Aqyn ba, aqyn emes pe?

Búl saualgha provinsiyadan Parijge kelgen on alty jasar Artur Rembony alghash kórgende Poli Verlennin, Mәskeuden Peterborgha asygha jetken bozbala Eseninmen jýzdeskende Aleksandr Bloktyng ishtey jauap tabugha tyrysqandary anyq. Alghashqy jyr jazbalaryn oqysymen-aq Verlen Rembony ózinen de óreli talantty aqyn retinde moyyndap, onyng Parijdi óz ýiindey kóruine mýmkindik jasaugha úmtylsa, Blok Eseninge jyr әlemine kiruge әbden qaqynyz bar dep sәt-sapar tiledi. Biraq kez kelgen talantty jas talaptyng agha buynnan bata súrauy dәl múnday aqjarqyn qauyshularmen bastala bermeydi. Kekse qyrannyng әli qanaty qata qoymaghan múzbalaqty keudesinen keri iyteretin kezderi de bolady. IYә, talantty tap basyp birden tany qoy - óte qiyn sharua. Tek tekti talgham iyelerining ghana qolynan keletin is.

... 1907 jyldyng qantarynyng basynda Dmitriy Merejovskiy men Zinaida Gippiustardyng otbasyna jasy jiyrmalardaghy jigit qonaqqa keldi. Onyng qolynda sol kezdegi bedeldi aqyndardyng biri Valeriy Brusovtan alghan kepildeme haty bar edi. Hatta Merejkovskiyler otbasynan jas aqyngha qamqorlyq qolyn sozyp, shygharmalaryn jariyalatugha kómektesu súralghan bolatyn. (Túp-tura Esenin jýrip ótken jol dersiz. Brusov beynesindegi Bloktan keyin ol da tip-tike osy Merejkovskiylerding otbasyna keletin-di. Biraq tek keyinirek, taghy da 7-8 jyldan keyin).

Aqyn ba, aqyn emes pe?

Búl saualgha provinsiyadan Parijge kelgen on alty jasar Artur Rembony alghash kórgende Poli Verlennin, Mәskeuden Peterborgha asygha jetken bozbala Eseninmen jýzdeskende Aleksandr Bloktyng ishtey jauap tabugha tyrysqandary anyq. Alghashqy jyr jazbalaryn oqysymen-aq Verlen Rembony ózinen de óreli talantty aqyn retinde moyyndap, onyng Parijdi óz ýiindey kóruine mýmkindik jasaugha úmtylsa, Blok Eseninge jyr әlemine kiruge әbden qaqynyz bar dep sәt-sapar tiledi. Biraq kez kelgen talantty jas talaptyng agha buynnan bata súrauy dәl múnday aqjarqyn qauyshularmen bastala bermeydi. Kekse qyrannyng әli qanaty qata qoymaghan múzbalaqty keudesinen keri iyteretin kezderi de bolady. IYә, talantty tap basyp birden tany qoy - óte qiyn sharua. Tek tekti talgham iyelerining ghana qolynan keletin is.

... 1907 jyldyng qantarynyng basynda Dmitriy Merejovskiy men Zinaida Gippiustardyng otbasyna jasy jiyrmalardaghy jigit qonaqqa keldi. Onyng qolynda sol kezdegi bedeldi aqyndardyng biri Valeriy Brusovtan alghan kepildeme haty bar edi. Hatta Merejkovskiyler otbasynan jas aqyngha qamqorlyq qolyn sozyp, shygharmalaryn jariyalatugha kómektesu súralghan bolatyn. (Túp-tura Esenin jýrip ótken jol dersiz. Brusov beynesindegi Bloktan keyin ol da tip-tike osy Merejkovskiylerding otbasyna keletin-di. Biraq tek keyinirek, taghy da 7-8 jyldan keyin).

Ýide, ýy iyelerinen bólek, enbekteri tanylyp qalghan pәlasafashy Filosofov jәne esimi osy kezderi Blokpen qatar atala bastaghan aqyn Andrey Belyy bar bolyp shyqty. Olargha jas aqynnyng syqpyty, sóz saptasy esh únamaghany anyq. Gippius әli belgisiz izbasaryn keketip-múqata bastasa, ózgeleri de oghan qosylyp biraz kýlip alady. Dastarqan basyndaghy jalpy әngime auanynyng qalay órbigenin dәl qazir tap basyp aita qoi qiyn, degenmen búl ýiden jas talapkerding kónili orta, jarymjan kýide shyqqany anyq-ty.

Eger senip kelgen Merejkovskiyiniz: «Siz, kógershinim, adasyp ketipsiz! Sizge múnda oryn joq»,- dese, al aqyn әieli esikke siltese, odan keyingi kónil-kýiiniz qanday bolmaq! Áriyne, múnday kepti basqa týsire kórmesin deniz. Keyin Andrey Belyy osy kesh turaly bylay dep jazdy: «Aqymaqtau kórinis boldy. Bayghústy әjualap-aq baqty... Al ol olargha aqyndar ghoy dep shyn jýregimen quana kelgen joq pa edi». Biraq Belyidyng ózi de kýnәsiz qalmaghan sekildi. Óitkeni, Brusovpen Gippiustyng sol tústa ózara jazysqan hattary osyny aighaqtaydy.

Brusovtyng «sizderge men jol siltegen jas aqyn bardy ma, qalay qabyldadynyzdar?» degen saualyna Zinaida Gippius bylay dep jauap qatady: «Qayran Valeriy Yakovlevich! Qay albasty onymen sizdi baylanystyryp jýrgen? Siz ózi ony kórdiniz be? Biz kýlkiden qúlap qaldyq. Boryanyng (Andrey Belyy - Á.B.) ony biraz keketip-múqatugha kýshi jetti, al mening eshtenege iykemim kelmey qalghany. Jasy jiyrmalarda, beti irindi jara qaptaghanday bop-boz. Sóz saptasy alqam-salqam. Beynebir Dragomilov bazaryna bara jatqan jesir qatynnyng kir-qojalaq oramaly sekildi. Ózi әtirden iyiskep qoyady. Sosyn býkil әlemdi men ghana ózgerte alamyn deydi: «Maghan deyin de talpy­nys­tar bolghan... Budda, Hristos... Biraq bәri sәtsiz». Ol tel­pegin alyp shyghyp ketkesin men qolyma birden onyng ólenderi jariyalanghan «Vesy» jurnalyn aldym. Kemen­ger­ligine arasha týsetin eng bolmasa bir jolyn tapsam ba dep armandadym. Biraq týk te tappadym. Bәri dalbasa. Qazirgi talanty joq, biraq tóselgen mashyghy bar ekining biri odan tәuir jazady. Naghyz dalbasa. Ol sizdi nesimen, oipyr-ay, nesimen baurady eken?»

Biraq Zinaida Gippius osylay dedi eken dep Brusov jas talapkerden teris ainalghan joq. Qayta ony endigi әdebiyet maydanynda Merejkovskiyler men Gippiustardyng shabuyldarynan qorghap jýrdi. Al Gippius jogharydaghyday jaghymsyz pikir aitqan jas peri - HH ghasyrdaghy orys poeziyasynyng beldi ókilderining biri, әriyne, Esenin emes, jauynger, sayahatshy, seri aqyn Nikolay Gumiylev edi. Onyng әdebiyette alatyn úly ornyna býgingi kýni on Merejkovskiy men jýz Gippiusynyzdyng jabylyp talasa almaytyny da shyndyq.

Ol kim edi?

Býgingi qazaq oqyrmanyna Nikolay Gumiylevting esimi kóp eshtene aita qoymauy da mýmkin. Áriyne, ókinishti-aq. Sosyn tipti orys oqyrmanynyng ózi de aqyn shygharmashylyghymen tek bertinde, qayta qúru kezinde ghana keninen tanysa bastaghanyn eskersek, amal qansha, búlay boluy zandy da. Óitkeni, esimi Blok, Anna Ahmatova, Esenin esimderimen qatar atalugha tiyis aqyn shygharmashylyghy jetpis jylday uaqyt boyy oqyrman nazarynan qaltarysta qalyp keldi. Totalitarlyq jýie onyng shygharmashylyghyn dәripteuge qatang tyiym saldy.

Eseninge 50-jyldary jasalghan «keshirim» oghan 80-jyldardyng orta túsynda әreng ilbip jetti. Nege keshteu?

Búl saualgha aqyn taghdyry jauap beretin sekildi.

Nikolay Stepanovich Gumiylev 1886 jyldyng 3 sәuirinde Kronshtadta dýniyege keldi. Ákesi Stepan Yakovlevich tenizshi dәriger bolatyn jәne birneshe ret múhittar arqyly dýnie jýzin aralau saparyna qatysqan-dy. Onyng osy saparlarda kórgen-bilgenin bayandap otyratyn әngimeleri bolashaq aqynnyng bala qiyalyna qatty әser etkeni anyq. Al anasy Anna Ivanovna bolsa dindar adam edi. Balalaryna әr týrli hikaya-әngimelerdi oqyp berudi únatatyn. Olardyng kóbisi din taqyrybyna qatysty bolyp jatatyn. Nikolay Gumiylevting «Bala tәrbiyesine óte abay bolu kerek! Bala kezde alghan әser-kýy óte keremet jәne óshpestey berik bolmaq! Qútqarushy Isa mәsih turaly әngimeni alghash estigende býkil jandýniyem tebirenip, tolqyghanym әli kýnge deyin esimde» dep keletin esteligi osy anasyna, onyng qasynda ótkizgen kýnderine qatysty ekenine esh kýmәn joq.

Eger aqynnyng balalyq shaghy tek shuaqty, ashyq kógildir týsti boldy desek, qatty qatelesemiz. Aqyn ózining anau aitqanday kórikke ie emes ekenin bala kezinen týisinetin. Búl turaly, aqynnyng óz kelbetining kóriksizdigine qysylatyny jayly, zamandastarynyng estelikterinde óte kóp aitylady. Qúdaydyng ony keremet densaulyqpen jarylqay qoymaghany da shyndyq-ty. Qysqasy, bolashaq úly aqynnyng ózining «kóp qara qarghanyng ishinde jalghyz ala qargha ekenin sezinui» sol sәby kezinen bastau alady desek te bolady. Al múnday sezinu-týisinuler sәbiyding psihologiyasynda ózgeshe qalyptasu prosesteri bastaluyna týrtki boluy әbden mýmkin.

IYә, Gumiylev ózgeler әdemi kózimen op-onay ala salatyn nәrseni tek minezimen, tek is-әreketimen ghana iyemdene alatynyn erte sezingen. Osy jolda, kýres maydanynda jeniske bastar jol tek qajyr-qayrat pen erik-jiger bolsa, ony óz boyymnan molynan tabyluy kerek dep sheshken. Ózin-ózi ýzbey, ýnemi tәrbiyelep otyrghan, temir tәrtipte ústaugha tyrysqan. Ózin-ózi talay syn tezine salghan. Onday kedergi-syndardy joq bolsa ózi izdep tauyp otyrghan.

Biz Gumiylevti tek aqyn emes, sharshamas sayahatshy jәne jaujýrek jauynger retinde de jaqsy bilemiz. Onyng qiynshylyghy kóp, qateri mol alys saparlargha qúmar boluynda, soghys stihiyasyn óz stihiyasynday sezinuinde - mine, osy ózin-ózi ishtey tәrbiyeleudin, ózin-ózi temirdey tәrtipke baghyndyrugha tyrysudyng әser-yqpaly jatqany anyq.

Nikolay Gumiylev birinshi dýniyejýzilik soghys bastalghanda ózi súranyp aldynghy maydan shebine ketedi. Eki ret qaharmandyghy ýshin IÝ jәne III dәrejeli Georgiy kres­terimen marapattalady. Soghysta birge bolghan maydandas joldastarynyng onyng kózsiz batyrlyghy turaly estelikteri de saqtalghan. Ol birde tipti jau pulemetining jauyp túrghan oghyna qaramay, okoptan dúshpan bettegi ashyq alanqaygha shyghyp birshama uaqyt temekining týtinin soraptaghan da kórinedi. IYә, kózsiz batyrlyq. Bәlkim, aqymaqtyq. Degenmen, múnday kózsiz batyrlyq, bәlkim, fatalizmning arghy jaghynda ózin-ózi, taghdyryn synap kóru ispetti ishki súranystyng jatqany da jasyryn emes. «Ózindi ózing jenseng ghana ózgeni jene alasyn». Qysqasy, aqyn Gumiylevtin, jauynger Gumiylevting ruhan ústanymy osyghan kelip sayatynday.

«Ózindi-ózing tәrbiyeley alsan, tynghylyqty dayynday alsan, alynbaytyn qamal joq». Aqynnyng osy tirshilik filosofiyasy onyng shygharmashylyghynan da kórinis tapty. Ol keyinirek, belgili aqyndar sanatyna qosylghanda «qolynan esh óleng jazu kelmeytin adamnan da, tynbay izdenister jasasa, aqyn shygharugha bolady» dep mәlimdedi. Ózining aqyndar sheberhanasyn ashty. Onda aqyn bolghysy keletin kez kelgenge dәris oqydy. Áriyne, múnday birbetkeylikke sol kezdegi shygharmashylyq ortanyng kýle qaraghany da ras. Olar «Gumiylev te aqymaq eken, esekten aqyn, qarghadan әnshi jasau mýmkin be?» dep mәz bolysatyn.

Bizdinshe, búlay boluy mýmkin emes ekenin Gumiylevting ózi de jaqsy týisingen. Al múnday shәlkesteu mәlimdeme jasauyna óz shygharmashylyq jandýniyesinen bastau alyp jatqan kýdik pen kýmәn, ymyrasyz arpalys sebep bolghan synayly. Jogharydaghy Merejkovskiy hәm Zinaida Gippius sekildi aqynnyng talantyna senimsizdik bildirushiler búl kezderi de jetip artylatyn. Olar «Blok ólendi tabighy tudyrady, Gumiylev kirpishterden qalap jasaydy» desetin. Gumiylev ólenderi olardyng tarapynan jasandy dýniyeler retinde ghana baghalanatyn-dy. Búl kezderi aqynnyng shynayy daryn iyesi ekenin sezinetin Brusov sekildiler, amal qansha, óte siyrek bolatyn.

IYә, Gumiylev búl kezderi Blok otyrghan poeziya taghyna ózining de otyrugha qaqyly ekenin ishtey jaqsy biletin-di. Biraq taq bos emes-ti. Taq bos emes kezde, shyn aqyn oinaugha layyq ról tek sayqymazaqtyng róli bolmaq. Mine, Nikolay Gumiylev esh taysalmay osy sayqymazaqtyng rólin ózine tandap aldy deuimizge bolady.

Poeziyadaghy Gumiylev pen Blok bәsekesi óz aldyna bólek әngime qylugha әbden layyq. Eger jauynger Gumiylev intelliygent Blok poeziyasyn joghary baghalasa, Bloktyng Gumiylev ólenderine «tek eki ólshemmen ghana jazylghan ólender» dep tyjyryna qaraghany belgili. Búl, әriyne, Gumiylev eshqanday aqyn emes degen sóz edi. Bloktyng ózine osynday kózqarasta ekenin bile túra Gumiylevting onyng jeke basy men shygharmashylyghyna til tiygizuge eshqashan tyryspaghany da mәlim.

Birde Blokpen bolghan ekeuara pikirtalastan keyin onasha qalghan Gumiylevke zamandastarynyng biri:

- Siz mergen ofiysersiz ghoy, nege jekpe-jekke shaqyryp Bloktyng sazayyn tartqyzbaysyz? - dep qalady.

Sonda Gumiylev:

- Mening ne istey aluym mýmkin? Tiri Lermontovpen әngimelesip túrghanynyzdy kóz aldynyzgha elestetinizshi, oghan qanday syn aita alasyz, ne tónireginde daulasa alasyz?- dep jauap beredi.

Bayqaysyz ba, Gumiylev bitispes jauy Blokty Lermontovqa teneydi. Ghajap. Al býgingi poeziya bilgirleri, kerisinshe, Lermontovqa jandýniyesi, shygharmashylyghy jaghynan Bloktan góri Gumiylev anaghúrlym jaqyn dep baghalaydy. Bayqaysyz ba, naghyz poeziya paradoksy.

Totalitarlyq jýiening Gumiylevke keshteu keshirim jasauynda, mine, aqynnyng minezinen órbiytin osynday sebepter jatyr ghoy dep oilaymyz. Býkil elding sýt betine shyghar qaymaghyn qughyn-sýrgin, ajal oghymen qorqytyp kelgen jýiege ólimnen qoryqpaytyn, óz ishki menin, týisingen aqiqatyn dәleldeu ýshin qanday da bir erlikke bara alatyn, bara alatyn ghana emes, barghan aqyndy qayta tiriltu óte qorqynyshty edi. Olar, jýie basynda otyrghandar, endigi aqyn-jazushylargha, mine, osynday Gumiylev taghdyryn, Gumiylev shygharmashylyghyn sәl de bolsa erterek sabaq qyludan qashty.

Qabiri belgisiz kóripkel jyrshy

Zamanynda Gumiylevti «batysshyl, tól topyraghyna tamyr baylamaghan aqyn» dep synaghandardyng óte kóp bolghany belgili. Múnday әngimelerding tuuyna, әriyne, aqynnyng alghashqy jyr jinaqtarynyng sebepshi bolghany anyq. 1905 jyly shyqqan «Konkistadorlar joly» jәne odan keyingi «Romantikalyq gýlder» jinaqtary ekzotikalyq kórinister men boyau-órnekterge toly edi. Olarda alystaghy Afrika, kóne zaman anyzdaryna kóbirek oryn berilgen bolatyn. Múnday ólenderding búl kezderi aqyn shygharmashylyghynda kópteu boluyna onyng sol tústary alys elderge jasaghan sayahattary әser etken boluy әbden mýmkin. 1910 jyly shyqqan «Injuler» jәne 1912 jyly basylghan «Jat aspan» jyr jinaqtary da osy baghyttaghy izdenisterimen erekshelenetin-di. 1915 jyly shyqqan «Qoramsaq» jyr jinaghynan bastap biz shyn mәnisindegi úly aqyn Nikolay Gumiylevting óz qoltanbasy qalyptasty dep aita alamyz. Al búdan keyingi «Alau», «Shatyr», «Otty baghana» jyr jinaqtary, dau joq, tek iri aqynnyng ghana shygharmashylyq izdenisterinen tuyndaytyn ýzdik jyr jinaqtary sanalady. Búl jinaqtardyng qay-qaysysynda da orys minezinin, orys jandýniyesining tabighatynan syr shertetin jauhar dýniyeler jetkilikti. Olardyng qaysybiri býginde Nikolay Gumiylevting shyn mәnindegi keler uaqytty boljay alatyn kóripkel aqyn ekenine de dәlelshi bola alady.

IYә, býgingi oqyrmannyng Lermontov pen Gumiylev shygharmalary jәne taghdyrlary arasynda balama jýrgizui jaydan-jay emes. Mysaly, Gumiylev soghys dalasynan Peterborgha jazghan hattarynyng birinde «ózining búl soghysta ólmeytinin, ajaly alda, әldebir qaranghylau jerde bolatynyn» jazady. Bәlkim, aqynnyng sebelegen jau oghyna qaramay ashyq maydan dalasynda emin-erkin alshang basyp jýruine osynday senimi sebepshi bolghan bolar. Onyng taghy bir kóripkeldigi turaly jary, orystyng úly aqyndarynyng biri Anna Ahmatova bylay dep syr shertedi: «Birde Kolya maghan týs kórgenin, týsinde 5 jәne 3 sandary kóz aldynan ótkenin, múny ózining 53 jasta qaytys bolam-au dep boljaghanyn әngimeledi. Amal qansha, ol sandardyng orny auysyp ketken bolyp shyqty. Tәnirim Kolyagha qysqa ghana ghúmyr berdi. Ol 35 jasynda qaza tapty».

Aqyn ózining aurudan emes, oqtan qazaq tabatynyn da dәl aitqan. Áldebir júmysshy qúiyp jatqan oqtan. Al ol júmysshy búl oqtyng aqyn ajaly bolatynynan esh habarsyz. Oq qúng ol ýshin, bar bolghany, kýnkóristing qamy ghana («Júmysshy» óleni).

Ózining Kavkazda óletinin boljaghan Lermontov mistikasynan búl kóripkeldikterding nesi kem?

Nikolay Gumiylev 1921 jyly tamyzdyng basynda kontrrevolusiyalyq býlik jasamaqshy boldy degen jala aiyppen tútqyndalyp, sol aidyng sonynda basqa da tútqyndarmen birge atyldy. Aqynnyng songhy sәtine kuә bolghandardyng ony ajaldy baysaldy, jymiyp túryp qarsy aldy dep әngime taratqandary mәlim. Amal qansha, býginge deyin aqynnyng mәiiti qay jerde jatqany belgisiz. Bir tanghalarlyghy, dәl osy jyly osy aida onyng poeziyada bitispes bәsekelesi bolghan Aleksandr Blok ta jyndanyp jatyp dýniyeden ótti. Bәlkim, eki aqyn ana dýniyege de birge barudy qalaghan bolar.

Ras, sóz arasynda aittyq, bizge Gumiylev poeziyasy әli jete qoyghan joq. Biraq týbi Gumiylev poeziyasynyng qazaq oqyrmanymen de molynan qauyshatyndyghyna esh kýmәndanbaymyz. Óitkeni, ol - Bayron, Pushkiyn, Lermontov poeziyalarynyng dәstýrli zandy jalghastyrushysy bola alghan sanauly ghana aqyndardyng biri. Sózimizge dәlel retinde Bayronda poema, Pushkinde drama keyipkeri bolghan Don Guannyng taghdyry Gumiylevte óleng kóleminde qanshalyqty syghymdalghanyn mysal retinde keltire ketsek deymiz.

Don Juan

Qarapayym, asqaq әri armanym,

At ýstinde ótse dep em ómirim.

Sәlem jyrdy qansha arugha arnadym,

Qansha arudyng taptym eken kónilin.

Qartayghanda eske ap Isa ilimin,

Kýn keshermin qonyrqaylau, birqalyp.

Balyn soryp súlulardyng tilinin

Al әzirge qalu kerek jyrghalyp.

Oisyz basym toysyz kýndi jek kórer,

Qylyshtaymyn mensinbeytin qynabyn.

Kómeyime bir kekti aiqay kepteler,

Hәm zaryndy estimeydi qúlaghym.

Osy ghana qalghan belgi kóp kýnnen,

Keter kýnim, keudemdegi sóngende ot.,

Bar aitarym pendelerge kórden kep:

Jer betinde ýnsiz azap shektim men,

Esh әielden bala sýiip kórgem joq,

Esh erkekti bauyr degen joqpyn men.

Qysyq kóz ghúnnyng úrpaghy

Aqyn taghy bir óleninde:

Aljastym ba,

Adastym ba bilmeymin,

Qyzyq emes әngime de, әn kesh te...

Týsime ener patshalardyng baylyghy

Jәne de bir qangha bókken narkesken.

Elesteydi qysyq kózdi jan babam -

Qaharly ghún...

(Shyndyghy osy shynynda)

Jәne de bir saltanatty qalyng qol,

Kýn besinde bet týzegen Rúmgha... -

dep jyrlaghan edi.

IYә, ol ózin qaharly ghúndardyng úrpaghy sanady. Al ótken zamandardan osy bir týisik arqyly jetken sәuleli oy úshqyny býginde qazaq dalasynan da kórinis tabuly. Astanadaghy Euraziya uniyversiyteti ataqty aqynnyng úly Lev Gumiylevting esimimen atalady. Al Lev Gumiylev - ghúndardyng týrki ekenin ashyq mәlimdegen, ózining de týbi týrkimen tuystasatynyn esh jasyrmaghan ghalym. Ghúmyryn ghúndar men týrkilerding tarihyn zerdeleuge sarp etken eren úl. Bәlkim, búl onyng boyynda Nikolay Gumiylev sekildi qaysar aqynnyng qany tulap jatqanynan bolar.

IYә, balasynyng izdenisteri sekildi Nikolay Gumiylev poeziyasy da qazaq balasyna jat bolmauy kerek.

Ghajap. Ishtey Nikolay Gumiylevpen qay atadan baryp tuysar ekenmin degen qiyalgha berilesin.

(Jalghasy bar)

"Abay-aqparat"