyrlaghanday, alapat aiqas bastalady. Antalaghan jaugha kezektese oq jaudyrghan qos qaharman aqyrghy demi bitkenshe erlikting mәngi óshpes ýlgisin kórsetedi. Qaumalaghan dúshpangha qyrghyn maydan ashyp, qayta-qayta shabuylgha shyqqan nemisterdi bauday týsirgen Mәnshýk pulemetining dauysy óshkende, Ybyrayym bar yza-kegin boyyna jinap, songhy patrony qalghansha andyzdaghan jaumen arystansha arpalysady. Osy shayqasta aghaly-qaryndasty batyrlar erlikpen qaza tabady.

Qarulas dostary qazaqtyng qos batyryn Neveliding qaq ortasyndaghy parkke arulap qoyyp, qalalyq atqaru komiytetining 1943 jylghy 1 qarashadaghy №1 sheshimimen eki kóshege  M.Mәmetova men Y.Sýleymenovting esimderin beredi jәne búl kósheler kýni býginge deyin osy batyrlardyng atynda.

Y.Sýleymenov erligine qatysty maghlúmat tolyq boluy ýshin aitar bolsaq: Izocha stansiyasy ýshin shayqasta mergen jayratqan jauynyng sanyn 289-gha deyin jetkizse de eshqanday marapatqa úsynylmaydy.

Osyghan qarap, Ýshinshi ekpindi armiya basshylyghy óz úsynystarynyng tolyq qoldau tappaghany, marapat dengeyi bir dәrejege tómendetilip, Lenin ordenimen shektelgendigi jóninde habardar bolmaghan siyaqty degen boljam jasaugha bolady. Olar ózderi úsynghan jauyngerding erligi taygha tanba basqanday anyq kórsetilgendikten, KSRO Jogharghy Kenesi bәribir әuelgi úsynysty quattap, әdiletti sheshim qabyldaydy dep sengen. Áyteuir, Ybyrayym Izocha ýshin shayqasta erlikpen qaza tapqanda әskery komandovanie mýlde ýnsiz qalghan.

Osy tústa bәrimiz bala kýnnen esimin jyrgha qosqan ayauly Mәnshýk apamyz turaly keybir múraghattyq derekter jóninde oy bólise ketkendi jón sanadyq.

Armiya basshylyghy qazaqtyng batyr qyzyn Neveli týbindegi erligi ýshin әuelde 1-dәrejeli Otan soghysy ordenine úsynumen shektelgen. Búl kezde onyng danqy óz elining aspanynda asqaqtap túrghan bolatyn. Batyr qyzdyng erligin kópe-kórneu tómendetu respublika basshylyghyn alandatady. Onyng ýstine halyq Mәnshýkti әldeqashan batyrlar qataryna qosyp qoyghan. Sol kezde – 1944 jyldyng 29 qantarynda KSRO Jogharghy kenesi prezidiumynyng tóraghasy M.IY.Kalininning atyna Qazaqstan kompartiyasy ortalyq komiytetining birinshi hatshysy N.Skvorsov, Qazaq SSR Jogharghy kenesi prezidiumynyng tóraghasy Á.Qazaqbaev, Qazaq SSR Halyq komissarlary kenesining tóraghasy N.Ondasynov qol qoyghan Mәnshýk Mәmetovany Kenes Odaghynyng Batyry ataghyna úsynu jóninde qújat jiberiledi. Qújatta batyr qyzdyng maydandaghy barlyq erligi egjey-tegjeyli bayandala kelip: «Ózining jauyngerlik erligi ýshin qaharman pulemetshi qaytys bolghannan keyin komandovanie tarapynan 1-dәrejeli Otan soghysy ordenine úsynyldy», – dep jazylghan (RFQM, 33-qor, 793756-tizim, 29-bet).

Qolynda ýlken biyligi bar Kalinin aqsaqaldyng búl úsynysty soghys jyldarynda Qorghanys halyq komissary qyzmetin atqarghan Stalinning orynbasaryna nemese Bas shtab bastyghyna joldauyna әbden bolatyn edi. Biraq sonyng ózine jýregi daualamaghan dәrmensiz tóragha hatty 1944  jyly 7-aqpanda Qorghanys halyq komissariatynyng Kadr basqarmasynyng bastyghy F.N.Golikovke joldaydy. Arada bir kýn ótkende Znamenskiy esimdi podpolkovnik qol qoyghan, M.Mәmetovanyng erligin rastaytyn anyqtama KSRO Jogharghy Kenesine jóneltiledi (memlekettegi ekinshi adamnyng bedelining siqy osy anyqtamagha qol qoyghan kisiden-aq aiqyn kórinip túr).

Halqymyzdyng tilegine say respublika basshylyghynyng barynsha qozghau saluynyng arqasynda qazaqtyng erjýrek qyzyna KSRO Jogharghy Kenesi Prezidiumynyng 1944 jyldyng 1 nauryzdaghy jarlyghymen Kenes Odaghynyng Batyry ataghy berildi.  Búl kezde Ybyrayymdy Lenin ordenine úsynghan qújat  Kalinin aqsaqal tarapynan әli qaralmaghan da edi.

Súrmergendi dәripteudi Mәskeu kesheuildetkenmen jerlesteri úmytqan joq. Jambyl oblystyq atqaru komiytetining 1944 jylghy 21 qantardaghy qaulysymen Jambyl qalasyndaghy ortalyq kóshelerding birine, Jambyl audanyndaghy újymshar men auyldyq keneske Ybyrayym Sýleymenov esimi berilip, mergenning ata-anasyna arnap úlynyng atyndaghy kósheden jana ýy túrghyzyldy. Búl naghyz batyrgha layyq qúrmet edi.

Mәnshýk mәrtebeli ataqqa jetken song jerlesteri «endigi kezek Ybyrayymgha da keldi-au» dep Mәskeuding sheshimin taghatsyzdana kýtti. Aqyr sonynda onyng marapatqa úsynylghanyna tura bir jylgha juyq uaqyt ótkende KSRO Jogharghy Kenesi Prezidiumynyng 1944 jylghy 4-mausymdaghy jarlyghymen starshina Ybyrayym Sýleymenovke Lenin ordeni berildi. Áriyne, búl da ýlken nagrada, biraq býkil el kýtken Altyn Júldyz emes edi.

EL ESINDEGI ERLIK

Jarlyq jariya etilgende soghys qimyldary KSRO shekarasynan asyp, Evropa tórine qaray auysqan bolatyn. Jana jenistermen jigerlengen kenes әskerleri qashqan jaudy tyqsyra quyp, erlikting eren ýlgilerin kórsetedi. Jana batyrlar, keudesine Altyn júldyzdy qos-qostap qadaghan qaharman erler shyqty. Jenis kýni jaqyndaghan sayyn Otan qorghaushylardyng omyraulary orden, medalidargha tolyp, soghystyng alghashqy kezeninde esimderi jarqyrap shyqqandardyng erligi kómeski tarta bastady. Biraq, nebәri  bir jylgha jetpeytin uaqyt ishinde 289 jaudy jalghyz ózi jer jastandyrghan Ybyrayymnyng tanghajayyp erligin jerlesteri de, qarulastary da, tipti danqty qolbasshylar da úmytqan joq.

Soghystan keyin ataq-danqy kýlli әlemge jayylghan Jenis marshaldary – G.Jukov, IY.Konev, S.Timoshenko, K.Rokossovskiy, V.Sokolovskiylerding estelikterinen qúralyp, keyin jiyrma shaqty ret qayta basylghan «Bitva za Moskvu» atty bedeli zor, bereri mol, abyroyly jinaq jaryqqa shyqty. Danqty qolbasshylar jazghan osy kitaptaghy esteliginde general-leytenant F.Lisisyn: «Mening qoyyn dәpterimde myna bir oqigha turaly jazbalar saqtalypty. Velikie Lukiyding manynda jaz aiynda ótken mergenderding armiyalyq jiynynda danqty mergen Sýleymenov sóz sóiledi. Ol: «Men nege Moskvany qorghadym? Men qazaqpyn, mening Qazaqstanym Moskvadan alysta. Moskva – barlyq kenes adamdarynyng astanasy. Ol mening de astanam. Mine, mening Moskvany qorghauym osydan shyghady. Men eger jaudy toqtatpasa, qúrtpasa, olar mening Qazaqstanyma da jetui mýmkin dep oiladym. Men bizding topyraghymyzdy taptaghan songhy gitlershildi jer jastandyrmayynsha tynym tappaytyn bolamyn. Qazir 239 fashistting kózin joydym. Barshalarynyzdy basqynshy jaudy ayausyz qyryp-jongha shaqyramyn», – dedi. Mine, jenis tuyn Moskvadan Berlinge deyin jetkizgen dәl osynday erler bolatyn», – dep jazdy («Bitva za Moskvu, M., 1958, s. 290-bet).

Qolbasshy esteliginen biz jýregi «men qazaqpyn», «mening Qazaqstanym» dep soqqan anqyldaghan aqjýrek batyrdyn, jaumen qasyq qany qalghansha shayqasqan qaharmannyng beynesin kóremiz. Ol Berlinge jete almady, biraq óshpes erligimen Jenis tuyn jelbiretkenderge jarqyn jol ashty.

Kenes Odaghy siyaqty ortaq Otan men onyng astanasy Mәskeudi orystarmen qatar, erlik pen janqiyarlyqtyng eren ýlgisin kórsetken Bauyrjan Momyshúly, Ybyrayym Sýleymenovtey Úly dala úlandarynyng qorghaghanyn qazaq jerine kóz alartushylar úmytpauy kerek.

«El ýmitin er aqtar, er ataghyn el saqtar» deydi halyq danalyghy. Ybyrayym elining ýmitin molynan aqtady. Tughan halqy da onyng er ataghyn esinde saqtaumen keldi. Oghan úly jyrau Jambyl atamyz bastaghan aqyndar jyr arnap, Baltabay Adambaev dastan jazdy. Belgili jurnalist, soghys jyldarynyng ózinde Ybyrayym turaly maydandyq gazetke alghash maqala jazghan Qasym Shәripov aghamyz «Ybyrayym Sýleymenov» atty kitapsha shyghardy. Mergendi talay kórip, syz okopta syrlasqan, Halyq jazushysy Ázilhan Núrshayyqov aghamyz ózining kóptegen maydan jazbalarynda Ybyrayym dosynyng erligin tamyljyta tarqatty.

Qazaq – ótken tarihta esesi kóp ketken halyq. Altyn Júldyz Ybyrayymgha ghana emes, esimi anyzgha ainalghan batyr Bauyrjan Momyshúlyna, Reyhstagqa Jenis tuyn qadaghan Raqymjan Qoshqarbaevqa, danqty partizan Qasym Qaysenovke de búiyrmady. Múnday әdiletsizdikke әr qazaqtyng ishi qazanday qaynaghanymen, ol zamanda aqyryp tendik súraytyn mýmkindigi bolmady.

Ádildik Qazaqstan basshylyghyna N.Á.Nazarbaevtay elin sýigen, eli sýigen qayratker kelgen song ghana ornygha bastady. Ol ózining zor bedelin sala jýrip, 1990 jyly Bauyrjan Momyshúlyna Kenes Odaghynyng Batyry ataghyn әperdi.

Kóp úzamay qolymyz tәuelsizdikke jetti. Elining eki tizgin, bir shylbyryn erkin ústaghan Elbasy әueli Reyhstagqa Jenis tuyn birinshi bolyp tikken Rahymjan Qoshqarbaevqa «Halyq qaharmany» ataghyn berip, keyin partizan jazushy Qasym Qaysenovtin keng keudesine Batyr Júldyzyn óz qolymen taghyp, bar qazaqtyng ruhyn asqaqtatty.

Últ ústazy Ahmet Baytúrsynov: «Úlym deytin el bolmasa, elim deytin er qaydan tuady», – degen eken. Ybyrayym Sýleymenov songhy demi bitkenshe «qazaghym, elim» dep ótti. Endi sol jýregi «elim» dep soqqan esil erding joghyn izdeu dәstýri bizding buyngha da kelip jetti.

Ekinshi jahan soghysynda qúralaydy kózge atqan mergender az bolmaghan. Solardyng qatarynda Qiyr Shyghystyng qarly-borandy nu ormandaryn mekendeytin, barlyq sany qazaqtyng bir auylynan aspaytyn nanay degen ójet halyqtyng Maksim Passar degen mergen úly bar eken. Kózdegenin mýlt jibermeytin ataqty Dersu Uzalanyng inisi bir ózi 237 nemisti atyp týsirip, 1943  jyly Stalingrad shayqasy kezinde erlikpen qaza tabady. Osy erligi ýshin ol «Qyzyl Tu» ordenimen marapattalypty.

Nanaylar namysqoy halyq bolyp shyqty. Erligimen ózgeden ozyp túrghan batyr úlyn úmytpaghan. Ýzdiksiz súrau salghan. Ádildik izdep, KSRO-nyn, Reseyding keshegi-býgingi basshylaryna bastyrmalata, toqtausyz ótinish joldaumen bolghan. Aqyr sonynda, izdegen múratyna jetip, Resey Preziydenti V.Putinning 2010 jylghy 16-aqpandaghy Jarlyghymen M.Passargha «Resey batyry» ataghyn әpergen.

Osydan eki jylday uaqyt búryn elimizdegi jogharghy biylik auysty. Elbasynyng senimdi serigi, әlem tanyghan qayratker azamat Q.K.Toqaev býkilhalyqtyq saylauda el Preziydenti bolyp saylandy. Qasym-Jomart Kemelúly «Sabaqtastyq. Ádildik. Órleu» degen әr qazaqtyng jýregine jaqyn úrandarmen Qazaq elin jana biyikterge bastady.

Ózi de jenimpaz әke, maydanger jazushynyng úly qolyndaghy biylikting pәrmenimen esimderi әrdayym el jýregining tórinen oryn alghan jogharydaghy qaharmandar qataryna óshpes erlik jasap, ólmes danqqa bólengen Ybyrayym Sýleymenovti qosar bolsa, ata dәstýrining tamasha Sabaqtastyghy jarasymdy jalghasyn tauyp, el ansaghan Ádildik saltanat qúrar edi. Búl tәuelsizdigimizdi kózining qarashyghynday qorghaugha úmtylghan jas úrpaqty janasha Órleuge bastar edi.

«Ejelden er degen danqy shyqqan» elimizding jasampaz ruhy әrdayym biyik bolyp, babalar erligimen órnektelgen kók tuymyz tek ashyq aspan astynda ghana jelbiresin, aghayyn!  

Múhtar Qúl-Múhammed 

Abai.kz