Qúrmetti oqyrman! 

«Abai.kz» aqparattyq portaly túraqty týrde jýrgizip kele jatqan internet-konferensiyanyng ótken jolghy taqyryby – Sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn aqtau jónindegi memlekettik komissiyanyng qazirgi júmysy, Alash kósemi Álihan Bókeyhannyng 155 jyldyghyn atap ótu jәne Kenesary hannyng bas sýiegining azattyghy men tәuelsizdigi ýshin arystanday arpalysyp ótken tughan Qazaq eline oraluy syndy qalyng qazaq qyzu talqylaghan taqyryptargha arnalghan edi.

Internet konferensiya spiykeri – Álihantanushy ghalym, Halyqaralyq jurnalist Súltan Han Aqqúly boldy. Býgin biz spiyker Súltan Han Aqqúlynyng ashyq súhbaty men sizder qoyghan saualdyng jauaptaryn jariyalap otyrmyz.

Reseydegi arhiv qújattaryn alugha kim qúlyqsyzdyq tanytyp otyr?

- 2020 jyly memlekettik komissiya qúru turaly preziydent Toqaevtyng ýndeui boldy. Qughyn-sýrgin qúrbandaryn tolyq aqtau jónindegi komissiya qúryldy, júmystar bastaldy. Ángimeni osy komissiyadan bastayyqshy. Siz osy komissiya qúramynda barsyz ba?

- Joq, negizi eks-senator, zanger Qasymov Sabyr aghamyz meni memlekettik komissiyanyng qúramyna úsynghan bolatyn. Biraq, joghary jaqtan meni ol komissiyagha jolatpady. Sosyn sol komissiyanyng mýshesi, tarihshy, professor Býrkitbay Ayaghan meni júmysshy tobyna shaqyrghanday boldy. Biraq sodan beri tym-tyrys, eshkim lәm-mim dep auyz ashqan joq. Aqiqatyn aitsam, oghan onsha qúlyqty emespin. Onyng syryn aitayyn. Birinshiden, ózing biletindey búryn Tәuelsizdik alghannan keyingi birinshi jyly Joghary Kenes qúramynda arnayy memlekettik komissiya qúrylyp, ol komissiya jappay 1930-40 jyldarghy qughyn-sýrgin men, biz әdette qazaq halqynyng 70%-yn jútqan asharshylyq - úly nәubet 1932-1933 jyldary boldy dep jýrmiz ghoy. Ol kenestik iydeolgiyanyng kezekti ótirigi. Asharshylyq 1929 jyly bastalghan. Óitkeni naghyz ashtyq sol qalyng qazaqtyng tórt týlik maly men dýniye-mýlkin jappay kәmpeskelegen 1928 jyldyng kenes ókimeti aldyn-ala josparlaghan «jemisi» emes pe?! Atam zamannan beri mal asyraumen kýn kórgen qazaq halqy malsyz qalghannan keyin, sol 29-shy jyldan bastap ashtyqqa úryna bastady. Qysqasy jappay qughyn-sýrgin sayasaty men ashtyq sayasatyna sayasy da tarihy bagha berip, ony qazaq halqyna qarsy qasaqana úiymdastyrylghan, qasaqana jýzege asyrylghan genosid sayasaty dep aitugha tolyq negiz bar degen qauly qabyldaghan bolatyn.

- IYә, 1992 jyly ol qaulyda naqty: «Qasiret auqymy ghalamat bolghany sonsha, biz ony genosid sayasatynyng kórinisi dep tolyq moralidyq jauapkershilikpen aita alamyz», degen sóz boldy…

- IYә, sonday-aq, BÚÚ-nyng osy genosid degen anyqtamasyna silteme jasaydy, sony arqau etedi. Sondyqtan qazirgi arada 27 jylday óte taghy da osy qughyn-sýrgin qúrbandary men asharshylyq qúrbandaryn aqtau turaly memlekettik komissiya qúrghanyna men shynymdy aitsam an-tanmyn. Búl bir. Ekinshiden, eger jappay qughyn-sýrgin sayasatyn jýzege asyrghan jәne jappay qazaq halqynyng 70 payyzyn joyghan osy qasaqana әri jýieli týrde úiymdastyrylghan ashtyq sayasatynyng qúrbandaryn aqtaudyng eshqanday qajeti joq. Olar aqtaudy talap etpeydi. Óitkeni qughyn-sýrgin qúrbandary qazaq halqynyng jýreginde, qazaq halqynyng sana-seziminde әrqashan da aq bolyp qaldy. Al endi qughyn-sýrgin sayasaty men úly nәubetti úiymdastyrghan myna kommunistik-partokratiyalyq diktaturanyng ózi kelmeske ketkennen keyin olardy sayasy aqtaudyng qanday qisyny bar?! Býgingi Tәuelsiz Qazaq eli aldynda túrghan eng manyzdy mindet – qughyn-sýrgin men asharshylyq qúrbandarynyng úrpaqtaryn sayasy emes, moraldyq jәne materialdyq túrghydan aqtau, qoldau qajet. Kezinde ol úrpaqtyng ata-anasyn «halyq jauy», «burjuaziyalyq últshyl», «bay-kulak» degen naqaq aiyptarmen býkil-dýnie mýlkin, jer-suyn, tórt týlik malyn tәrkilep, ózderin jappay atu jazasyna kesip, «it jekkenge» aidaumen qatar, úl-qyz, tuys-tamyrlaryn «halyq jauynyn» úrpaqtary dep qudalap, shettetip, elden quyp, qanghyrtyp jiberdi emes pe? Qúdaydyn, ata-baba aruaqtarynyng qoldauymen aman óqalghan ol úrpaqtyng kórmegen qorlyq-zorlyghy, azaby bar ma!?! Qazir ol úrpaqqa sayasi, zang jýzinen aqtau emes, moraldyq, materialdyq aqtalu auaday qajet. Oghan kenestik kommunistik-partiyalyq jýieden múra bolyp qalghan qazirgi biylik kelise me? JOQ! Kelispeydi. Halyqtyng nazaryn sol mindetinen basqagha búru ýshin memlekettik komissiyany sol ýshin qúryp otyr. Kerisinshe, sol qughyn-sýrgin sayasaty men asharshylyq nauqanyna qatysty barlyq qújatty eshqanday komissiyasyz-aq qúpiyasyzdandyryp, birden týgel jariya etip, ghylymy ainalymgha qosu qajet. Osylaysha osydan 1 ghasyr búrynghy últ tarihymyzdyng qúpiya, beymәlim betterin qalpyna keltiruge jol ashayyq. Ol qújattar ghalymdar ýshin ghana emes, qughyn-sýrgin men asharshylyq qúrbandarynyng úrpaqtary ýshin ashyq bolugha tiyis. Mine, dәl osynday sayasat ótken ghasyrdyng 80-jyldarynyng sony men 90-jyldardyng basynda «zúlymdyq imperiyasy», «azyn-aulaq halyqtardyng abaqtysy» atanghan Kenes Odaghynyng yqpalynan shyqqan, búrynghy «sosialistik lageridi» qúraghan býkil Shyghys Europa elderi – Chehoslovakiya, Polisha, Vengriya, Shyghys Germaniya týgel, odan keyin Baltyq tenizi jaghalauyndaghy Estoniya, Litva, Latviya respublikalary da sol qújattardy jappay qúpiyasyzdandyryp, týgel jariya etti. Odan ol elderding ishki ahualy shala býlinip, qoghamdyq túraqtylyghy shayqalghan joq. Al 2014 jyly Ukrainada býkil sol qughyn-sýrgin sayasatynyn, sol Ukrainagha Kenes Odaghy ýkimeti ornatylghan 1917 jyldan 1991 jylgha deyingi qújattardyng barlyghyn da jariya etip, azamattyq múraghattargha tapsyrdy. Odan Ukrainanyng el ishindegi túraqtylyghy búzylghan joq. Búqara halyq shala býlingen joq. Kerisinshe qogham sabasyna týsti. Bizding biylikting osy kýnge deyin jappay qughyn-sýrgin sayasaty, asharshylyq qújattarynyng bәrin myna Últtyq qauipsizdik komiytetining arnayy arhiyvinen Ishki ister ministrligining Almaty qalasyndaghy múraghatyna tapsyrghan bolyp, әli de qúpiya etip ústap otyruy, onyng qúpiyalyghyn joymauy - qatardaghy azamat retinde de, ghalym retinde de meni tanghaldyrady.

- Janaghy tarihy múraghattyq qújattar dep otyrmyz ghoy. Búl qújattardyng bir bóligi Resey múraghattarynda, basym bóligi ózimizde. Bizdegi ÚQK-ning arhiyvindegi qújattar qazir jalpy halyq ýshin emes, eng bolmasa zertteu ýshin ghylymy ainalymgha berilip otyr ma?

- Joq! Eng qyzyghy, osy ótken 2020 jyldyng qantar aiynda Preziydent Qasym-Jomart Toqaevtyng mynau Aqorda portalyndaghy paraqshasynda osy qughyn-sýrgin men asharshylyq jayttaryna qatysty Resey múraghattarynda, atap aitqanda - Reseyding Federaldyq qauipsizdik qyzmetining (FQQ) ortalyq múraghaty men oblystyq basqarmalarynyng múraghattarynda shang qauyp jatqan qújattardyng bәrin últtyq múraghattarymyzgha súrap aldyrtudy úsyndym. Ol qújattar Reseyde eshkimge keregi joq. Ol tek Qazaq eli men halqyna, halqymyzdyng býgingi úrpaghyna, Alash qayratkerlerining qúday saqtap qalghan úrpaqtaryna qajet. Solardy ózimizding ortalyq memlekettik múraghatymyzgha adyrugha nege bolmaydy dep úsynys jibergenmin. Onyng ishine Kenesary hannyng bas sýiegine qatysty da súraq qoyghanmyn. Oghan jauap Preziydent әkimshiliginen emes, Mәdeniyet jәne sport ministrliginen keldi. Endi oghan osy saualnama barysynda jauap berermin.

Eng bastysy biz osy kýni Reseymen strategiyalyq әriptespiz. TMD-gha, onyng ishinde Keden odaghy jәne Euraziyalyq ekonomikalyq odaq qúramyna kiremiz. Biz jaqyn strategiyalyq әriptespiz. Sondyqtan osy jaghdaydy paydalanyp, Reseyding FQQ múraghattaryndaghy, mysaly, Álihan Bókeyhan, Júmahan Kýderiúly, Jýsipbek Aymauytúly, Maghjan Júmabayúly syndy Alash arystary men Túrar Rysqúlúly, Sәken Seyfollaúly, Nyghmet Núrmaqúly tәrizdi túnghysh qazaq kommunisterining isterin týgel bizding últtyq memlekettik arhivke nege aldyrmasqa?!

- Ony Resey tarapy bere qoya ma?..

- Óte oryndy súraq! Men osyghan erekshe nazar audarghym keledi. Men 2015-2016 jyly Reseyding FQQ-ning Mәskeudegi ortalyq múraghatynda Álihan Bókeyhannyn, Túrar Rysqúldyn, Nyghmet Núrmaqúlynyn, Nәdir Tóreqúlúlynyng isterimen tanystym. Bizding ÚQK-imiz onday is erdi IIM-ning Almatydaghy arnayy múraghatynda ústap otyr. Biraq ol әli de sol ÚQK-nyng qatang baqylauynda. Tek sonyng rúqsatymen ghana múraghatqa jiberui mýmkin. Ol múraghatqa qoly jetkenderge, rúqsat alghandargha bar qújattyng bәrin týgel berui qayda, tipti kórsetpeydi. Onyng astarynda qanday syr jatqanyn men týsinbeymin. Eshkim de týsinbeydi. Mәsele osynda.

- Bәlkim bir sayasy astary bar shyghar?

- Ol jaghyn kesip aita almaymyn. Biraq mәsele Reseyding FQQ-ning bizge bergisi kelmey otyrghanynda emes, ol bizding jaqtyn, bizding Ýkimettin, bizding ÚQK-nin, bizding sayasy biylikting Reseyden jetesine jetkizip súray almay emes, súraghysy kelmey otyrghanynda. Kenesary han bas sýiegining elge osy kýnge deyin oralmay jatuynyng eng basty júmbaghy da osynda. Mәskeu ony bermeyin dep otyrghan joq. Biz mine 29 jyl boyy súraugha da, talap etuge de qúlyqty bolmay otyrmyz. Bar «júmbaq» osy.

Býgin qazaqtyng sany 60 million bolmaq eken..

-Dәl osy mәselege qatysty taqyrypqa taghy oralamyz, agha. Sayasy qughyn-sýrgin men asharshylyq qúrbandarynyng mәselesine qatysty aitayyqshy. Óziniz atap kórsetkendey, 1929-1933 jyldarghy asharshylyq qúrbandarynyng sanyna qatysty әrtýrli derek aitylyp keledi. Sonau 90-jyldary 1 mln, 1.5, 2.5 mln degen derekter aitylsa, songhy jyldary 4 mln degen derekter jýr. 2 mln 200 myng degen derek taghy bar. Osyghan ne aitasyz?

- Oidan eshtene qospay, kez-kelgen kýmәndi derekke sýienbey-aq, qolda bar mәlimetterd jay ghana salystyryp kóreyik. Mәselen, Resey Imperiyasynyng 1897 jylghy túnghysh halyq sanaghy boyynsha, qazaqtyng sany 4 mln 84 myn, ózbekter 726 534, qyrghyzdar 201 682, týrikmen 281 357, sartyng 968 655, qaraqalpaq 104 274. Al endi taghy nazar audarsaq. «Qazaq» gazetinde Álihan, Ahmet, Mirjaqyptyng 1917 jyly Reseyde býkilreseylik qúryltay jinalysy saylauyna baylanysty taghy da halyq sanaghy ótkiziletini turaly ýndeu haty jariyalandy. Sonda Alashtyng Ýsh Arysy 1897 jylghy esepke qazaq týgel sanaqqa enbegenin myna jaghdaymen týsindiredi. Qazaq bar malymdy eseptese salyq ósedi, bar balamdy esepke alsa - erteng «saldatqa alady» dep  alandap, maly men balasyn jasyrghan, tipti býkil auyl, el bolyp qyrdyng týbine kóship ketetin de. Demek 1897 jylghy halyq sanaghynda qazaq 4 mln 84 myng emes,  odan edәuir kóp, shamamen 5 mln-day bolatyn. Tipti sol 4,084 mln degen sholaq esepti alghan kýnde de qazaq býkil Orta Aziyany mekendegen ózbek, qyrghyz, týrikmen, sart, qaraqalpaqtyng bәrin qosqannyng ózinde de 2,5 ese kóp boldy. Al endi 2018 jylghy halyq sanaghyna kelsek qazaqtyng sany 12 mln 250 myn. Yaghny sol 1897 jyldan beri qazaq 299,9 payyz nemese 2,9 ese ghana kóbeygen. Ózbekterdi alayyq, 1897 jyly 726 534 bolsa, qazir 2018 jylghy esep boyynsha 24 mln 258 myng nemese 34,2 ese kóbeygen. Eger 1897 jyldan beri qazaqtyng sany 3 ese ghana kóbeyse, ózbekter 34,2 ese, qyrghyzdar 22,7 ese, týrikmender 14,2 ese, qaraqalpaqtar 17,6 ese kóbeygen bolyp shyghady. Eger qazaq qyrghyzdar siyaqty 22,7 esege ósken bolsa, onda qazaqtyng sany býgin 60 milliongha barady eken. Al XX ghasyrdyng basyndaghy kóshpeli qazaqtyng tabighy ósimi әlemdegi eng jogharghy ósim bolatyn – 2,5 bolghan, al otarshyl Reseyde ortasha ósim – 1,5. Ony otarshyl Resey ókimetining ózi de moyyndaghan. Al endi qazaq ózbekter siyaqty 34,2 esege ósiretin bolsa, qazaqtyng sany býgin 140 mln bolar edi. Mine qazaq ashtyq kezinde 1 mln óldi me әlde 4 mln óldi me, ol manyzdy emes. Eng bastysy qazaq qanday ósiminen aiyryldy, nege aiyryldy? Sóitip úly nәubet kezinde qazaqtyng 70 payyzdan astamy qyrylghanynyng birden bir dәleli osy. Oghan dәlel retinde tómengi kesteni oqyp kór!

Qazaqstan - últtyq respublika bolyp moyyndaluy kerek!

- 1930 jyldary Qazaqstannyng auyldyq jerlerinde 5 mln 873 myng adam ómir sýrgen bolsa, 1933 jyly tiri qalghan auyl túrghyndarynyng sany 2 mln bolghan eken. Sonda «búl nәubet qazaq halqynyng ósimin kem degende 110 jylgha artqa shegindirdi» degen tújyrym aitylady.

- Joq, odan әldeqayda joghary. Óitkeni, Kenes ókimetining 1926 jyly jýrgizgen alghashqy halyq sanaghy qazaqty tipti 1897 jylghy 4 mln-nan az etip kórsetken – 3,9 ml. Sóitip qazaqty qasaqana kemitip otyr. Óitkeni odan eki jyl búryn 1924 jyldyng qazan aiynda Álihan Bókeyhannyng býgingi «Egemen Qazaqstan», sol kezdegi «Enbekshi qazaq» gazetinde jariyalanghan «Qazaq qansha?» degen maqalasynda Hia men Búqar әmirlikterindegi qazaqtardy qospaghanda, Qazaq Kenestik Autonomiyasy aumaghyndaghy qazaqtyng sany 1914 jyly 6 mln 450 myng boldy deydi. Álihan qazaqtyng sany 1918-1920 jyldarghy azamat soghysy, 1921-22 jylghy ashtyq bar, odan keyingi epiydemiya qazaqtyng tabighy ósimin joydy da, qazaqtyng sany sol shamamen 6,45 mln kýiinde qaldy deydi. 1926 jyly qazaqtyng sany qalaysha 4 mln-nan kem bolyp qalady?!?

1937 jyly taghy da halyq sanaghy bolmay ma! Ony «repressiyalanghan halyq sanaghy» dep jayjdan-jay atamasa kerek. Sol halyq sanaghy boyynsha býkil Qazaqstanda, auylda ghana emes, býkil qazaq elindegi qazaqtyng sany 2,1 mln ghana bolghan. Búl ashtyqtan tórt jyl ótkennen keyin ghana. Demek, ashtyq ayaqtalghan 1933 jyly qazaqtyng sany 2 millionnan kem bolyp qalghan. Tek aragha 4 jyl salyp 1937 jylgha qaray qazaqtyng sany әzer degende 2,1 mln-gha jetipti.

Al dәl sol kezde qazaqtyng sanyn Álihannan artyq eshkim bilmeytin. Óitkeni últ kósemi 1897 jylghy halyq sanaghyna da, odan keyin qosymsha 1911 jyly Kókshetau oyazynda bolghan halyq sanaghyna tikeley qatysqan bolatyn. Sóitip Álihan әrbir maqalasynda qazaqtyng sanyna erekshe nazar audaryp otyrghan. Mysaly 1910 jylghy «Qazaqtar» atty tarihi-anyqtamalyq ocherkinde qazaqtyng sanyn Resey imperiyasynyng 1,5 kórsetkishimen eseptep, qazaqtyng sanyn 5 mln-gha jetkizbeydi. Al eger Álihan Bókeyhan qazaqtyng ózining tól tabighy ósimi – 2,5 kórsetkishimen eseptese - sol 1910 jyly 6 millionnyng ar jaq-ber jaghynda bolar edi. Sondyqtan 1929-33 jylghy úly nәubet qazaqtyng kem degende 70 payyzyn qyryp ketti. Sol sebepten qazaq osy kýnge deyin tipti tónkeriske deyingi sanyna әli jete almay keledi.

Soghan qaramastan qazaq memleket qúrushy halyq retinde Tәuelsiz Qazaqstan halqynyng 67-70 payyzyn qúrap otyr. Sondyqtan da Qazaq Respublikasy últtyq respublika bolyp moyyndaluy kerek. Konstitusiyagha tiyesili ózgeris pen týzetu engizilui kerek. Biz býgingi Tәuelsiz qazaq eli kópúltty el emespiz, biz últtyq respublikamyz. Qalghan halyqtar derbes nemese memleket qúrushy últ emes, olar diasporalar. Biz osyny ashyq moyyndauymyz kerek.

Genosid mәselesin sayasilandyryp otyrghan tarihshylar emes, sayasy biylik!

-Biyl Tәuelsizdigimizge 30 jyl. Ótken jolghy Senat spiykeri Mәulen Áshimbaev pen Senat komiytetining tóraghasy Múrat Baqtiyarúlynyng «Asharshylyq – genosid emes» dep mәlimdeui qoghamda qyzu talqylandy. Ekeui de resmy túlgha, ekeui de Zang shygharushy organnyng ókilderi. Biz osy súraqty zangerlerge qoydyq. Zang jaghynan kórsettik. Al endi siz ghalym, zertteushi retinde aitynyzshy, asharshylyq genosid pe?

- Genosidting neshe týrli bar. Asharshylyq sol genosidti jýzege asyrudyng eng qanqúily jolynyng biri. Ony tipti BÚÚ-nyng anyqtamasynda genosiyd, etnosid degen anyqtamasynda naqty aitylghan. Al Senat spiykeri Mәulen Áshimbaevtyng mәlimdemesine mәn beruding ózi artyq. Sebebi ol biylik partiyasynyng ókili, yaghny partiyanyng sayasatyna qúl. Sonyng sózin sóileydi. Al Senattyng әleumettik mәdeny damu komiytetining tóraghasy Múrat Baqtiyarúlynyng onday sózi óz basym estigen joqpyn. Qansha degenmen ekeui de tarihshy emes, olar sayasatkerler. Al bizding joghary sayasy biyligimizding Kremlige jaltaqtaytyny osy kýni qúpiya ma, ony kim bilmeydi!?! Sosyn jalpy asharshylyq taqyrybyn tarihshy, zertteushi ghalymdar sayasattandyryp otyrghan joq, Kremli men Aqordanyng sayasattandyryp otyrghany, Ahmet Baytúrsynúlynyng sózimen aitsam, «sýttey aq, aiday jaryq».

Asharshylyqty genosid dep moyyndatu ýshin Qazaqstan biyligi eshbir әrket jasaghan joq!

- Álginde ghana AQSh preziydenti Djo Bayden ózining mәlimdemesinde armyan genosiydin moyyndaytynyn aitty. Osy dau Týrkiya men Ázirbayjannyn, Armeniya men Reseyding arasyndaghy halyqaralyq sayasatta ýlken talqy bolyp jatyr. Biz halyqtyng 70-80 payyzyn joyyp jibergen osy genosidke әli kýnge «genosid deymiz be, demeymiz be, onyng baghasy qanday» degen mәselemen bas qatyryp kele jatyrmyz...

- AQSh preziydenti Djo Baydenning Armeniyadaghy 1915 jylghy qyrghyngha genosid dep bagha beruining eng basty syry - AQSh-ta armyan lobbizmi óte kýshti. Ol bir jaghy. Ekinshi jaghy – Djo Bayden «armyan genosiydin» resmi  Ankaragha, Týrkiya basshylyghyna qysym jasaudyng qaruy etip, yaghny taza sayasattandyryp otyr. Al býgingi bizding biylik tarapynan AQSh-qa, eng bastysy BÚÚ-gha 1929-1933 jylghy qasqana úiymdstyrylghan asharshylyqty qazaq halqyna «genosiyd» dep moyyndatu ýshin eshqanday is-shara atqarghan joq. Oghan qúlyqty da emes. Bizding sayasy biyligimiz әli Mәskeuge jaltaqtaumen otyr. Qazaqta «Kýshik kýninde kóp talanghan tóbet qasqyr almaydy» degen dana sóz bar. Biz 200 jylgha juyq Reseyding otary boldyq. Tәuelsizdik alghan 30 jyl ishinde әli de Kremli aldyndaghy kiriptarlyqtan qútylghan joqpyz. Óitkeni Tәuelsiz zamanda ónip-ósken jana úrpaq, azat úrpaq biylik basyna әli kelgen joq. Biylik basyna eshbir syrtqy sayasy kýshke kiriptar emes jana úrpaq kelmey ózgeris bolmaydy. Eger esterinizde bolsa 2004 jyldan beri qaray Ukraina óz jerindegi dәl Qazaqstandaghyday bolghan asharshylyqty BÚÚ-gha, әsirese AQSh-qa moyyndatyp ýlgerdi. Sodan beri qazaq eli eshqanday is-shara qabyldaghan joq. Múnyng birden-bir jauaby osy.

Kerek deseniz 1929-33 jylghy asharshylyqtan ukraindardan góri qazaq halqynyng kóp zardap shekkenin Ukrainanyng ghalymdary ótken jyly ghana moyyndap otyr. Óitkeni «olar jalpy halqynyng 65-70 payyzynan aiyrylypty» dep moyyndap otyr. Ony keyinnen AQSh-taghy Sara Kemeron degen ghalym «AQSh nege Qazaqstandaghy halyq qyrghynyn genosid dep moyyndamaydy» degen mәsele kóterdi. Onyng syryn Kemeron qazaq jaghynan eshqanday ótinish nemese bastama bolghan joq dep týsindirdi. Ol jaqyn arada bola qoymaydy da. Sayasy biylik Áshimbaevtardyng auzymen «genosid dep moyyndaugha negiz joq» dep aqtalghanday bolady. Eger Qazaqstangha naghyz demokratiyalyq biylik kelse jaghday týbegeyli ózgeredi. Oghan esh kýmәnim joq.

Álimhan Ermekúly: Qazaq jerin soltýstik, ontýstik dep bóluge bolmaydy...

-Kenes Odaghynyng zandy múrageri Resey ghoy. Ózderin zandy múragerimiz dep jariyalady. Ol solay da. Alayda eng jaqyn kórshi, strategiyalyq әriptes, geosayasy kórshi, shekaralasymyz dep otyrghan Reseyden territoriyalyq pretenziyalardy aitpaghanda, osy asharshylyq, qughyn-sýrgin qúrbandaryna, Alash arystaryna qatysty týrli provokasiyalyq mәlimdemeler jasalyp jatady. Mysaly, sonyng bireui byltyrghy Janbolat Sholpanov degenning asharshylyqty «miyf», «Mústafa Shoqay ony oidan shyghardy» degeni nemese onyng aldyndaghy reseylik tarihshy Sergey Masaulov degen bar, biyl da toqtamay jazyp jatqan Verhoturov degen bar. Reseylik tarihshylar tarapynan osynday arandatushylyq jiyilep ketuine bizding tarihshylar tarapynan qanday reaksiya boluy kerek jalpy?

- Ózing aitqanday Nikonov, Fedorov, Jirinovskiy jәne, taghy basqa sayasatkerlerding arandatuyshylyq mәlimdemelerine eng aldymen sayasy biylik tarapynan jauap boluy kerek edi. Onday arandatushylyq qaytalanbaytynday mәlimdeme jasaluy, qarsylyq, narazylyq bildirilui kerek. Sayasy nota joldanuy kerek. Mysaly Parlamenttegi Senat komiytetining tóraghasy Múhtar Qúl-Múhamedting ózining jeke pikirin aityp, narazylyq bildirgenin, tarihshy Ziyabek Qabyldinovtyng narazylyq bildirgenin kórdik. Al sayasy biylik tarapynan, SIM tarapynan onday narazylyq nota joldanghanyn kórmedik. Myna Nikonov, Jirinovskiy, Fedorovtardyn, әsirese Nikonovtyng «Soltýstik Qazaqstan aimaqtarynda eshqashan halyq túrmaghan, bos jatqan orystyng jeri» degen sózi baryp túrghan arandatushylyq, qazaq jerining soltýstik ónirlerin kóne halqy - qazaqtan bosatu ýshin qasqana asharshylyq úiymdastyrghanyn, odan song 1950-jyldary «tyng iygeru» degen jeleumen ol ónirge Reseyden aldymen komsomol jastaryn, olar tym-tyraqay qashqan son, jazasyn ótep shyqqan ónsheng baukespe úry-qary, qylmyskerledi qarday boratqanyn tarihshy Nikonov bilmeydi emes, a bile túra «bos jatqan orys jeri» deuin – ashtyqtan qyrylghan halqymyzdyng qúrbandaryna, olardyng aruaqtaryna qarsy jasaghan fashizmnen artyq zúlymdyghy dep baghalar edim. Ol jer nege bos qaldy? Kremliding qasaqana úiymdastyrghan asharshylyghynyng saldarynan qazaqtyng Úly dalasynyng soltýstik óniri bos qaldy. Sol 30 jyldary. Oghan qosa taghy bir súmdyqty aitayyn.

Alash Orda tóraghasynyng orynbasary Álimhan Ermekúlynyng 1920-jyldary ol kezde ol NKVD tergeushilerine bergen súhbattarynyng birinde 1924 jyly Mәskeuge bara jatqan jolda oghan sol kezdegi Qazaqstan basshylarynyng biri Filipp Goloshekiyn: «eger Qazaqstan ózining Soltýstik oblystaryn Reseyge beretin bolsa, onda Qazaqstan odaqtas respublika mәrtebesin alady. Al soltýstiktegi qazaqtardyng bәrin Jetisu oblysyna kóshirse» degende, Álimhan Ermekúly oghan Álihan Bókeyhannyng uәjderimen jauap bergen. «Qazaq jerin soltýstik, ontýstik dep bóluge bolmaydy, óitkeni qazaqtyng dәstýrli mal sharuashylyghynyng birtútas, bólinbes ainalymy. Qazaqstannyng ontýstigi men soltýstigi bite qaynasyp jatyr. Qazaq malyn qystygýni ontýstikke, jazdygýni soltýstik ónirge jayylymgha aidaghan. Eger soltýstikti bólip alsandar Qazaq autonomiyasyn mýlde joyyndar», - dep talap qoyghan. Sóitip 1924 jyldyng qazan aiynda joq jerden qúrylghan Ózbekstangha odaqtas respublika mәrtebesin beredi de, býgingi qazaq territoriyasynda 1917 jyldan beri jasap kelgen Alash-Qazaq respublikasy 1936 jylgha deyin odaqtas respublika mәrtebesin alghan joq. Aqyrynda qazaqtar sol oblysty bermegennen keyin sol oblysty 1950-jyldary «tyng iygeru» degen jeleumen bólip alugha degen ekinshi talpynys bolatyn. Birinshi talpynys sol 1924 jyldary. Mine biz býgin sol qiytúrqy sayasattyng saldaryn kórip otyrmyz.

Kenes jýiesine sayasy bagha berilmey, Alash qayratkerlerine layyqty bagha alu joq

Al endi sol jerlerdi bermegennen keyin 1929-33 jyldary ashtyq dәl sonday maqsatpen jýzege asyrylghan. Sol maqsattyng týpkilikti songhy aktysy – 1950-jaldary bastalghan tyng iygeru sayasaty boldy. Sóitip Qazaqstannyng soltýstigine Reseyden, Ukrainadan, basqa elderden kelgen kelimsekterdi qarday boratty. Sóitip qazir Qazaqstannyng soltýstik 5 oblysy әli de jergilikti halyq emes, kezinde 60 jyldary Reseyden kelgen basqa últ ókilderi basym túrady. Áli kýnge deyingi ashtyqtyng zardabyn kórip kelemiz.

- Biz Mústafa Shoqaygha qatysty jii aita bermeymiz. Resey tarihshylarynyng da kóp shýiligetini osy Mústafa Shoqay...

- Mәsele mynada. Biyl Tәuelsizdikting 30 jyldyghyn toylaymyz. 30 jyldyng ishinde keshegi qylyshynan sorghalaghan, «zúlymdyq imperiyasy», «az halyqtardyng týrmesi» degen bagha alghan Kenes Odaghyna, kenestik jýiege, kommunistik-partokratiyalyq diktaturagha tiyesili sayasy bagha berilmey, biz ne Mústafa Shoqay, ne Álihan Bóikeyhan, jalpy Alash qayratkerlerine layyq tarihy da, sayasy bagha bere almaymyz.

Nasistik Germaniya óz halqyn Kenes Odaghynday jappay qyrghan joq

Resey 1939 jyly bastalghan soghysqa bastamashy bolghan. Jalghyz Germaniya emes, ekeui júptasyp bastama kóterdi. 1939 jyly Kenes Odaghy Germaniyamen «Ribbentrop-Molotov paktysyna» qol qoyyp, Polishany ózara bólisip aldy. 1939 jyldyng qarashasynan 1940 jyldyng nauryzyna deyin Finlyandiyana basyp almaq bolyp, masqara jenilis tapty. 1940 jyly Baltyq tenizi jaghalauyndaghy ýsh respublikany basyp aldy. Ukraina men Belorussiyanyng batys bólikterin basyp alyp, bylaysha aitqanda kenestendirdi. Ekinshi dýniyejýzilik soghys ýshin Kenes Odaghynyng da kýnәsi nasistik Germaniyadan kem emes.

Al endi fashistik Germaniya deymiz, aqiqatynda ol fashizm emes, nasizm. Nasistik Germaniya óz halqyn Kenes Odaghynday jappay qyrghan joq. Mysaly qazirgi Resey ghalymdary, onyng ishinde Memlekettik Duma deputattary 1917 jyldan 1959 jylgha deyin Reseyde, Kenes Odaghynda 110 mln halyqtyng qyrylghanyn moyyndap otyr. Ghalymdardyng kópshiligi osymen kelisip otyr. Nasistik Germaniyany tudyrghan kim dep oilaysyz? – Onyng búltrtpaytyn bir-aq jauaby bar - ol Kenes Odaghy. Eng alghashqy konslagerler qayda qúryldy? – 1919 jyly Kenes ókimeti qúrdy. Nasistik Germaniyanyng adamjegish Gestapo mekemesin qúrugha Kenes ókimetining atasy V. Uliyanov-Leninning búiryghymen qúrghan Býkilreseylik tótenshe komiytet (Vserossiyskiy chrezvychaynyy komiytet) ýlgi-ónege bolghan joq pa!?! Eske sala keteyin, osy BTK (VChK) keyinirek NKVD, MGB, KGB bolyp úlghayyp, býkil Kenes halqyna qosa, býkil әlemning qaharyna ainaldy. Al olardyng qyzmetkerlerin qysqasha «chekist» deytin. Bizding ÚQK qyzmetkerlerin de býgin jaydan jay «chekist» demeydi. Mine Kenes Odaghyndaghy jappay sayasy qughyn-sýrgin nauqanyn mine osy «chekister» mekemesi arqyly jýzege asyrdy. Al nasistik Germaniya ózining sayasatyn Kenes Odaghynyng osynday «ýlgi-ónegesimen» jәne «bay tәjiriybesimen» jýrgizdi emes pe!?!

Biz әli de Kenes Odaghynyng taptauryndarynyng kólenkesinde jýrmiz

Sodan mausym aiyna deyin Kenes Odaghy men nasistik Germaniya odaqtas boldy emes pe? Biz әli de Kenes Odaghynyng taptauryndarynyng (stereotipteri) kólenkesinde jýrmiz. Mәsele osynda. Eger biz kommunistik-partokratiyalyq diktatura biylep-tóstegen Kenes Odaghyna layyqty sayasy baghasyn beretin bolsaq, Mústafa Shoqay «halyq jauy» boldy ma әlde otarshyl patshanyng qúryghynan qútylmay jatyp, kenestik imperiyanyng ezgisine dushar bolghan halqynyng naghyz janashyry boldy ma? Biz Kenes jýiesine tiyesili sayasy әri tarihy baghasyn bergen kezde, Mústafa Shoqaydy da, Kenes Odaghy týgel qyryp salghan Alash qayratkerlerin de, últ qayratkerlerin de aqtaudyng esh qajeti bolmaydy. Óitkeni Kenes Odaghy kelmeske ketkenge deyin әlemdegi eng zúlym memleket – ol Kenes Odaghy ekenin bәri moyyndaugha mәjbýr bolady. Moyyndaugha quana kelisedi. Kenes Odaghyn kezinde az halyqtardyng týrmesi dep atasa, onyng zandy múrageri bolyp qalghan Resey Federasiyasynyng qúramynda qanshama azyn-aulaq halyq qaldy. Eng aldymen týrki-músylman halyqtary. 2009 jyldan beri qaray Reseydegi qanshama últtyq avtonomiya men avtonomiyalyq oblys joyyldy. Ol halyqtar shynynda da kóbisi azayyp, tilin, dilin, mәdeniyetin joghaltyp, bәri orystanyp ketti. Keshegi Kenes Odaghy ornaghangha deyin Resey imperiyasy azyn-aulaq halyqtardyng týrmesi bolsa, Kenes Odaghy sol sayasatty ary qaray jalghastyrdy. Sol sayasat Kenes Odaghy ydyraghannan keyin de býgingi Resey Federasiyasynda eshqanday ózgeriske úshyraghan joq. Men múny sayasatker emes, azamat, zertteushi retinde aityp otyrmyn. Nege Reseyding sayasatkerleri ghana Qazaqstannyng últtyq ar-namysyna til tiygizedi? Óz tarihymyzdy, onyng ishinde jappay qughyn-sýrgin men asharshylyq tarihyn últtyq kózqarasymyzben zerttep, jazuymyzgha nege qol súghady, nege kiyligedi? Búl tәuelsiz memleketting ishki sayasatyna qol súghu ghoy!

Han Kenening bas sýiegin әkeluge bizding biylik qúlyqty bolmay keldi

- Han Kene bas sýiegining tabylyp, Mәskeu bastamasymen Qazaqstangha qaytaru turaly komissiyanyng júmys bastaghany turaly aqparatty tarihshy Ziyabek Qabyldinov sýiinshilep jazdy. Osy jayly aitayyqshy.

- Ghylym doktory, professor Ziyabek Qabyldinov - mening әriptesim әri jaqyn dosym. Biraq Ziyabek myrza onday habardy telefon arqyly alypty. Resmy qaghaz, hat kelip týspegen. Eng bastysy, sol Reseyden mәdeniyet ministrliginenbiz dep habarlasqan adamnyng ózi sodan beri jym-jyrt, ýnsiz qaldy. Solay bolghany ras.

Taghy bir aqparat boyynsha, Kenesarynyng bas sýiegi salynghan jәshik Resey men Ukraina arasyndaghy shekarada túryp qalypty-mys. Aynalayyn-au, ol jәshik Resey-Ukraina shekarasynda qaydan adasyp jýr? Meninshe, búl Kremli, kem degende mәdeniyet ministrligi tarapynan oilastyrylyp otyrghan bir sayasy oiyn ba, kózboyashylyq pa, óte týsiniksiz nәrse. Sondyqtan búghan jarytyp eshtene aita almaymyn.

Biraq bir aitarym, Kenesary hannyng bas sýiegin esterinizde bolsa 2016 jyly sol kezdegi Premier-ministr Kәrim Mәsimov ózining instagram paraqshasynda: «men qazir Reseylik әriptesim Dmitriy Medvedevpen kezdeskende Kenesary han men Keyki batyrdyng bas sýiekterin qaytaru mәselesin qoyamyn» dep jazyp edi. Biraq songhy bir aqpar boyynsha, Medvedev kelgende Mәsimov Kenesary mәselesin ysyryp qoyyp, Keyki batyr mәselesin ghana qoyypty. Arada jarty jyl, bir jyl ótti me, Keyki batyrdyng bas sýiegin elge qaytaryp berip, ony saltanatpen ózining tughan elinde jerlegeni bәrimizge mәlim.

Al Kenesary hannyng basy turaly әli kýnge deyin lәm-mim әngime joq. Soghan oray men ótken jyldyng 21 qantarynda Preziydent Qasym-Jomart Toqaevtyng atyna arnayy hat joldaghan bolatynmyn. Ol hatymda: «Kenesary hannyng bas sýiegi mәselesin jalpy Tәuelsizdik alghan sәtten beri, tipti Kenes Odaghynan beri qaray elge qaytaru turaly mәsele ýnemi kóterilip keledi. Eng sonynda Premier-ministr Kәrim Mәsimovting ózi 2016 jyly osynday mәseleni Reseydegi әriptesi Medvedevting aldyna qoyamyn dep elding bәrin dýrliktirip, aqyrynda ol ýnsiz ketti. Búnyng syry nede? Býkil búqara halyq Kenesarynyng bas sýiegin asygha kýtip otyr. Osyghan qanday jauap beresiz?» - dep jazdym. Bir ay óte Preziydent әkimshiliginen emes, Mәdeniyet jәne sport ministrliginen jauap aldym. Ol jauapta: «Osyghan deyin Reseyge Kenesarynyng bas sýiegin izdestiruge barghan birneshe ekspedisiyanyng sәtsiz ayaqtalghanyn aitady da, eng sonynda «1994 jyly akademik Qozybaevtyng Resey ghylym akademiyasynyng akademiygi, Ermitajdyng diyrektory Piotrovskiyge hat jazghany, 2002-2003 jyldary qazir marqúm bolyp ketti, Andrey Doronin degen jurnalisting jazghan maqalasynnyng aqyrynda bizding Mәdeniyet ministrligining Kenesary babamyzdyng bas sýiegi saqtaluy mýmkin mekemening biri – Reseyding FQQ arhiyvining mәlimetin anyqtaugha yqpal etu jóninde, QR Últtyq qauipsizdik komiytetine hat joldandy», - dep jazady.

«Endi Kenesarynyng bas sýiegi mәselesi óz kezeginde atalghan Mәdeniyet jәne sport ministrligining erekshe baqylauynda túrghanyn habarlaymyz» dep qúlaghdar etedi. Mine jauap osy. Mәdeniyet ministrligi Kenesarynyng bas sýiegin qaytaru mәselesin ózining baqylauynda ústaghan bolsa, onda Reseyding mәdeniyet ministrligi tarihshy, Tarih jәne etnologiya institutynyng diyrektory Ziyabek Qabyldinovqa nege habarlaydy? Qazaqstannyng Mәdeniyet ministrligine nege habarlaspaydy? Bir sózben aitqanda, Kenesary hannyng bas sýiegin elge alyp kelu - Reseyding bizge bergisi kelmey, tiresip, qarsylasyp bermey otyrghanynda emes, bar mәsele - bizding elimizding sol Kenesarynyng bas sýiegin qatang talap etpey otyrghanynda. Búghan býkil el biletin bir sharua bar. Bayaghyda 80 jyldardyng ortasy kezinde bolashaq Túnghysh Elbasymyz Bolgariyadaghy Vanga degen kóripkel әielge baryp, sol aitypty-mys: «Eger sol qazaqtyng býlikshil hanynyng sýiegi týgel jinalyp, óz eline keletin bolsa, siz taqtan ketesiz» dep aitypty-mys, sodan beri bas sýiekti elge qaytarghysy kelmeytin kórinedi. Osynday laqap әngime bar. Bolyp jatqan oqighalar sol laqap әngimening ózi shyndyq pa degen oy keledi.

- 2015 jyly DAT-qa bergen súhbatynyzda «Kenesary hannyng bas sýiegi elge әkelinbey, Qazaq Handyghynyng 550 jyldyghy tolayym toy bolmaydy» degen sózdi aitqan ekensiz.

- Búl negizi qazaqtyng ejelden kele jatqan qasiyetti sózi ghoy. «Óli razy bolmay, tiri bayymaydy» degen qazaqtyng ejelden kele jatqan týisik-týsinigi, óshpes senimi, últtyq dili bar. 30 jyl Tәuelsizdikting ishinde әli de tyghyryqtan shygha almay kele jatqanymyz, elimizdegi jaghdaydyng әli de demokratiyalanbay, halyqtyng ózin erkin sezinip, osy elding qojayyny retinde qojalyq etip, óz elin órkendetuge nege úmtylmauynyng sebebi, mýmkin, sol Han Kenenin, birtútas Qazaq handyghynyng songhy hanynyng sýiegi әli tughan topyraghyna jetpey, әruaghy әli jay tappay jatqany bolar.

Kenesaryny qyrghyzdar satqan joq

- Osy taqyrypty týiindeyikshi. Kenesary qazaq ýshin kim? «Qyrghyzdardyng satqyndyghyna» tarihy bagha berildi me, degen súraq qoghamda talqy boldy…

- Oghan azamat retinde, zertteushi retinde mynanday berik oiym bar. Ol zaman basqa zaman bolatyn. Men satqyndyq dep aitugha auzym barmaydy. Qyrghyzdar ózining mýddesin, ózining tәuelsizdigin, eng keminde qazaqtan tәuelsizdigin kózdedi. Jalpy búl qyrghyzdardyng tútqynyna týsuge Rýstem men Sypatay batyrdyng satqyndyghy sebep bolghan joq pa! Sony nege oilamaymyz?

Sosyn bir kezde Abaydyng әkesi Qúnanbay agha súltan bolyp túrghan kezde sol Kenesarygha qarsy patsha әskerimen birge joryqqa attanyp, bir tóbeden Kenesarynyng aq tuyn ústaghan sarbazdy kórip bytyrap qashyp ketkeni bar emes pe!?! Ol Álihan Bókeyhannyng tughan inisi Ysmahan tórening estelikterinde bar. Ol estelikteri 1996 jyly «Júldyz» jurnalynda tolyq jariyalandy.

Sonda biz Qúnanbay Óskenbayúlyn da satqyn deymiz be?! Sypatay men Rýstem batyrlardy da satqyn deymiz be?! Sol kezde agha súltan bolyp jýrgen, patsha biyliginen neshe týrli shen alghan, aqsha alghan, marapat alghan qazaq rubasylarynyn, tórelerining kóbisin satqyn dep aitugha mәjbýr bolamyz. Ol kezde satqyndyq zaman emes, zamannyng ózi solay boldy. Sóitip qyrghyzdardy satqyn dep, ózimizding tuys halqymyzdy bir tarihy oqigha ýshin keudesinen iyterip, olar satqyndar dep aiyptau ol sanagha qonbaytyn nәrse. Aqyrynda qyrghyzdargha «Kenesarynyng basyn kesip al da, Ombyda otyrghan Batys-Sibir general-gubenatorlyghynyng knyazi Gorchakovqa aparyp tapsyr» dep kenes bergen kim? Rýstem men Sypatay batyrlar. Ózderi soghan erip baryp, knyazi Gorchakov marapattaghanda, soghan talasqany bar. Búny Stepnyakting 1923 jyly Tashkentte jaryq kórgen Kenesary turaly kishkene kitapshasynan oqyp kóruge bolady.

Alash respublikasy qúrylghanda qyrghyz halqy onyng qúramynda bolghan

Ekinshiden, 1917 jyly Orynborda Alash Respublikasy qúrylghanda qyrghyz halqy osy respublikanyng qúramynda bolghanyn biz úmytpauymyz kerek. Alash Orda ýkimetining qúramynda Janysh Soltonoev degen qyrghyz azamaty boldy. Qyrghyzdardy tek Kenes ýkimeti ornaghannan keyin, 1924 jyly ghana bizden bólip alyp, Qyrghyz avtonomiyalyq oblysy dep Resey qúramyna qosqan. Sóitip Kenes Odaghy 1925 jyly Orta Aziyadaghy bir-birine tuysqan, tildes, dindes halyqtardyng bәrin kerisinshe bir-birinen bólip, ajyratyp, sóitip 5 últtyq respublika qúryp bir-birine aidap salyp otyrdy.

Álihan Bókeyhan Kenesary handy óte biyik qadirlegen

Alash avtonomiyasy kerisinshe, Joshy han әuletinde Altyn Orda kezindegi týrki-músylman halyqtarynyng basyn biriktirip, Túran imperiyasyn, Týrkistan memleketin qayta qúrudy josparlaghan bolatyn. Myna Mústafa Shoqaydyng 20-shy jyldardyng basynda Europagha baryp, Úly Týrkistan iydeyasyn nasihattauynyng eng basty syry, týp-tamyry - sol Alash iydeyasynyng ishinen shyghady.

Al Kenesary han qazaq ýshin kim? Kenesary orysqa qosylmay túryp, orys bizdi jaulap almay túryp, qazaq atauly derbes tәuelsiz handyq ýlgidegi memleketting bolghanynyng birden-bir aighaghy. Qazaqtyng әli azat, ruhy biyik halyq bolghandyghynyng kepili, tarihy dәleli – Kenesary han túlghasy bolatyn. Kenesary han ne Qytaydyn, ne alyp Reseyding biyligin moyyndaghysy kelgen joq. Ol jaraydy, tipti handyq formada bolsyn, tәuelsiz qazaq memleketin saqtap qaludy armandap, sol ýshin óle-ólgenshe kýresip ótti. Sondyqtan Kenesary han – azattyq pen últtyq tәuelsizdiginin, halqynyng biyik ruhynyn, últtyq memlekettigining birden-bir jarqyn kepili. Sol sebepti Han Kene qazaq ýshin óshpes estelik, maqtanysh etetin birden-bir tarihy túlgha. Álihan Bókeyhan Kenesary handy әrqashan da óte biyik, qatty qadirlegen.

Álihan Bókeyhannyng túnghysh Preziydent bolghanyn eshkim moyyndaghysy kelmeydi

- Biyl Alash kósemi Álihan Bókeyhannyng 155 jyldyghy. Karantin jaghdayyn, pandemiyany týsinemiz, qabyldaymyz. Dese de memleket osy aituly datagha layyq kónil bóldi me?

- Joq. Bir Álihangha ghana emes, kelesi jyly Álihannyng jaqyn әriptesi, eng jarqyn shәkirtterining biri Ahmet Baytúrsynúlynyng tughanyna 150 jyl tolady. Mine osy aituly merekege de baylanysty layyq is-shara atqarylyp jatyr dep aitugha auyzym barmaydy.

Birinshiden, Álihannyng 150 jyldyghy, esinde bolsa, 2016 jyly «jetim qyzdyng toyynday» toylandy. Memleket tarapynan kók tiyn aqsha bólingen joq. Memleket tarapynan eshqanday saltanatty is-shara úiymdastyrylghan joq.

2017 jyly Alash avtonomiyasynyng qúrylghanyna 100 jyl tolghan mereytoyy da dәl solay bolyp ótti. Ol jerde tipti Alash avtonomiyasy, Alash respublikasy, Alash memleketi degen sóz aitylghan joq. Sol Preziydent әkimshiligining ishki sayasat bólimi úiymdastyrghan halyqaralyq konferensiyada sóilegen alashtanushy ghalym, akademik Mәmbet Qoygeldiyev te ózining bayandamasynda «Avtonomiya» degen sózdi aitqan joq. Eng bastysy Álihan Bókeyhangha osy býgingi qazaq elining irgetasyn kóterushi atasy retinde ne tarihi, ne sayasy bagha berilgen joq. Ony tek memleket qayratkeri retinde ghana baghalaydy. Al ol býgingi qazaq elining Alash respublikasy bop túrghan kezindegi túnghysh Preziydenti bolghanyn eshkim moyyndaghysy kelmeydi. Óitkeni osynyng bәri bir kisige qatty tiyip ketedi. Bir kisi sonyng kólenkesinde qalyp qoyayyn dep túr. Atyn atamasam da bәri týsinip otyrghan shyghar. Sol sebepti 2016 jyly Álihannyng 150 jyldyghy toylanghan joq. 2017 jyly Alash respublikasynyng 100 jyldyghy toylanghan joq.

Tek biyl ghana seng qozghalghanday bolyp, osy 3 nauryzda Alash ghylymiy-zertteu instituty, Ziyabek Qabyldinov bastaghan Tarih jәne etnologiya instituty, Euraziya últtyq uniyversiyteti birigip ótkizgen halyqaralyq konferensiyagha Preziydent Qasym-Jomart Toqaev ózining arnayy qúttyqtauyn joldady. Sóitip búl konferensiyagha Preziydent әkimshiligi basshysynyng birinshi orynbasary Dәuren Abaev, Bilim jәne ghylym ministri Ashat Aymaghambetovter qatysyp, biyldan bastap Alash taqyrybyna edәuir jyly qas-qabaghyn kórsete bastady.

Soghan qaramastan Alash taqyrybyna qatysty, sonyng ishinde Álihan Bókeyhannyng ómiri men qyzmetine qatysty birneshe kitapty qarjylandyrugha Mәdeniyet ministrliginen qarajat bólinbey otyr. Preziydent Qasym-Jomart Toqaevtyng jyl basynda – qantar aiynda shyqqan «Tәuelsizdik bәrinen qymbat» degen maqalasyna nazar audarsanyz, ol jerde dәldep túryp aitqan: «Alash taqyrybyn zertteushi ghalymdar men jazushylargha qoldau kórsetu, Alash qayratkerleri múralaryn týgel basyp shygharudy ary qaray jalghastyru kerek» degen naqty tapsyrma berildi. Biraq ol tapsyrma taghy da elenbay qalyp jatyr.

Gumiylevting qazaqqa qanday jaqsylyghy bar edi?..

Onyng ishinde Mәjilis deputat Qazybek Isanyng kótergen mәselesi – ashy shyndyqty ashyq aitu. Álihangha layyq bir kóshening bolmauy – әruaqqa qiyanat. Áytpese Astanadaghy bastapqyda Orynbor dep atalghan Mәngilik el kóshesine Álihannyng esimin beruge nege bolmaydy? Ol kóshede bizding býkil joghary atqarushy biyligimiz otyrghan joq pa, Parlament otyrghan joq pa!

Euraziya últtyq uniyversiytetin alayyq. Oghan Kenes Odaghynda ómir sýrgen Gumiylevting atyn beripti. Gumiylevting qazaqqa qanday jaqsylyghy bar edi? Euraziya uniyversiytetine Gumiylevting esimin uaqytsha berip, kezi kelgende bir kisining esimin beru josparlanyp keldi. Qazir ol kisining atynda basqa zor әri bay halyqaralyq uniyversiytet bar. Endi Álihannyng atyn beruge qanday bóget bar? Biz osy mәseleni bayaghydan beri kóterip kele jatyrmyz. Álihannyng tughanyna 150 jyl tolardyng aldynda. Álihan Bókeyhandy elimiz moyyndamay otyrghanda halyqaralyq BÚÚ-nyng ruhaniyat pen mәdeniyet mәselesi boyynsha YuNESKO úiymy moyyndap otyr.

«It ainadan ózin kórgende ózin tanymay, ainadaghy ózining súlbasyna ózi ýredi»

Biz Alash avtonomiyasyn moyyndaghymyz kelmeydi. Al bar-joghy 72 jyl ómir sýrgen Parij kommunasyn fransuzdar kókke kóterip, maqtanysh tútady. Al osy býgingi Qazaq memleketining negizin qalap, Qazaq handyghynyng ýiindisi ýstinen últtyq memleketining shanyraghyn qayta kótergen Alash respublikasyn ashyp aitugha, Alash avtonomiyasy bolghan joq dep ózimizding akademik ghalymdarymyzdyng auzymen býkil әlemge pash etip jýrmiz.

H. Dosmúhamedúlynyng «It ainadan ózin ózi tanymay, ózine ózi ýredi» degen teneui bar. Iya, biz sol itke úqsaymyz. Tarihy jadynan aiyrylghan, ózining ruhynan, últtyq sana-seziminen aiyrylghan búqara halyqty aitpay-aq qoyayyn, ghalymdarymyz Alash tarihyna sol it siyaqty ýretin siyaqty. Osy kýnge deyin Alash avtonomiyasy bolghan joq dep býirekten siraq shygharyp jýrmiz. Alash avtonomiyasy, Alash qayratkerleri kenestik shekteu men tyiym salu sharalarynan, qúpiyalyghynan ótkenine 30 jyldan asyp ketse de, osy kýnge deyin ne Alash qayratkerlerine, ne olardyng osy kýnge deyin bizge amanat etip qaldyryp ketken Qazaq memleketining zor tarihy әreketine әli de sayasy jәne tarihy bagha bergen joqpyz. Sondyqtan osy jaqyn arada olargha layyqty syi-qúrmet pen qoshemet kórsetiledi dep kýtu óte qiyn.

Ótken joly Viyse-premierge joldanghan hatta astanamyzdaghy Túran danghyly men Syghanaq kóshesining búryshyndaghy bos alangha Alash alleyasyn ashyp, qaq ortasyna Álihangha zәulim eskertkish ornatayyq degen úsynys aityldy. Sosyn Almaty qalasyndaghy Qazaq últtyq agrarlyq uniyversiytetine Álihannyng esimin beru úsynyldy. Óitkeni qazaqtyng auyl sharuashylyghyn, tól mal sharuashylyghyn Álihanday tereng zerttep, artyna qansha qúndy múra qaldyrghan bizde auyl sharuashylyghy ghylymynyng mamany joq. Onday úsynystargha bizding biylik sanyrau. Almatydaghy Últtyq agrarlyq uniyversiytetti osy kýni kózi tiri bir akademikting esimin beru ýshin ústap otyrghan kórinedi. Al mynau Qaraghandy qalasyndaghy búrynghy Oktyabri audanyna Álihan esimi berilsin degenge mine biyl 5 jyl boldy. 2016 jyly Qaraghandy oblysynyng әkimi Álihan Bókeyhannyng 150-jyldyghy qúrmetine әlgi audangha aty beriletin boldy dep habarlap edi. Arada eki apta ótpey ainyp shygha keldi. Mening anyq biletinim: oblys әkimi ózi ainyghan joq, Aqordadan sonday núsqau berildi. Sondyqtan men Álihangha 155 jyl tolghan mereytoyynda bir layyq is-shara atqarylyp jatyr dep aita almaymyn.

Qazaq atauyn qaytaru – bir Sәken Seyfollaúlynyng enbegi emes

Súraq: Qazaqtyng 1925 jyldyng sәuir aiyna deyin odan erterek qyrghyz-qaysaq, odan keyin qyrghyz atanyp kelgenine baylanysty ne aitasyz?

- Songhy kezde әleumettik jelilerde halqymyzdyng etnoniymin qyrghyz degennen qazaq dep ózgertiluine eng aldymen osy Sәken Seyfullinning enbek etkeni turaly kóp jazyp jýr.

1913 jyly «Qazaq» gazeti shyghysymen sonyng alghashqy sandarynyng birinde týrik balasy Álihannyng «Qazaq-qyrghyz atanyp jýrmey qiyamet-qayymgha deyin qazaq bolyp jasaymyz, qazaq bolyp ótemiz» dep kótergeni bar. Sosyn qazaqtyng aty-jónin taghy bir maqalada Mirjaqyp Dulatúly orystyng –ov, -ev, -in qospalarynan qútylayyq, mysalgha Ahmet Baytúrsynúly, Álihan Bókeyhanúly nemese Bókeyhany dep jazayyq, dep 1913 jyldyng nauryzynda mәsele kóterdi. Sosyn 1925 jyly Qazaq AKSR-nyng V konferensiyasynda osy qyrghyz degendi qoyyp, qazaq degen ataudy qaytaru turaly qauly qabyldaghanda ol jerde bir ghana Sәken Seyfullin emes, ol jerde eng aldymen barlyq sheshim Qazaqstan kompartiyasynyng sheshimi bolatyn. Al ol kezde ólkelik partiya komiytetining ekinshi hatshysy Súltanbek Qojanúly bolatyn. Sondyqtan búl jerde úly jaqsylyqtyng bәrin Sәkenge tely bermey, obektivti bagha berilui kerek. Qauly qabyldaghan jalghyz Sәken be edi?

Sosyn Sәkentanushylardyng aitpay, kóbinese ainalyp ótetin jeri sol konferensiyada Sәken Seyfullin Qazaqstan halyq komissarlar kenesining tóraghasy qyzmetinen týsip qaldy. Biz osyny nege eskermeymiz? Eger sol qyrghyzdy qazaq atandyrghan eng aldymen Sәkenning zor ýlesi bolsa, onda ol nege qyzmetten týsip qalady? Osyghan biz nege nazar audarmaymyz?

Alash qayratkerlerining ýstinen aryz jazghan Túrar Rysqúlov

Súraq: «Alashty satqan Alashordashyar» degen tәrizdi rolik jýr. Ózinizde osynau shetin taqyrypty ara-kidik qozghap qoyasyz... Osy jóninde ne aitar ediniz?

- Búl jerde Alash qayratkerlerin satqan, olardyng ýstinen domalaq hatty Kremlige qaray qarday boratqan Alash qayratkerleri emes, ol «tonyn teris ainaldyryp kiyip» ayaqastynan tónkerisshil bola qalghan qazaqtyng «búralqy», «sholaq belsendi» túnghysh kommunisteri bolatyn. Eng aldymen ol Túrar Rysqúlúly ondaghan hat joldaghan, әrqaysysyna jeke-jeke Álihannan bastap, eng songhy Alash qayratkerine týgel bagha berip kelgen. Biz ony nege jasyramyz?

Sәken, Túrar, Seyit, Temirbek Alash qayratkerleri emes!

Qazaqstan halyq komissarlar kenesining tóraghasy qyzmetinen týsip qalghannan keyin, 1925 jyly Stalinge hat joldaghan. Alashtyqtardy terrorister, kontrrevolusionerler dep hat jazghan kim? Sәken Seyfulliyn. Sosyn «Enbekshi qazaq», «Kazahstanskaya pravda» gazetterine Alash qayratkerlerin jappay qaralap jazghan, ol taghy da Áliby Jangeldiyn, Túrar Rysqúlúly, Sәbit Múqanov, Temirbek Jýrgenúly. Sodan keyin Seyit Mendeshúly. Ol jerde Alash qayratkerleri bir-birin satqan joq. Onday eshqanday  derek joq. Eng bastysy Álihan Bókeyhan 1930 jyldary jazghan bir hatynda Múhtar Áuezúlynyng ózi aqtalyp shyqqannan keyin, Álihannyng birde-bir hatyna jauap bermey qoyghany turaly mәlimet bar. Biraq Alash qayratkerlerining bir-birining ýstinen hat jazyp, bir-birin satqany turaly eshqanday mәlimet joq. Al Sәken, Túrar, Seyit, Temirbek Jýrgenúlyn Alash qayratkerleri dep aita almaymyz. Olardyng Alash qozghalysyna eshqanday qatysy bolghan joq. Olar kerisinshe Alash qayratkerlerin ózderining iydeyalyq, iydeologiyalyq bitispes jauy sanady, olargha qarsy kýresti, ýsterinen Mәskeuge astyrtyn da ashyqtanashyq domalaq hattardy qarday jaudardy. Olardy tútqyndaugha, jazalaugha, olardy qyzmetten alystatugha meylinshe ýles qosty.

Qazaqtyng túnghysh kommunisterine qaraghanda, marksizm ilimine sýiengen bәlshebekterding leninizm iydeyasyn Álihan Bókeyhannan artyq biletin qazaq bolghan emes. Álihan 1890-1894 jyldary Sankt-Peterborda orman institutynda oqyp jýrip, sol kezde búl marksizm iydeyasymen qatty әuestengen. Sol kezde studentterding marksistik ýiirmelerine qatysyp, sol jerde ekonomikalyq materializm ilimimen qatty әuestenedi. Sóitip ondaghy oquyn bitirip, Ombygha oralghan kezde de odan 1895 jyldan 1902 jylgha deyin sol ombylyq «Stepnoy kray» gazetinde júmys istep jýrgende, sol gazetting qoghamdyq-sayasy bólimine jauap bergen. Sol gazetke marksizm iydeyasyn nasihattaushy birden-bir bilgir azamat Sergey 1930 jyly qantar aiynda «Severnaya Aziya» degen jurnalda jariyalanghan esteligine sәikes, Álihan Bókeyhan «Stepnoy kray» gazetinde birden-bir tendessiz marksist boldy deydi.

***

Al Álihan 1987-1901 jyldary Dala ólkesining 3 oblysy men 11 oyazyn zerttegen Sherbina ekspedisiyasyna qatysyp, qazaqtyng býkil túrmys-tirshiligi, bolmysy, mal sharuashylyghy, kýndelikti ómiri, etnografiyasyn týgel zerttep bolghannan keyin, Álihan Bókeyhan marksizm iydeyasynan birjola bas tartady. Sóitip ol Kenes Odaghy aiyptaghanday naghyz últshyl bop shyghady. Óitkeni onyng kózqarasy boyynsha marksizm iydeyasy ol qazaqtyng bolmysyna, qazaqtyng mәdeniyetine tipti qayshy iydeya boldy. Aqyrynda Ahmet Baytúrsynúlyn 1919 jyly mynau «Jizni nasionalinostey» degen Mәskeude shyghatyn gazetinde jazghan «Revolusiya y kirgizy» atty maqalasynda bylay deydi. «Qazaq sosializmge onsha múqtaj emes, óitkeni sosializmning elementteri qazaq qoghamynyng óz ishinde bar. Qazaqtyng býkil sharuashylyghy, qazaqtyng jeri... qazaq jerin rulyq qauymdastyq týrde paydalanady» deydi. Óitkeni bir jeke baydyng nemese әuletting jeri emes, әrbir rudyng jeri bolady. Bay bylaysha aitqanda sol rudyng bas menedjeri bolghan. Úiymdastyrushysy bolatyn. Mysaly sol baydyng malyn baghyp jýrgen syrttan kelgen adam emes, ózining rulasy emes pe?! Qazaqta qalay ol bay ezushi de, sol tughan inisi ezilushi halyq bola ma? Sondyqtan Túrar, Sәken, Temirbekterding adasqan sebebi sol – qazaqty jikke bólgisi keldi jәne bóldirdi de.

Al qazaq әli de rulyq qauymdastyq dәuirde qalghan halyqpyz. Búl bizding artta qalghanymyzdyng belgisi emes, búl bizding qazaq halqynyng últtyq ereksheligi bolady. XX ghasyrdyng basynda úly nәubetke deyin qazaq halqy әlemdegi eng iri kóshpeli halyq bolatyn. Al kóshpeli sharuashylyq ol artta qalghan sharuashylyq deu, ol baryp túrghan adasqandyq. Búl kenestik daqpyrt iydeologiya bolatyn. Olar qazaq halqyna ózining orys halqymen qarady. Qazaq qoghamynda Resey halqyna, Europagha tәn qúldyq, feodaldyq qúrylym bolghan emes. Bizding qogham basqa halyqtardan ereksheligi sol bizde rulyq-qauymdyq kózqaras boldy.

Sóitip 30 jyldary qazaq halqy býkil jadynan, ózining ereksheliginen aiyrylghan halyqpyz. Qazir osy kýnge deyin adasyp jýrgen halyqpyz. 30 jyldargha deyingi qazaq halqy men býgingi qazaq halqynyng aiyrmashylyghy aspan men jerdey. Tilimiz әbden kýrmelip, qazir oiymyzdyng kóbi orysshalanyp ketken. Qazirgi tilimiz ol qazaq tili emes. Býgingi tilimizdi Álihan, Ahmet, Maghjan, Mirjaqyptardyng tilimen salystyryp kórsek, bir-birine kelmeydi. Bizdiki jartylay orystanyp ketken kalka til. Olardyng enbekterin oqysaq ol jerde bir әrpi joq. Ol jerde Ivan demeydi, Iban deydi, filosofiya demeydi, pәlsapa deydi. Qazaqta f әrpi bolmaghan. Songhy latyn әlipbiyin qarasam v әrpin saqtap qalypty. Búl bizding tilimizdi odan beter dórekiley beredi.

Súraq: Kenes ýkimeti biylikke kelgen song basshylyqta bolghan sol zamandardaghy qazaqtyng memlekettik qayratkerleri Oraz Isaúly, Izmúqan Qúramysúly, Seytkaly Mendeshúly, Eltay Ernazarúly, Sәken Seyfollaúly, Túrar Rysqúlúly siyaqty adamdardy qalay baghalaysyz?

- Biz jappay qughyn-sýrgin, úly nәubet ýshin Kremlidi, naqty I. Stalin men F. Goloshekindi aiyptaugha dayyn túramyz. Al Filipp Goloshekin qazaqty óz qolymen, naq ózining qolymen qyrghan joq qoy. Ol kenes ókimetining qazaq halqyna qarsy jantýrshigerlik bar qylmysyn qazaqtan shyqqan kommunister – Áliby Jangeldiyn-Jalghabayúly, Oraz Isaúly, Izmúqan Qúramysúly, Seyitqaly Mendeshúly, Eltay Ernazarúly, Sәken Seyfollaúly, Túrar Rysqúlúldarynyng qoldarymen iske asyrghan joq pa! Kenes Odaghynyng jalghan iydeologiyasy shang juytpay, nasihattap kelgen osy tarihy túlghalargha ózimning orys tilindegi «Pervye kazahskie kommunisty: Kto oniy?» atty tizbekti maqalamda sipattama bergenmin. Maqala osy Abay portalynda da jariyalandy. Eger olargha degen kózqarasymdy bilgisi kelse sol maqalalarymdy oqyp shyqsyn.

Han Kenening bas sýiegin eshkim kýlsalghyshqa ainaldyrghan joq

Súraq: Búdan 25 jylday búrynda, qatelespesem, «Komsomoliskaya pravda» gәzetinde: «Qyrghyzdar syilaghan Kenesary bassýiegin patsha kýlsalghysh etken» dep jazdy, suretin de berdi. Odan habarynyz boldy ma?

- Ony men 2014 jyly birjola teriske shygharghanmyn. Sol jyly Ombygha ghylymy saparmen baryp, Omby oblystyq memlekettik múraghatynda júmys istep, sol jerde «Poloshenko qory» degen qordan Sergey Maslov degen, ósken eli Aqmola, Ombyda júmys istegen jazushynyng qoljazbasyn tauyp aldym. Ol qoljazbasynda: «Sredy mnogochislennyh arhivnyh svyazok, nahodivshihsya v glavnom upravleniy Zapadnoy Sibiri, zdesi v kanselyariy chinovniky derjaly delo o vozmutiytele sultane Kenesary Kasymove. Delo iymelo pry sebe neobychaynoe prilojenie – pojeltevshiy ot vremeny krepkiy chelovecheskiy cherep, s kazennoy pechatiu na ego lobnoy chasti. Eto golova sultana Kenesary Kasymova, vnuka Abylayhana. Gosudarstvennyy istoricheskiy arhiv Omskoy oblastiy», - dep jazady. Búl 2200-shi qor, 2-shi tizbek, 888-shi iz, 1-shi paraq. Demek Kenesarynyng basyn eshkim tóbesin oiyp alyp, kýlsalghysh qylghan joq. Ol mandayynda kerisinshe patshalyq, general-gubernatorynyng móri bolghan. Onday mór eshqashan óshpeydi.

Dayyndaghan Nazerke Chakirbaeva

Abai.kz