Ol bir әrkim birdene satyp jýretin kez edi. Kabiynet aralap, kitap kótergen әielding qorjynyndaghy alaqanday kitapshagha kózim týsti.

Júqa múqabada Myrzageldi Kemelov. «Ózimdi izdep jýrmin». Almaty, 1996j. degen jazu túr. Janadan shyqqan dýniye. Ótirik aitpayyn, avtor tanys emes. Al taqyrypta bir syr bar. Búryn joq izdegendi, bilim, dos, baylyq, baqyt, ataq-abyroy izdegendi bilushi edim, ózin izdegendi birinshi kezdestiruim. Birden songhy betin ashyp, mazmúnyna kóz jýgirttim. Apyl-ghúpyl audarystyryp bayqasam, qarashyghym qadala beretin tústar kóp. Ony kómbe jasyrghan qazynanyng qasiyeti shyghar dep týiip, beymәlim yntyqtyq jenip, on danasyn bir-aq satyp aldym. Óitkeni kitap syilaudy jaqsy kóretinmin.

Oqyghansha asyghyp, bastaghanym sol edi, ashqaraqtyng aldyndaghy dәmdi astay tez-aq týgesilip shygha keldi. Biraq auyrlau oy arqalatqanyn moyyndadym. Jetpis bettey kitapshany tozyghy jetkenshe әlsin-әlsin ashyp túruym sonyng dәleli. Aytpaqshy, avtordyng jinaqtyng alghashqy betindegi arnau sózi miyma myq shegedey qaghylyp qalghanyn úmytyp barady ekem ghoy. Onda: «Enbek etpey eshtenege qol jetpeytinin, ózin izdegen ózinen qashqannan dúrystyghyn dәleldegim keldi» depti. Men múny qalamgerding býkil arman-ansary osy bir auyz sózde túrghanday payymdadym.

Kezdesu men qoshtasudan túratyn qarbalas tirlikte Myrzageldi aghamen tura shiyrek ghasyr «tonnyng ishki bauynday» aralasyp, aghaly-qaryndasty bolamyz dep kim oilaghan?! Meyirimi mol Alla Taghala niyeti týzu, pikiri dúrys, mýddeles pendelerin qisynyn tauyp, jaqyndastyrady eken ghoy. Mening kóp jylghy dos-apam, júldyzy janghan dәstýrli әnshi, Qazaqstannyng enbek sinirgen әrtisi Qapash Qúlysheva ýiine qonaqqa shaqyryp, barsaq tórde ýlken deputat M.Kemel aghamyz otyr qosaghymen. Jalpygha ortaq sәlem berip, jatyrqausyz kirgenim sol edi, Myrzageldi agha: «Mynau radionyng Qymbatynyng dausy ghoy, radio qosylyp ketkendey boldy» dep jyly jymiyp, ornynan kóterilip, Dәlel ekeumizge qol berip, ózin jәne zayyby Ziba tәteni tanystyrghanda jýzi de, jýregi de quanyp túrdy.

Qalada qonaq shaqyrudyng jazylmaghan zandylyqtary bar. Shendiler men shekpendiler basqany aitpaghanda, ózdi-ózi úghysyp, júghysyp, jarasyp otyra aluy ekitalay. Al ózderinen tómendermen – jәy qazaqpen dastarhandas bolsa, ony qorlyqtay kórip, tóbe kórsetip, syltauyn aityp zytyp ketedi. Áytpese, dastarhannyng berekesin alyp, otyrghandardyng apshysyn quyryp, ózining ynghayyna kóndirip, terisine syimaytyny kim-kimge de belgili jaghday.

Osylaysha bir qazaqtyng ekige bólinip alghanyna kóbimiz kóndikkenbiz. Yghyna jyghylugha beyimdelgenbiz. Jaqtyrmasaq ta, ótirik kýlip otyra berudi ýirengenbiz. Óitkeni ol – «dókey kisi». Al biz býgin ghana tanysyp, dәmdes bolghan M.Kemel degen kókemiz tura ózimiz siyaqty qarapayym kórindi. Bir kabiynette, quyqtay bólmede otyryp júmys jasaytyn, súraq qoyatyn, jauap beretin, әzil-qaljyng aralastyryp әngime aitatyn, aldymyzgha alyp qara shәy ishetin redaksiyadaghy әriptesterimning biri siyaqty erekshe etene. Alystan, biyikten sóilemeydi. Eki dosym – Qapash pen Ýmitti erkelete kótermelep otyruy, qosaghyna ayalay qúrmet kórsetui de ishki mәdeniyetining quattylyghyn anghartqanday.

Sheneuniktermen bas qosqanda sharshap qaytatynymdy, býgin demalghanymdy aityp, bar qonaqty iyqtary selkildegenshe kýldirgen sol keshtegi qylyqtarym kópke deyin aghanyng esinen ketpey, mәz bolatyn.

Aghalar astanada, biz Almatydamyz. Aramyzdy syilastyq joly jalghap jatty. Ýlkendigin búldamay, әr mereke-meyram sayyn telefon shalyp, qúttyqtap túrdy. Basylym betterindegi, radio, teledidardaghy súhbattarymyz, ózining kitaptary, mening «Aygólektegi» avtorlyq tújyrymdamam, әlpeshtey dayyndalatyn taqyryptar turaly shynayy pikir almasatynbyz. «Aygólek» jurnalynda «Aqyl-oy sabaghy» degen aidar ashyp, soghan on shaqty jyldan beri Myrzageldi Kemelding tәrbiyelik mәni zor oi-tolghamdaryn el balasynyng sanasyna jetkizudi qolgha alghanyma kәdimgidey riza bolatyn. Oiyn balasyn oigha jeteleu ýshin, oqugha qyzyqtyru ýshin «iynemen qúdyq qazghanday» shúqylanyp, kóp әurelenetinimizdi týsinetin, túshynatyn birden-bir shygharmashylyq adamy sol kisi edi desem, artyq aitqandyq emes.

- Agha, keybir sóz-sóilemderinizge, tynys belgilerinizge «tiyissem» bola ma? – deytinmin ózimsinip.

- Bolghanda qanday. Sen tilding mayyn ishken kәnigi mamansyn, meniki jazushylyqqa degen qúmarlyq qana, – dep kishipeyildilik kórsetkende, kisilik kelbeti odan sayyn asqaqtay berushi edi-au!

Agha baspagha dayyndaghan kitaptaryn «Sen bir qarap shyqsang ghoy» deytin de, ay sayyn shyghatyn «Aygólektin» tyrp etkizbeytinine, óz ólenderime de qaraugha múrsha bermeytinine kózi jetip, ayaushylyqpen: «Ana dýniyede enbeging eskeriledi» dep әzilge búratyn.

Ózi naghyz enbekting adamy. Qajyp-qaljyraghansha, sausaqtary mýiizdengenshe, qaghazdan-qaghaz aqtaryp, sarghayyp óship ketken jazulardy, jelimdelgen qiyndylardy jamap-jasqap, jan bitiruden jalyqpaytyn. Oqyghandarynan, estigenderinen oigha azyq, ondy sóz kezikse, qoyyn dәpterine, tipti dastarhanda otyrsa, salfetkagha týrtip alugha erinbeytin.

– Qarapayym da qazaqy payymdar ekining birine týsinikti. Oishyl aqylmandar danalyghyn oqyrmangha tanys mysaldarmen әdiptep, әserlep bere bilsek, paydalysy sol. Shama jetkenshe týsinikti nәrse ghana oqylatynyna mәn beruimiz kerek. Sonda qazaqqa oqudyng paydasyn úqtyryp, úmytqanyn oiyna salamyz. Bizge bas qatyratyn mәsele osy bolugha tiyis. Árkim ózin izdegen, ózin tapqan uaqytta últ ta, memleket te ósedi. Búl túrghyda ekeumiz de qazaqqa kerekpiz, – dep ózara bir maqtanyp alushy edik.

Aghanyng «jerden jeti qoyan tapqanday» asa maghúrlanghan sәti esime týsip otyr. Men bir telesúhbatta «Qazir erkekter Qúday qosqan qosaghyn: jan jarym, júbayym, zayybym, әielim, serigim, synarym dep týrlendire aityp jýr. Al bayybyna jetip, basynan ótkizip baryp sóz saptaytyn babalarymyz sózdi kóbeytpey, bir-aq ataumen «alghanym» dep ataghan. Ol asa ayauly maghynany bildirgen. Jyraular poeziyasynda jýregi qalap, tandap alghanyn «alghanda qanday edi, sony úmytpay, amanattay saqtap, esten shygharmayyn» deytin de úlylyq qylang beretin. Áytpese Asanqayghy babam «Alghanym asyl aru dep», Baybóri bay («Alpamys» jyrynda) «Ras pa sózin, alghanym» dep, er Mahambet «Artymda qalghan alghanym» dep auzyn ashsa kómeyi kóriner me edi!? Sol salmaghy myqty, saliqaly sózdi aita almay, aqyry arhaizmge ainaldyrdyq ta jiberdik» deppin. Sony estigen agha efirden shyghysymen: «Qymbatjan-au, men búl sózdi estimegen ekenmin. Say-sýiegim shymyrlap ketti. Osynday jýrekti solq etkizer soqtaly sózderdi qaydan tabasyn? Jazsayshy, jazshy», – dep jalynghanday bolghany kim ýshin edi? Áriyne, sóz qúny – óz qúny ekenin úmytugha kóshken qazaq ýshin ekendigi beseneden belgili. Aghanyng kókiregi qars aiyrylyp, el bolyp joghaltqandy qayta tapqanday bir quanyp, bir múnaryp túrghanyn jan dirilinen úqtym da, әngimening auanyn jaydarlylyqqa jaqyndatqym kelip: «Agha, Rabigha (Syzdyqova) apamnyng eginine týs dep túrghanynyzdy bilesiz be?..» dep kýlkimen ayaqtaghanbyz.

Men qanday kezdesulerge barsam da: « әr shanyraqta M.Kemelding «Aqyl qalta» kitaby boluy kerek. Áueli ýlkender, sosyn jas jetkinshekter dendey oqyp, otbasynda ózara oy bólisinizder! Onyng sizderge kómegi kóp» dep shyn niyetimmen nasihattaudan jalyqpaytynmyn.

Birde sol kezdegi «Bóbektin» basshylyghymen syilastyghymdy paydalanyp, «Ózindi tanu baghdarlamasyna Myrzageldi Kemelding jazghandaryn qosyp oqytpaghanda, ne oqytasyndar? Bireuding qansyghyna tansyq bolghandy qoyyp, ózim degende ózegin júlyp beretin óz myqtylaryndy tanyp-bilsendershi» degem. Sózim perishtening qúlaghyna jetti me, kóp keshikpey «qane, kóreyikshi» degende, astanadan aghanyng bir qúshaq kitaby men qoljazbasyn kóterip kelip, óz qolymmen aparyp berdim. Sóitip izdenimpaz ghalym-qalamgerding jazghan-syzghan ruhany qazyna-baylyghy el balasynyng oqu kitabyna kirip,  jas sanagha silkinis beruge qyzmet etkeni bar.

Eng jaqyn adamyna «tiyisuden» rahat tabatyn, marqúm Fariza apam búl janalyqty estigende, aghagha qarap: – Sen ne jazyp jýrsin? – dese, maghan qarap: – Saghan onday bedel qaydan keldi? Redaktordy bireu kerek qyla ma?.. – dep shýilikkeni eske týskende kópke deyin rahattana kýlip jýrdik.

Myrzageldi Kemel – atyna zaty say tughan biyik parasat iyesi. Boyy men oiyn taza, iyghyn tik ústaytyn. Barynda aspaytyn, joghynda saspaytyn qanaghatshyldyghymen qadirli edi.

Kóp oqyp-toqyghan adam kórmesti kórgish, bilmesti bilgish boluy sharttylyq. Sóite túra, salqyn sabyr men kemel aqyldyng shekarasynan shyqpay-aq, keyde tipti ýndemey-aq, týsingenge ýidey oy jýkteytin kezi kóp-ti. Keyde qaydaghy bir tәtti sózdi tauyp aityp, qasyndaghylardy qyran-topan kýlkige qarq qylatyny qanday edi! Birer mysal keltirsem:

- Týkirigi jerge týspeytin ana kisi balasyna únaytyn qyzmet tappay jýrgeli eki jyldan asty. Imanghalidyng (әkimnin) ornyna qoyayyn dese, júmysyn basqa bireu istesin, maghan aqshasy ghana qyzyq deytin kórinedi. Paradoks! Taghy birde: – Qymbatjan, biz tәteng ekeumiz Almatydaghy shipajaydamyz. Em-domy únap jatyr, – dedi telefonnan.

Qaghazdan bas kótere almay otyryp, densaulyqtarynyz qalay, tәtem jaqsy ma? – degen sóz týssin auzyma. Agha ar jaqtan: – Tәtenning tilinen basqa auyrmaytyn jeri joq, – degende, eki jaqty basymyzgha kótere kýlip, esimiz shyqqan. Biz qiqyldap-shiqyldap, toqtamay qoyghanda, «Syrdyng suy siraghyna kelmeytin» estiligine erkeligi jarasqan Ziba tәtem: «oy, bir jetisip qaldyndar-au...» dep qosyla kýlgen sәtter-ay, shirkin!.. Sodan keyingi sәlemimiz «tәtem qalay?» dep kýlumen bastalatyn.

Aghamen aradaghy әngimemiz tausylmaytyn. Astanagha barghanda soqpay ketsem, kәdimgidey ókpeleytin. Ár barghan sayyn júmystaryng bitken song «aghanyng ýii aq jaylau» dep jetip kel! Ýmit ainalayyn erte ketip qaldy, endi Qapash ekeuindi erkelete almasam, nesine agha bop jýrmin deytin.

Abzaldyghy ghoy, Fariza apany tughanynday kórip, tóbesine kótere syilap ótti. Keybir týsiniksiz minezderine kónip, kóniline almaytyn, eshqashan qarsy sóz aitpaytyn. Biz shydamay birdene dep qalsaq, «eshtene etpeydi, basqa bireu aitpaghandy aitatyn bir adam boluy kerek qoy» dep jaybaraqat qalyp tanytatyn.

Jalpy Myrzageldi aghanyng jan әleminde nәzik te berik adamy jýrekting qyzmeti erekshe-tin. Fariza apanyng taghdyryna, songhy jyldardaghy ishi qausap jýretin mún-sherine sheksiz týsinistikpen qaraytyn. Ziba tәte de jalghyz kelinindey jalpyldap, janyn shuaqqa bóleytin. Endi bәri saghynysh!..

Agha jaqsynyng jaqsylyghyn ýstemeletip, adam men adamdy jaqyndastyrudy jaqsy kóretin. Men Fariza apamnyng ejelgi dos-sinlisi retinde oiymdaghyny erkin aityp tastaytynmyn. Shyndyqty syilaytyn birtuarym ondayda betimdi qaytarmaytyn. Sony biletin súnghyla oqymysty eki tentek jýz shayysyp qala ma dep, retin tauyp myna bir syrdy aitqanda onashada egilgenim-ay!..

- Qymbatjan, Fariza apay seni shyn jaqsy kóredi. Mening oghan kózim әbden jetti. Biz ana bir jyly Parlament deputaty retinde Jezqazghangha jolgha shyqtyq. Apay kólik jýrgizushisine Aqtýbek degen auylgha soghamyz. Ótip ketpe dep eskertti. Sodan sen turaly әngime bastaldy. Adaldyghyndy, adamgershiligindi sýisine aita kelip, osy auylda Qymbattyng tughandary túrady. Ózi kempir-shaldyng bauyrynda óskesin, olardy әke-sheshem dep moyyndamaydy. Jaqynda bauyry qaza bolghan. Soghan kónil aitamyz dedi.

Auyldyng shetine kirisimen kólikti birneshe ýiding aldyna toqtatyp, ózi syrtqa shyghyp «Qymbat Ábildәqyzynyng ýii qayda?» dep dauystady. Biz qosarlana anau ýy ghoy dep aldynghy estigenimizben jol núsqaymyz. Sonda apay: – Ýndemender, búlar da seni men mening auylym siyaqty talanttyng qadirine jetip jýr deysinder me? Elge «Fariza Qymbattyng ýiin izdep kelipti» degen sóz qalsyn dep әdeyi istedim,  – degende ne aitarymyzdy bilmey, basymyzdy shayqay bergenbiz. Men múny apaydyng adamdy óte siyrek moyyndauynyng shegi dep qabyldadym. Osy oiynda jýrsin, – dep my qaltama altynday aqyl salyp berip edi-au!

Kezdese qalsaq júbymyz jazylmay, kýn qúrghatpay shaqyrysyp, ishek-qarnymyzgha sheyin aralasyp sher tarqatysatyn, arqa-jarqa bolatyn saghym jyldardan bar qalghany esten ketpeytin estelik qana. Dosqa, tipti taza qarayyp qalmaghan qara qazaqqa degen azamattyq janashyrlyghyn astarlap ta, ayalap ta, asqatatyp ta jetkizuge jaralghanday, jankeshti ghúmyr keshken arda abadanym, ardaqty Myrzageldi agham-ay, menin!

Adamzat balasyn ýrey túnshyqtyrghan byltyrghy jazda anam dýnie salyp, agha men tәte telefon arqyly qayghymdy bólisti. Kónili bosap túryp:

– Astanagha kelerinde aldyn ala habar ber. Ózim kýtip alam, – dep airyqsha anqyldap, amandyq tilep qoshtastyq. Arada birer apta ótkende Ziba tәtem qonyraulatyp: «Qyz-au, saghan ózim estirteyin...» dep óksigin basa almay egilip túryp, tóbe qúiqamdy shymyrlatqan qaraly habar jetkizdi.

Auzym tolyp agha deytin, qysylyp-qymtyrylmay jýregimdegi sózdi erkinsi, erkeley aita alatyn at tóbelindey ardaqtylarymnyng birinen aiyrylyppyn. Meni syr shashpaytyn adal dosyna balap syrlas qylatyn, dalalyq darhandyghymen, qalalyq ziyalylyghymen bauraytyn ruhany janashyrymnan aiyrylyppyn.

Osydan bir jyl búryn oy keship, qalam ústamay otyra almaytyn Myrzageldi agha Fariza apam turaly kitap dayyndap jatqanyn aitty. Sonda «kórgen-bilgenning bәrin jazu mindetti emes. Men ózime ol kisining birde-bir kemshiligin kórsetpeymin dep uәde berdim. Keyin oqyghanda tang qalma. Ol kisining en-eng degen jyldarynda qasynda eng kóp jýrgen men shygharmyn. Senesing be, men turaly esh jerde eshtene demegen eken. Keyde súramaudyng da ókindiretin jeri bar ma  dep qaldym» dedi kýrsinip.

Abzaldyq degendi qoysanyzshy! Kóp ótpey habarlasyp, menen Ábishtin, Sherhannyn, Farizanyng búrynghy shyqqan kitaptaryn súrady. Shymkentte Otyrar kitaphanasynan oryn berilgen eken, soghan qoymaqshy.

Bar jinaytyn dýniye-mýlkim kitap bolghandyqtan, ony kýndelikti paydalanatyndyqtan bere almadym. Oghan aghanyng renjimeytinine kәmil sendim. Solay boldy da.

Ar sózin aitsam, M.Kemeldi bireulerdey lauazym-bedeli ýshin paydakýnemdik pighylmen agha tútpadym. Kómek súrap, ótinish qylmadym. Soghan quanam. Agha da meni sol birbetkey minezim ýshin qaryndas qylghan boluy mýmkin.

***

Osydan eki jyl búryn «Aygólek» jurnalynyng «Últ maqtanyshy» aidaryna jariyalanghan súhbat bizding songhy shygharmashylyq baylanysymyz eken. Jurnal shyqqanda «qalay beru de kәsibiylikke qosa, jýrekting isin kórsetedi» dep agha súhbatty qatty únatyp edi. Ózi de sheshilip jauap berip edi. Sol syr-súhbat mynau:

– Agha, jemisi mol 70 jasynyz qútty bolsyn! Jazushylyqty «Ózimdi izdep jýrmin» dep bastap ediniz. Ózinizdi taptynyz ba?

– Rahmet, mening jasóspirim bauyrlarym! Ózimdi taptym. Mamandyghym – injener-elektriyk. 40 jasymda kenshar diyrektory boldym. Ol ýlken lauazym-tyn, sharuashylyqtaghy 10 myng adam auyzyndy baghyp otyratyn. Izdendim. Ekonomika salasynda doktorlyq dissertasiya qorghadym, professormyn. Jaratylystanu ghylymdarynyng akademiygi atandym. 20-dan astam ghylymy oqulyqtar, 300-dey ghylymy maqalalar jazdym. Múnymdy kópshilik bilmeydi. Esesine, ruhany adamgershilikke baghyshtalghan «Aqyl qalta» degen kitabym býkil Qazaqstangha tanymal kitap boldy. Onyng kóp súranys tughyzghany, tek qana naryq dep aqsha quyp ketuge bolmaytynyn halyqtyng týsine bastaghan kezine tap keldi. Júrt izdep jýrip qol jetkizdi, tappaghany ózimnen súrap alyp oqydy. Jalpy, izgilik, parasat, iman jayly jeke kitaptarym qyryqqa juyqtady. Olar – qazaq balasy bilse bolar edi degen maqsattaghy audarmalar, kósemsózdik enbekter.

Al, 70 jasymmen qúttyqtaghandarynyzgha rahmet! Bizding jasymyzda әrbir janadan atqan tanymyz – tughan kýnimiz!

– Basqa mamandyq iyesining ghalymdyqqa, qalamgerlikke kelu joly turaly aitsanyz?

– Basynda joghary bilim alyp, tughan auylyma oralghan son, auyl ekonomikasyn zerttey bastadym. Aqyr sonynda izdenisterim kandidattyq dissertasiya boldy. Biraq bala kýnimnen armandaghan jurnalistik, jazushylyqqa degen qúmarlyq jetektesip qalmady. On bir jasymnan bastap qolyma týsken kitap, gazet-jurnaldardan adamdyqqa baulityn sózderdi kóshirip alyp jýrdim. Olar 36 qalyng dәpter boldy. Sonyng ishinen alyp «Ózimdi izdep jýrmindi» jazdym. Oghan dana jazushy Ábish Kekilbaev alghy sóz jazyp berdi. Sodan qanattanyp, әri qaray jalghastyrdym.

Sóz ústaghan, ómiri ónege danalardyng galereyasyn jasadym. Qytay aqylmandary Lao szy men Konfusiy, Ýndi danalyghy Panchatantra, Ýrim men grek danalary, Italiya elining ozyghy Seneka, Japondyq busido sheberi Yamamoto Sunetomo, ipandyq aqylman Baltasar Grasian, orys ghúlamasy Lev Tolstoy, Evrey ghalymy Eynshteyn, braziliyalyq Paulo Koelio, ózimizding ýzdikterimiz Ábish Kekilbaev, Qoyshyghara Salgharaúly, Sayyn Nazarbekúly, Gharifolla Esim, parapsiholog Luiza Hey, amerikalyq Djon Keholardyng shygharmalaryn zerdelep, qajettilerin audarma jasap, 700 bettik kitap shyghardym.

Aytpaqshy, «Ózin-ózi tanu» pәnine arnalghan hrestomatiyalyq enbegimnen birazy mektep oqulyqtaryna endi. Eldesterim kitapty tandap, izdep jýrip oqityn kezge jaqyndap kele jatqanday.

– Studentterge leksiya oqisyz, tәuelsiz elding jastarynyng oi-sanasy, ziyalylyghy, ruhy turaly qanday oidasyz?

– Studentterime rizamyn. Olar jaqsylyqty kókseydi, bilim izdeydi, parasat terenine boylay biledi. Men 90 minuttyq әr sabaghymnyng songhy 10 minutyn ruhaniyatqa arnaymyn. Sol uaqyt jetpey qalyp, kelesi sabaqty taghatsyzdana kýtetinderin bayqaymyn. Olardyng búrynghy jastardan erkin ekendigine quanamyn. Jeteley bilsen, bilim talastyrugha әzir túrady. Shynyn aitsam, studentter әli de búiyghylau. Europanyng studentterindey emes.

– Qazaqtyng bala tәrbiyeleu ýlgisine otbasy, balabaqsha, mektep ne janalyq qosqany dúrys?

– Konfusiy degen qytay aqylmanynyn: «Patsha – patsha,  qúl – qúl, әke – әke, úl – úl bola bilse, basqarudyng mәni osy», - degen úlaghaty bar. Bilimdi – mektep, tәrbiye-tәrtipti – ata-ana berui tiyis. Bizdegi otbasylardyng kóbi bala tәrbiyesimen ainalyspaydy.  Bala tәrbiyesi ata-ananyng mindeti. Olardyng minezin әke-sheshesinen artyq kim biledi? Balasymen dos bolmaghan adamdardyng balalary eseye kele ata-anagha baghynbaytyn bolady. Europa elderinde, mәselen Golland elinde balalary kәmeletke tolmaghan ata-anagha 4 saghat júmys kýnin belgilenip, ol tolyq kýn sanalyp, enbekaqy beriledi. Otbasy – jeksenbiden basqa da kýnderi balalaryna uaqyt arnauy tiyis.

«Kedeymiz, júmysbastymyz» dey bergenmen uaqyt ótip ketedi. Júmys kýnderi keshqúrym saghat 7-den keyingi ýsh saghat uaqytyn balalargha bólse, olardyng bilimin, ómirdegi maqsatyn bayqap, jón kórsetip otyrsa, jaqsy bala sodan shyghady.

– Balalyq shaqtan qalghan balday tәtti estelik, qyzyq oqighalar bar shyghar?..

– Bala kýnimnen úyan, kitapqa qúmar, ózimmen-ózim jýretin bala boldym. Eshkimmen tóbelespedim. Tynysh jýrgen maghan da eshkim soqtygha qoymady. Ol kezdegi tәrtip solay edi.

Biz toghyz aghayyndymyz, jeteui úl. Ákem sharua otbasynan shyqqan. Qalynmaldyng uaqyty, berer maly bolmaghasyn, 35 jasynda, kesh ýilengen. Biz birimizdi-birimiz jetelep, ýlkenderimizding kiyimin kishimiz kiyip óstik. Oghan qorlanbaytynbyz. Qazir ghoy, birinikin-biri kiymeydi. Sol tәrtip bizdi meyirimdi, qoghamshyl etip tәrbiyeledi. Tatu bolyp óstik.

Ýy sharuasynyng júmystaryn bólip alatynbyz. Bireuimiz pesh jaghamyz, bireuimiz malgha qaraymyz degen siyaqty. Ol kezde pilte sham ústaymyz. Onyng әinegin tazalaudan qiyn júmys joq-tyn men ýshin. Áynek tapshy, sausaghymdy súghyp, kýieli ysty sýrtemin dep syndyryp ala beretinmin. Sodan qútylu ýshin ýidegi 5-6 qoydy baghugha súranyp, qyrgha ketip qalatyn edim. Ol da onay emes-ti. Suarmaly jerde ainalanyng bәri egistik. Qarap otyrmasan, egiske týsip ketip, aighay-shu bolady.

Araq-sharaptyn, limonadtyng bótelkelerin jinap, ótkizip, oghan parvarda degen aq kәmpiyt, pryanik satyp alyp mәz bolatynymyz – qaytalanbas balalyqtyng este qalghan estelikteri.

– Saghynyshqa qalay qaraysyz? Kimdi, neni, ne jaghdayda saghynasyz?

– Kóp eldi, jerdi kórdim. Sondaghy baylyq pen iygilik, әsemdikting bәri bizde bar. Bizding halyq ómirge ókpesi joq boluy tiyis. Biraq úqsata almay jýrmiz. Basqa últtar aqsha jinap ashana, óndiris oryndaryn salyp jatsa – qyzghanamyz. Ózimiz kereksizge júmsaymyz, ýnemdemeymiz. Dalamyzdyng kendigi – peyilimizding kendigine úlasqan halyqpyz, al myna naryq oghan sәikespeytinin bilip túryp, bayaghysha ómir keshemiz. Búl – ókinishim. Saghynyshym – tau! Kýn rayyna qaray qúbylyp túratyn Alatauymdy qatty saghynamyn.

– Otbasynyz shygharmashylyghynyzben tanys pa, qanday súraq qoyady?

– Birinshi synshym – júbayym Ziba. Ol kelispegen jerin qayta qaraymyn. Sosyn «kitapty dauystap oqu» degen tamasha әdis bar. Jana shygharmany otbasymyzben solay oqimyz. Áriyne, súraqtar bolady, ol taldap otyrghan taqyrypqa, әleumettik, psihologiyalyq tanymgha, býgingi zaman shyndyghyna qatysty.

– Neni eng basty qúndylyq sanaysyz?

– Basty qúndylyq – zorlyqpen emes, óz erkinmen, tanymyndy keneytu ýshin alatyn bilim. Úyat pen Ar jәne Namys. Tabandylyq. Jigerlenu.

– Agha, bilim jiyp, dos kóbeytken Sizdey adamdy taghdyr esh synaqqa salmasyn dep tileymin.

Aldaghyny Alla ghana biledi. Allanyng әmiri oryndaldy. Jany jaysang aghanyng ruhy peyishte shalqyghay!

Qymbat Ábildәqyzy,

Respublikalyq «Aygólek» balalar jurnalynyng avtor-redaktory,
QR Mәdeniyet qayratkeri, Týrki әlemi aqparat salasynyng ýzdigi

Abai.kz