QR Parlamenti Senaty tóraghasy M.S. Áshimbaevtyng qatysuymen 16.02.21 j. ótken «Azattyq jolyndaghy aqtandaqtar: Asharshylyq zardaptaryna shynayy tarihy kózqaras» atty dóngelek ýsteldegi bayandama 

Asharshylyq shyndyghyn ashu Tәuelsizdikting alghashqy jyly birden qolgha alynghan bolatyn. Jogharghy Kenesting arnayy komissiyasy Qazatkom men Halkomkenesting kәmpeske turaly dekretin, oghan qarsylyq kórsetkenderdi jauapqa tartu, újymdastyru, kulaktar men baylargha qarsy kýresu jayly qaulylaryn zerdelep, saldarlaryn múqiyat zerttedi. Partiya úiymymen jalghasyp-tútasyp ketken arnauly organnyng qatysuymen jýrgizilgen soraqy әleumettik tәjiriybe, qazaq tirshiligi dәstýrli jýiesining kýiretilui jayyndaghy qily qújat, material, estelikterdi qarap, halyqqa qarsy memlekettik qylmys jasaldy, qazaq halqy 1931–1933 jj. 2 million 200 myng adamynan airyldy, yaghny sol shaqtaghy qúramynyng 49 payyzyn joghaltty dep qorytty.

Is jýzinde asharshylyq sovetter biyligimen birge kelgen-tin. 1917–1919 jyldary Týrkistan Respublikasyna qaraghan qazaqtar ashyqty. Tashkent bolishevikteri olardyng jylqysyn, malyn «әlemdik revolusiya jasaugha tiyis» Qyzyl Armiya ýshin sypyryp alyp, kýnkórisine qajet azyq-týlik bóluden bastartqan edi (Mústafa Shoqay múny «sovet ókimetining ashtyq sayasaty» dep baghalaghan bolatyn). Tashkent bolishevikteri olardy «marksizm túrghysynan bolashaghy joq, ekonomikasy әlsiz, qúryp-bituge tiyis» dep sanady. Kóshpendilerding bir millionnan astamy osy jyldary ashtan óldi. Shoqay qúrbandar sanyn 1 million 114 myng dese, Týrkrespublikanyng Mәskeudegi ókili 2 million jannyng ashyqqanyn aitqan, sonday mólsher Rysqúlov enbekterinde de atalady. Sol shaqta baspasózde olar «revolusiya jenisine ózderining ólimderimen ýles qosuda» degen arsyz mәlimdeme jaryq kórdi. Búl qazaq halqy dushar bolghan joyqyn Últtyq apattyng alghashqy kezeni edi. 1921–1923 jyldarghy ekinshi kezende Qazaq Respublikasy aumaghyndaghy kóshpendiler shyghyny tap Týrkrespublikadaghyday boldy. Búl kezde qazaq elining ashyghyp jatqanyn ortalyqqa dәleldep,  qajet jәrdem aludyng mýmkin bolmaghanyn Qazatkom tóraghasy Seyitqaly Mendeshev 1925 jyly 5-shi sezdegi bayandamasynda aitqan edi. Al ýshinshi kezenning sebep-saldaryn 1992 j. Komissiya birshama tolyq ashty. Alayda qorytyndylary qaghaz jýzinde qaldy, onyng sebebi «asharshylyqty sayasilandyrmau kerek» degen jalpy núsqauda jatqan, múny týsinemiz.

Degenmen bolishevizmning 20–30-shy jj. qylmysty sayasatyna býgingi demokratiyashyl kórshimizding qatysy joqtyghyn oilap, mәseleni әdil de shynshyl tarih túrghysynan payymdaudan bas tartpaugha tiyispiz. 1935 j. Qazaq Respublikasynyng 15 jyldyghyna arnalghan saltanatty jinalysta Mirzoyan ózine Stalin aitqan «syrdy» әngimeledi. 20-shy jj. «Bókeyhanov degen bireu» Stalinge kelip, «kóshpendi qazaqtardy maldan aiyrugha bolmaydy, olar otyryqshy tirshilikti bilmeydi, tekke qyrylyp qalady» dese kerek. Biraq sol «últshyl» qatty qatelesti, qazaq halqy otyryqshylanyp, «sosializmning artyqshylyqtaryn»  dәleldedi-mis...  Biz búl «jýrekjardy syrdan» bolishevikterding últ qayratkerlerining pikirin esh qaperine almaghanyn, sóitip halyqty qyrghyngha úshyratqan qylmystaryn «últshyldargha» sheber jaba bilgenin kóremiz. Múny әshkereleu býgingi demokratiyalyq memleketting qytyghyna tiymeuge tiyis. Kóp etnos ókilderi birge ómir sýrip jatqan halqymyzdyng tatulyghyn, birligin arttyra týsu ýshin búlardy barshamyzgha bilu qajet.

1917–1933 jj. tikeley tórt jarym millionday, yqtimal tabighy ósimdi qosa joghaltqanymyzdy eseptegende, on millionday adam ómirin jalmaghan Últtyq katastrofany jan-jaqty da tereng zerttep, adam shyghynyn meylinshe naqtylaugha qarjy bólgen dúrys. Elimizdegi, kórshi elderdegi arhivterdi, jergilikti baspasóz materialdaryn saralaghan jón. Salyq kózderin anyqtau ýshin, patsha әkimshiligi әr auyldy barlyq janymen, mal-mýlkimen tizimdep qaghazgha týsirgen, búl sovettik dәuirde de jalghasty, solardy múqiyat qarastyru abzal. Búlargha qosa, qazaqtyng kemi jeti atasyn týgendey alatyn shejireshildigin eskerip, barsha shanyraqtan opat bolghandardyng sanyn aty-jónderimen  anyqtaghan jón.

Asharshylyq apaty elimizge syrttan kelip qonys- tanghandardan mýldem jasyrylyp keldi, múny olardyng býgingi úrpaghy da, jerimizge kóz alartyp jýrgen kórshi el sayasatkerleri de bilmeydi. Al, shyndap kelgende, osy qasiretti tarihty barshanyng bilui el birligin arttyrady, qazaq últynyng tóniregine bәrin bekem toptastyrady. Sonda olar qazaq halqyna jasalghan tarihy әdiletsizdikti úghyp, onyng últtyq mýddelerin birlesip qorghaugha da sanaly týrde atsalysar edi. Ýsh dýrkin soqqan zúlmat tarihy arqyly halyq jadyn janghyrtatyn arnayy Institut pen Últtyq apatty kórneki týrde kórsetetin Muzey ashylsa, búghan jer-jerdegi ólketanu muzeyleri de kónil bólse –  tәuelsizdigimizdi bayandy etuge mýddeli otanshyl, memleketshil úrpaq tәrbiyesine ólsheusiz zor ýles qosylady. Jәne Katastrofanyng tarihi, zani, sayasy baghasy әdil tújyrymdalady. Osynday retpen alapat asharshylyqtargha, preziydent Q.-J.Toqaev aitqanday, memlekettik bagha beriluge tiyis. Osylay bolu ýshin mynanday úsynyster eskerilse:

1. Asharshylyq qúrbandarynyng sanyn neghúrlym dәl anyqtaugha barlyq múraghat, statistika mekemeleri júmyldyrylsyn;

2. Qazaqstandaghy ChK, GPU, OGPU organdarynyng arhiyvin tolyq ashyp, 30-shy jyldarghy qarsylyqtardy basu, kóterilisshilerdi sotsyz, tergeusiz jazalau jayyndaghy qújattar men materialdar zerttelsin;

3. Qazaq dalasyna GULAG jýiesining «kazarmalyq sosializm» oshaqtaryn ornatu, shartaraptan «senimsiz» halyqtardy әkelu, ózge júrtty patshalyq jәne sovettik sayasattar jetegimen qonystandyru tarihy janghyrtylyp, Qazaqstan halqynyng qalay kóp etnosty sipat alghanyn kórneki týrde kórsetip túratyn tanymdyq interaktivti karta jasalsyn;

4. Ár jylghy 31 mamyr qarsanyndaghy júma kýni Asharshylyq qúrbandaryn memleket kóleminde el bolyp arnayy aza tútu, taghzym etu sharasy oilastyrylsyn;

5. Qazaqtyng Últtyq apatqa úshyrauyna, qylmysty sayasatpen qatar, jerge zandy týrde ornalastyrylmaghany sebep boldy (patsha ýkimeti belgilegen jer normasy kóshpendi túrmysyna say emes degen jeleumen, otyryqshylyqqa beyimdelu mýmkindigi 10-shy jj. keri qaghyldy da, 30-shy jj. bolishevizm onday ýmitti mýldem joyyp, halyqty auyr zúlmatqa úshyratty). Endi әrkimge tiyesili jer ýlesin belgilep, olar birlesip qúratyn seriktestikterge bos jerler bekitip berilsin, osynday qúrylymdar patsha ýkimetining pereselenderge jasaghan jaqsylyghynan kem týspeytin, qazirgi zamangha layyq jәrdem týrlerimen qamtamasyz etilsin. Búl iske bólingen qarjy-qarajat, materialdyq iygilik az jylda qaytarymyn beredi, eng bastysy, qazaqtardy óz jerining shyn mәnindegi qojayyny etedi;

6. Jer kodeksining moratoriy qoyylghan babtaryn mýldem joy kerek. Jerdi paydalanudyng bazalyq parametrleri kórsetiletin, Jer kodeksin janadan, dúrystap jasaugha negiz bolatyn «Qazaqstan Respublikasynyng jer sayasaty» atty qújat qabyldau qajet. Onda dәstýrli ekonomikany damytugha yntaly júmyssyz júrtty, qandastardy jerge ornalastyru últtyq memleketting irgetasyn nyghaytu sharasy retinde jýrgiziletinin atap aityp, jer jónindegi negizgi maqsat-mýdde bekem tújyrymdalsyn.

Beybit Qoyshybaev

16.02.2021.

Abai.kz