Zat pen qúbylysty ataytyn kýrdeli sózder orfografiyada ýsh týrli tanbamen beriledi: bólek jazu, defispen jazu jәne birge jazu. Bólek, defispen jәne birge jazu – búlar orfografiyadaghy sózding jasaluyn bekitetin dybystyq emes grafikalyq tanbalar.

Bólek jazu – sóilemde sóz maghynasynyng derbestigin bildiretin, tirkeste synardyng tura maghynada túrghanyn bildiretin orfografiyalyq tanba. Defis //qosarlyq – kýrdeli sóz synarlarynyng tendigin bildiretin tanba jәne synarlardyng jaqyndyghyn bildiretin tanba jәne birge jazyludyng aldynda túrghan prosesti bildiretin, synarlardy qosushy orfografiyalyq tanba.

Birge jazu – kórshi synarymen birigip qana tolyq maghynagha ie bolatynyn bildiretin, sózjasam prosesin bekitetin orfografiyalyq tanba.

Sonymen, birge, bólek, defispen tanbalanu -  sóz maghynasyndaghy ýderisterdi - maghynalyq jylju, auysu, jalpylanu, tarylu siyaqty óte bayau prosesterdi  tanbalamay túra almaytyn emledegi jazu túrpaty, dybystyq emes grafikalyq belgi.

Birikken sózder –  sózjasamnyng bir tәsili. Qazaq tilindegi birikken sózder tabighy jolmen birigedi jәne jasandy jolmen biriktiriledi. Tabighy jolmen birigetinder sózjasamdyq ainalymda ýnemi qozghalysta bolady. Mysaly: qoldyng syrtynan kiyetin qaby<qolgha kiyetin qaby<qoldyng qaby<qolqaby<qolqap<qolghap degen siyaqty prosesterden «jyldap ótken» birikken sózder qazaq tilinde barshylyq. Sondyqtan qazaq tilinde birge nemese bólek jәne defis arqyly jazylatyn sózderding arasynda birining shekarasynan ótip ekinshisine ainalyp jatatyn prosester toqtamaydy. Emle sózdigi ony keyde tirkep ýlgeredi, keyde tirkelmey, biraq jazu tәjiriybesinde normagha ainalyp otyrady.

Qazaq tilinde birneshe kýrdeli ataudyng qúramynda qaytalanyp, maghynalyq, damugha týsui, sóitip, birikken sóz jasaudyng bir jolyna ainalghan synarlar bar. Olar negizinen songhy synar bolyp keledi. Jәne aldynghy synarmen birikkende ghana zat ne úghym atauy bolady. Onday synarlar mynalar: aralyq, ara, ishilik, qúmar, jandy, tanu, tanym, jay, hat, aqy, qap, bau, toy jәne t.b.

Osylardyng arasynan búl tanymdyq maqalada qatardaghy kópshilikting qoyatyn bir súraghy «mekenjay sózin defispen jazamyz ba, joq, bólek jazamyz ba?»-gha toqtalayyq.

Qazirgi qazaq emlesinde jay sózi tek mekenjay-da emes, qonaqjay, erujay tirkesinen bastap, eginjay, orynjay, jaghajay, sayajay, әuejay, jylyjay, kemejay, qonysjay (mekenjay, oryn), panajay (uaqytsha baspana.), túraqjay sózderinde birge jazylady. Búl sóz qazaqtyng dәstýrli sózsaptamynda «belgili bir meken, oryn, túraq» jәne «ýi, ghimarat» maghynasynda júmsaldy jәne júmsalady da. Mysaly, Auyldyng arghy shetinde edәuir oqshau túrghan jataghan jalghyzbasty Dýriya kempirding jayy (Á.Tarazy Qúiryqty.) degende ýi, qora-qopsy, bolsa, bau-baqshasymen qosa ataghany. Búl qoldanys jalpy maghynada  júmsala kele, aldynan anyqtauyshty talap ete bastady. Búlardyng alghashqysy meken sózi boldy. Biraq jay men meken sózi sinonimdes bolghandyqtan qosarlama qos sóz týrinde 70-jyldardyng ortasynan defis arqyly jazylyp keldi (meken-jay).

Biraq songhy synar retinde kómekshi maghynagha kóshe bastady. Sóitip, meken-jay sózi 2000 jyldardyng basynan birese defispen, birese birge jazyla kele, emle sózdiginde birge jazyluy zandastyryldy.

Búl sózding jalpy maghynadan kómekshi maghynagha, sóz jasaytyn qyzmetke kóshui tek meken-jay sózinde emes,  qonaqjay, erujay, eginjay sózderinen de kóringen edi. Mysaly, Hújra shәkirt jatqan jýz elu bar, Ýshbulary jәne basqa q o n a q j a y d a n. Aytugha zeyinimning hatta jetpes, Kórgender beynesine qalar qayran (Kerderi Ábubәkir, Qazaghym) degende nemese Bizdi ýlken móldir kól jaghasyna salynghan appaq tas saraygha, saltanatty q o n a q j a y gh a әkep týsirdi (M.Áuezov, Indiya ocherkteri). Shoqandar da osy kóshemen jýrip qonaq saraygha jetti. Olardy «Ándijan» dep ataytyn q o n a q j a y gh a týsirdi (S.Begaliyn, Shoqan asulary) degen qoldanystarda qonaqjay sózi qazaq túrmysyndaghy «týpki ýi, tór ýi, qonaqtar otyratyn bólmeni» jәne qazirgi «qonaqýidi» atap otyr. Sondyqtan esh kýmәnsiz birge jazyldy. Sol siyaqty erujay  da kóshpeli qazaq túrmysyna tәn baspana, «úzaq jolda kele jatqan kóshting ayaldaghan jerine tikken túraghy, baspanasy», birge jazylmasa týsiniksiz bolatyn edi.

Jay sózining adamnyng túraghy ghana emes, kez kelgen túrmystyq oryndy berui eginjay sózinen kórinedi. Otyryqshylanghan qazaq túrmysynda «Egin egilgen jer, egistikti» eginjay dep ataghan. Mysaly: Men úshaq kólenkesining e g i n j a y ýstinen qalyqtap kele jatqanyn kórip otyrmyn (Á.Álimjanov, Mahambetting jebesi). Kókjiyekten araylap atqan tannyng samal jeli keng alqapty aimalap, e g i n j a y sary altynday tolqidy (Á.Núrmaghambetov, Shygharmalary). Ol arada e g i n j a y, aqqan búlaq, mol shabyndyq bar (Sh.Aymanov, Qyran turaly hikaya). Belderden asa bergende, birese e g i n j a y, birese tabyn-tabyn mal, birese kórikti selo aldynnan shyghady (S.Haydarov, Azamat kelbeti). Múnda da jay sózi jalpy, kómekshi maghynada túr.

Sóitip, tәuelsizdik alghan jyldardan bastap, qazaq sózinde jii qoldanylatyn adres, plyaj, teplisa, aeroport, dacha, stoyanka siyaqty orys tili sózderin qazaqsha ataghanda sózjasamnyng osy ýlgisine salyp,  mekenjay, orynjay, jaghajay, sayajay, әuejay, jylyjay, kemejay, qonysjay (mekenjay, oryn),  panajay (uaqytsha baspana.), túraqjay dep birge jazyp, jana sózder jasaldy jәne búlar qazir belsendi qoldanysta. Jәne jana qazaq emlesi boyynsha atalghan sózderding barlyghy birge jazylady.

Qúralay Kýderinova,

A.Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi institutynyng bas
ghylymy qyzmetkeri, f.gh.d., professor

Abai.kz