قر پارلامەنتى سەناتى توراعاسى م.س. اشىمباەۆتىڭ قاتىسۋىمەن 16.02.21 ج. وتكەن «ازاتتىق جولىنداعى اقتاڭداقتار: اشارشىلىق زارداپتارىنا شىنايى تاريحي كوزقاراس» اتتى دوڭگەلەك ۇستەلدەگى بايانداما 

اشارشىلىق شىندىعىن اشۋ تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلى بىردەن قولعا الىنعان بولاتىن. جوعارعى كەڭەستىڭ ارنايى كوميسسياسى قازاتكوم مەن حالكومكەڭەستىڭ كامپەسكە تۋرالى دەكرەتىن، وعان قارسىلىق كورسەتكەندەردى جاۋاپقا تارتۋ، ۇجىمداستىرۋ، كۋلاكتار مەن بايلارعا قارسى كۇرەسۋ جايلى قاۋلىلارىن زەردەلەپ، سالدارلارىن مۇقيات زەرتتەدى. پارتيا ۇيىمىمەن جالعاسىپ-تۇتاسىپ كەتكەن ارناۋلى ورگاننىڭ قاتىسۋىمەن جۇرگىزىلگەن سوراقى الەۋمەتتىك تاجىريبە، قازاق تىرشىلىگى ءداستۇرلى جۇيەسىنىڭ كۇيرەتىلۋى جايىنداعى قيلى قۇجات، ماتەريال، ەستەلىكتەردى قاراپ، حالىققا قارسى مەملەكەتتىك قىلمىس جاسالدى، قازاق حالقى 1931–1933 جج. 2 ميلليون 200 مىڭ ادامىنان ايرىلدى، ياعني سول شاقتاعى قۇرامىنىڭ 49 پايىزىن جوعالتتى دەپ قورىتتى.

ءىس جۇزىندە اشارشىلىق سوۆەتتەر بيلىگىمەن بىرگە كەلگەن-ءتىن. 1917–1919 جىلدارى تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنا قاراعان قازاقتار اشىقتى. تاشكەنت بولشەۆيكتەرى ولاردىڭ جىلقىسىن، مالىن «الەمدىك رەۆوليۋتسيا جاساۋعا ءتيىس» قىزىل ارميا ءۇشىن سىپىرىپ الىپ، كۇنكورىسىنە قاجەت ازىق-تۇلىك بولۋدەن باستارتقان ەدى (مۇستافا شوقاي مۇنى «سوۆەت وكىمەتىنىڭ اشتىق ساياساتى» دەپ باعالاعان بولاتىن). تاشكەنت بولشەۆيكتەرى ولاردى «ماركسيزم تۇرعىسىنان بولاشاعى جوق، ەكونوميكاسى ءالسىز، قۇرىپ-بىتۋگە ءتيىس» دەپ سانادى. كوشپەندىلەردىڭ ءبىر ميلليوننان استامى وسى جىلدارى اشتان ءولدى. شوقاي قۇرباندار سانىن 1 ميلليون 114 مىڭ دەسە، تۇركرەسپۋبليكانىڭ ماسكەۋدەگى وكىلى 2 ميلليون جاننىڭ اشىققانىن ايتقان، سونداي مولشەر رىسقۇلوۆ ەڭبەكتەرىندە دە اتالادى. سول شاقتا باسپاسوزدە ولار «رەۆوليۋتسيا جەڭىسىنە وزدەرىنىڭ ولىمدەرىمەن ۇلەس قوسۋدا» دەگەن ارسىز مالىمدەمە جارىق كوردى. بۇل قازاق حالقى دۋشار بولعان جويقىن ۇلتتىق اپاتتىڭ العاشقى كەزەڭى ەدى. 1921–1923 جىلدارعى ەكىنشى كەزەڭدە قازاق رەسپۋبليكاسى اۋماعىنداعى كوشپەندىلەر شىعىنى تاپ تۇركرەسپۋبليكاداعىداي بولدى. بۇل كەزدە قازاق ەلىنىڭ اشىعىپ جاتقانىن ورتالىققا دالەلدەپ،  قاجەت جاردەم الۋدىڭ مۇمكىن بولماعانىن قازاتكوم توراعاسى سەيىتقالي مەڭدەشەۆ 1925 جىلى 5-ءشى سەزدەگى بايانداماسىندا ايتقان ەدى. ال ءۇشىنشى كەزەڭنىڭ سەبەپ-سالدارىن 1992 ج. كوميسسيا ءبىرشاما تولىق اشتى. الايدا قورىتىندىلارى قاعاز جۇزىندە قالدى، ونىڭ سەبەبى «اشارشىلىقتى ساياسيلاندىرماۋ كەرەك» دەگەن جالپى نۇسقاۋدا جاتقان، مۇنى تۇسىنەمىز.

دەگەنمەن بولشەۆيزمنىڭ 20–30-شى جج. قىلمىستى ساياساتىنا بۇگىنگى دەموكراتياشىل كورشىمىزدىڭ قاتىسى جوقتىعىن ويلاپ، ماسەلەنى ءادىل دە شىنشىل تاريح تۇرعىسىنان پايىمداۋدان باس تارتپاۋعا ءتيىسپىز. 1935 ج. قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ 15 جىلدىعىنا ارنالعان سالتاناتتى جينالىستا ميرزويان وزىنە ستالين ايتقان «سىردى» اڭگىمەلەدى. 20-شى جج. «بوكەيحانوۆ دەگەن بىرەۋ» ستالينگە كەلىپ، «كوشپەندى قازاقتاردى مالدان ايىرۋعا بولمايدى، ولار وتىرىقشى تىرشىلىكتى بىلمەيدى، تەككە قىرىلىپ قالادى» دەسە كەرەك. بىراق سول «ۇلتشىل» قاتتى قاتەلەستى، قازاق حالقى وتىرىقشىلانىپ، «ءسوتسياليزمنىڭ ارتىقشىلىقتارىن»  دالەلدەدى-ءمىس...  ءبىز بۇل «جۇرەكجاردى سىردان» بولشەۆيكتەردىڭ ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ پىكىرىن ەش قاپەرىنە الماعانىن، ءسويتىپ حالىقتى قىرعىنعا ۇشىراتقان قىلمىستارىن «ۇلتشىلدارعا» شەبەر جابا بىلگەنىن كورەمىز. مۇنى اشكەرەلەۋ بۇگىنگى دەموكراتيالىق مەملەكەتتىڭ قىتىعىنا تيمەۋگە ءتيىس. كوپ ەتنوس وكىلدەرى بىرگە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان حالقىمىزدىڭ تاتۋلىعىن، بىرلىگىن ارتتىرا ءتۇسۋ ءۇشىن بۇلاردى بارشامىزعا ءبىلۋ قاجەت.

1917–1933 جج. تىكەلەي ءتورت جارىم ميلليونداي، ىقتيمال تابيعي ءوسىمدى قوسا جوعالتقانىمىزدى ەسەپتەگەندە، ون ميلليونداي ادام ءومىرىن جالماعان ۇلتتىق كاتاستروفانى جان-جاقتى دا تەرەڭ زەرتتەپ، ادام شىعىنىن مەيلىنشە ناقتىلاۋعا قارجى بولگەن دۇرىس. ەلىمىزدەگى، كورشى ەلدەردەگى ارحيۆتەردى، جەرگىلىكتى ءباسپاسوز ماتەريالدارىن سارالاعان ءجون. سالىق كوزدەرىن انىقتاۋ ءۇشىن، پاتشا اكىمشىلىگى ءار اۋىلدى بارلىق جانىمەن، مال-مۇلكىمەن تىزىمدەپ قاعازعا تۇسىرگەن، بۇل سوۆەتتىك داۋىردە دە جالعاستى، سولاردى مۇقيات قاراستىرۋ ابزال. بۇلارعا قوسا، قازاقتىڭ كەمى جەتى اتاسىن تۇگەندەي الاتىن شەجىرەشىلدىگىن ەسكەرىپ، بارشا شاڭىراقتان وپات بولعانداردىڭ سانىن اتى-جوندەرىمەن  انىقتاعان ءجون.

اشارشىلىق اپاتى ەلىمىزگە سىرتتان كەلىپ قونىس- تانعانداردان مۇلدەم جاسىرىلىپ كەلدى، مۇنى ولاردىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى دا، جەرىمىزگە كوز الارتىپ جۇرگەن كورشى ەل ساياساتكەرلەرى دە بىلمەيدى. ال، شىنداپ كەلگەندە، وسى قاسىرەتتى تاريحتى بارشانىڭ ءبىلۋى ەل بىرلىگىن ارتتىرادى، قازاق ۇلتىنىڭ توڭىرەگىنە ءبارىن بەكەم توپتاستىرادى. سوندا ولار قازاق حالقىنا جاسالعان تاريحي ادىلەتسىزدىكتى ۇعىپ، ونىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىن بىرلەسىپ قورعاۋعا دا سانالى تۇردە اتسالىسار ەدى. ءۇش دۇركىن سوققان زۇلمات تاريحى ارقىلى حالىق جادىن جاڭعىرتاتىن ارنايى ينستيتۋت پەن ۇلتتىق اپاتتى كورنەكى تۇردە كورسەتەتىن مۋزەي اشىلسا، بۇعان جەر-جەردەگى ولكەتانۋ مۋزەيلەرى دە كوڭىل بولسە –  تاۋەلسىزدىگىمىزدى باياندى ەتۋگە مۇددەلى وتانشىل، مەملەكەتشىل ۇرپاق تاربيەسىنە ولشەۋسىز زور ۇلەس قوسىلادى. جانە كاتاستروفانىڭ تاريحي، زاڭي، ساياسي باعاسى ءادىل تۇجىرىمدالادى. وسىنداي رەتپەن الاپات اشارشىلىقتارعا، پرەزيدەنت ق.-ج.توقاەۆ ايتقانداي، مەملەكەتتىك باعا بەرىلۋگە ءتيىس. وسىلاي بولۋ ءۇشىن مىنانداي ۇسىنىستەر ەسكەرىلسە:

1. اشارشىلىق قۇرباندارىنىڭ سانىن نەعۇرلىم ءدال انىقتاۋعا بارلىق مۇراعات، ستاتيستيكا مەكەمەلەرى جۇمىلدىرىلسىن;

2. قازاقستانداعى چك، گپۋ، وگپۋ ورگاندارىنىڭ ءارحيۆىن تولىق اشىپ، 30-شى جىلدارعى قارسىلىقتاردى باسۋ، كوتەرىلىسشىلەردى سوتسىز، تەرگەۋسىز جازالاۋ جايىنداعى قۇجاتتار مەن ماتەريالدار زەرتتەلسىن;

3. قازاق دالاسىنا گۋلاگ جۇيەسىنىڭ «كازارمالىق سوتسياليزم» وشاقتارىن ورناتۋ، شارتاراپتان «سەنىمسىز» حالىقتاردى اكەلۋ، وزگە جۇرتتى پاتشالىق جانە سوۆەتتىك ساياساتتار جەتەگىمەن قونىستاندىرۋ تاريحى جاڭعىرتىلىپ، قازاقستان حالقىنىڭ قالاي كوپ ەتنوستى سيپات العانىن كورنەكى تۇردە كورسەتىپ تۇراتىن تانىمدىق ينتەراكتيۆتى كارتا جاسالسىن;

4. ءار جىلعى 31 مامىر قارساڭىنداعى جۇما كۇنى اشارشىلىق قۇرباندارىن مەملەكەت كولەمىندە ەل بولىپ ارنايى ازا تۇتۋ، تاعزىم ەتۋ شاراسى ويلاستىرىلسىن;

5. قازاقتىڭ ۇلتتىق اپاتقا ۇشىراۋىنا، قىلمىستى ساياساتپەن قاتار، جەرگە زاڭدى تۇردە ورنالاستىرىلماعانى سەبەپ بولدى (پاتشا ۇكىمەتى بەلگىلەگەن جەر نورماسى كوشپەندى تۇرمىسىنا ساي ەمەس دەگەن جەلەۋمەن، وتىرىقشىلىققا بەيىمدەلۋ مۇمكىندىگى 10-شى جج. كەرى قاعىلدى دا، 30-شى جج. بولشەۆيزم ونداي ءۇمىتتى مۇلدەم جويىپ، حالىقتى اۋىر زۇلماتقا ۇشىراتتى). ەندى اركىمگە تيەسىلى جەر ۇلەسىن بەلگىلەپ، ولار بىرلەسىپ قۇراتىن سەرىكتەستىكتەرگە بوس جەرلەر بەكىتىپ بەرىلسىن، وسىنداي قۇرىلىمدار پاتشا ۇكىمەتىنىڭ پەرەسەلەندەرگە جاساعان جاقسىلىعىنان كەم تۇسپەيتىن، قازىرگى زامانعا لايىق جاردەم تۇرلەرىمەن قامتاماسىز ەتىلسىن. بۇل ىسكە بولىنگەن قارجى-قاراجات، ماتەريالدىق يگىلىك از جىلدا قايتارىمىن بەرەدى، ەڭ باستىسى، قازاقتاردى ءوز جەرىنىڭ شىن مانىندەگى قوجايىنى ەتەدى;

6. جەر كودەكسىنىڭ موراتوري قويىلعان بابتارىن مۇلدەم جويۋ كەرەك. جەردى پايدالانۋدىڭ بازالىق پارامەترلەرى كورسەتىلەتىن، جەر كودەكسىن جاڭادان، دۇرىستاپ جاساۋعا نەگىز بولاتىن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جەر ساياساتى» اتتى قۇجات قابىلداۋ قاجەت. وندا ءداستۇرلى ەكونوميكانى دامىتۋعا ىنتالى جۇمىسسىز جۇرتتى، قانداستاردى جەرگە ورنالاستىرۋ ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ ىرگەتاسىن نىعايتۋ شاراسى رەتىندە جۇرگىزىلەتىنىن اتاپ ايتىپ، جەر جونىندەگى نەگىزگى ماقسات-مۇددە بەكەم تۇجىرىمدالسىن.

بەيبىت قويشىباەۆ

16.02.2021.

Abai.kz