قۇرمەتتى وقىرمان! 

«Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالى تۇراقتى تۇردە جۇرگىزىپ كەلە جاتقان ينتەرنەت-كونفەرەنتسيانىڭ وتكەن جولعى تاقىرىبى – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ قازىرگى جۇمىسى، الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ 155 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ جانە كەنەسارى حاننىڭ باس سۇيەگىنىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن ارىستانداي ارپالىسىپ وتكەن تۋعان قازاق ەلىنە ورالۋى سىندى قالىڭ قازاق قىزۋ تالقىلاعان تاقىرىپتارعا ارنالعان ەدى.

ينتەرنەت كونفەرەنتسيا سپيكەرى – ءاليحانتانۋشى عالىم، حالىقارالىق جۋرناليست سۇلتان حان اققۇلى بولدى. بۇگىن ءبىز سپيكەر سۇلتان حان اققۇلىنىڭ اشىق سۇحباتى مەن سىزدەر قويعان ساۋالدىڭ جاۋاپتارىن جاريالاپ وتىرمىز.

رەسەيدەگى ارحيۆ قۇجاتتارىن الۋعا كىم قۇلىقسىزدىق تانىتىپ وتىر؟

- 2020 جىلى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرۋ تۋرالى پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ ۇندەۋى بولدى. قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى كوميسسيا قۇرىلدى، جۇمىستار باستالدى. اڭگىمەنى وسى كوميسسيادان باستايىقشى. ءسىز وسى كوميسسيا قۇرامىندا بارسىز با؟

- جوق، نەگىزى ەكس-سەناتور، زاڭگەر قاسىموۆ سابىر اعامىز مەنى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ قۇرامىنا ۇسىنعان بولاتىن. بىراق، جوعارى جاقتان مەنى ول كوميسسياعا جولاتپادى. سوسىن سول كوميسسيانىڭ مۇشەسى، تاريحشى، پروفەسسور بۇركىتباي اياعان مەنى جۇمىسشى توبىنا شاقىرعانداي بولدى. بىراق سودان بەرى تىم-تىرىس، ەشكىم ءلام-ميم دەپ اۋىز اشقان جوق. اقيقاتىن ايتسام، وعان ونشا قۇلىقتى ەمەسپىن. ونىڭ سىرىن ايتايىن. بىرىنشىدەن، ءوزىڭ بىلەتىندەي بۇرىن تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى ءبىرىنشى جىلى جوعارى كەڭەس قۇرامىندا ارنايى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلىپ، ول كوميسسيا جاپپاي 1930-40 جىلدارعى قۋعىن-سۇرگىن مەن، ءبىز ادەتتە قازاق حالقىنىڭ 70%-ىن جۇتقان اشارشىلىق - ۇلى ناۋبەت 1932-1933 جىلدارى بولدى دەپ ءجۇرمىز عوي. ول كەڭەستىك يدەولگيانىڭ كەزەكتى وتىرىگى. اشارشىلىق 1929 جىلى باستالعان. ويتكەنى ناعىز اشتىق سول قالىڭ قازاقتىڭ ءتورت تۇلىك مالى مەن دۇنيە-مۇلكىن جاپپاي كامپەسكەلەگەن 1928 جىلدىڭ كەڭەس وكىمەتى الدىن-الا جوسپارلاعان «جەمىسى» ەمەس پە؟! اتام زاماننان بەرى مال اسىراۋمەن كۇن كورگەن قازاق حالقى مالسىز قالعاننان كەيىن، سول 29-شى جىلدان باستاپ اشتىققا ۇرىنا باستادى. قىسقاسى جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن ساياساتى مەن اشتىق ساياساتىنا ساياسي دا تاريحي باعا بەرىپ، ونى قازاق حالقىنا قارسى قاساقانا ۇيىمداستىرىلعان، قاساقانا جۇزەگە اسىرىلعان گەنوتسيد ساياساتى دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار دەگەن قاۋلى قابىلداعان بولاتىن.

- ءيا، 1992 جىلى ول قاۋلىدا ناقتى: «قاسىرەت اۋقىمى عالامات بولعانى سونشا، ءبىز ونى گەنوتسيد ساياساتىنىڭ كورىنىسى دەپ تولىق مورالدىق جاۋاپكەرشىلىكپەن ايتا الامىز»، دەگەن ءسوز بولدى…

- ءيا، سونداي-اق، بۇۇ-نىڭ وسى گەنوتسيد دەگەن انىقتاماسىنا سىلتەمە جاسايدى، سونى ارقاۋ ەتەدى. سوندىقتان قازىرگى ارادا 27 جىلداي وتە تاعى دا وسى قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى مەن اشارشىلىق قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرعانىنا مەن شىنىمدى ايتسام اڭ-تاڭمىن. بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، ەگەر جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن ساياساتىن جۇزەگە اسىرعان جانە جاپپاي قازاق حالقىنىڭ 70 پايىزىن جويعان وسى قاساقانا ءارى جۇيەلى تۇردە ۇيىمداستىرىلعان اشتىق ساياساتىنىڭ قۇرباندارىن اقتاۋدىڭ ەشقانداي قاجەتى جوق. ولار اقتاۋدى تالاپ ەتپەيدى. ويتكەنى قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى قازاق حالقىنىڭ جۇرەگىندە، قازاق حالقىنىڭ سانا-سەزىمىندە ارقاشان دا اق بولىپ قالدى. ال ەندى قۋعىن-سۇرگىن ساياساتى مەن ۇلى ناۋبەتتى ۇيىمداستىرعان مىنا كوممۋنيستىك-پارتوكراتيالىق ديكتاتۋرانىڭ ءوزى كەلمەسكە كەتكەننەن كەيىن ولاردى ساياسي اقتاۋدىڭ قانداي قيسىنى بار؟! بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاق ەلى الدىندا تۇرعان ەڭ ماڭىزدى مىندەت – قۋعىن-سۇرگىن مەن اشارشىلىق قۇرباندارىنىڭ ۇرپاقتارىن ساياسي ەمەس، مورالدىق جانە ماتەريالدىق تۇرعىدان اقتاۋ، قولداۋ قاجەت. كەزىندە ول ۇرپاقتىڭ اتا-اناسىن «حالىق جاۋى»، «بۋرجۋازيالىق ۇلتشىل»، «باي-كۋلاك» دەگەن ناقاق ايىپتارمەن بۇكىل-دۇنيە مۇلكىن، جەر-سۋىن، ءتورت تۇلىك مالىن تاركىلەپ، وزدەرىن جاپپاي اتۋ جازاسىنا كەسىپ، «يت جەككەنگە» ايداۋمەن قاتار، ۇل-قىز، تۋىس-تامىرلارىن «حالىق جاۋىنىڭ» ۇرپاقتارى دەپ قۋدالاپ، شەتتەتىپ، ەلدەن قۋىپ، قاڭعىرتىپ جىبەردى ەمەس پە؟ قۇدايدىڭ، اتا-بابا ارۋاقتارىنىڭ قولداۋىمەن امان وقالعان ول ۇرپاقتىڭ كورمەگەن قورلىق-زورلىعى، ازابى بار ما!؟! قازىر ول ۇرپاققا ساياسي، زاڭ جۇزىنەن اقتاۋ ەمەس، مورالدىق، ماتەريالدىق اقتالۋ اۋاداي قاجەت. وعان كەڭەستىك كوممۋنيستىك-پارتيالىق جۇيەدەن مۇرا بولىپ قالعان قازىرگى بيلىك كەلىسە مە؟ جوق! كەلىسپەيدى. حالىقتىڭ نازارىن سول مىندەتىنەن باسقاعا بۇرۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك كوميسسيانى سول ءۇشىن قۇرىپ وتىر. كەرىسىنشە، سول قۋعىن-سۇرگىن ساياساتى مەن اشارشىلىق ناۋقانىنا قاتىستى بارلىق قۇجاتتى ەشقانداي كوميسسياسىز-اق قۇپياسىزداندىرىپ، بىردەن تۇگەل جاريا ەتىپ، عىلىمي اينالىمعا قوسۋ قاجەت. وسىلايشا وسىدان 1 عاسىر بۇرىنعى ۇلت تاريحىمىزدىڭ قۇپيا، بەيمالىم بەتتەرىن قالپىنا كەلتىرۋگە جول اشايىق. ول قۇجاتتار عالىمدار ءۇشىن عانا ەمەس، قۋعىن-سۇرگىن مەن اشارشىلىق قۇرباندارىنىڭ ۇرپاقتارى ءۇشىن اشىق بولۋعا ءتيىس. مىنە، ءدال وسىنداي ساياسات وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارىنىڭ سوڭى مەن 90-جىلداردىڭ باسىندا «زۇلىمدىق يمپەرياسى»، «ازىن-اۋلاق حالىقتاردىڭ اباقتىسى» اتانعان كەڭەس وداعىنىڭ ىقپالىنان شىققان، بۇرىنعى «سوتسياليستىك لاگەردى» قۇراعان بۇكىل شىعىس ەۋروپا ەلدەرى – چەحوسلوۆاكيا، پولشا، ۆەنگريا، شىعىس گەرمانيا تۇگەل، ودان كەيىن بالتىق تەڭىزى جاعالاۋىنداعى ەستونيا، ليتۆا، لاتۆيا رەسپۋبليكالارى دا سول قۇجاتتاردى جاپپاي قۇپياسىزداندىرىپ، تۇگەل جاريا ەتتى. ودان ول ەلدەردىڭ ىشكى احۋالى شالا ءبۇلىنىپ، قوعامدىق تۇراقتىلىعى شايقالعان جوق. ال 2014 جىلى ۋكراينادا بۇكىل سول قۋعىن-سۇرگىن ساياساتىنىڭ، سول ۋكرايناعا كەڭەس وداعى ۇكىمەتى ورناتىلعان 1917 جىلدان 1991 جىلعا دەيىنگى قۇجاتتاردىڭ بارلىعىن دا جاريا ەتىپ، ازاماتتىق مۇراعاتتارعا تاپسىردى. ودان ۋكراينانىڭ ەل ىشىندەگى تۇراقتىلىعى بۇزىلعان جوق. بۇقارا حالىق شالا بۇلىنگەن جوق. كەرىسىنشە قوعام ساباسىنا ءتۇستى. ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ وسى كۇنگە دەيىن جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن ساياساتى، اشارشىلىق قۇجاتتارىنىڭ ءبارىن مىنا ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ارنايى ارحيۆىنەن ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ الماتى قالاسىنداعى مۇراعاتىنا تاپسىرعان بولىپ، ءالى دە قۇپيا ەتىپ ۇستاپ وتىرۋى، ونىڭ قۇپيالىعىن جويماۋى - قاتارداعى ازامات رەتىندە دە، عالىم رەتىندە دە مەنى تاڭعالدىرادى.

- جاڭاعى تاريحي مۇراعاتتىق قۇجاتتار دەپ وتىرمىز عوي. بۇل قۇجاتتاردىڭ ءبىر بولىگى رەسەي مۇراعاتتارىندا، باسىم بولىگى وزىمىزدە. بىزدەگى ۇقك-ءنىڭ ارحيۆىندەگى قۇجاتتار قازىر جالپى حالىق ءۇشىن ەمەس، ەڭ بولماسا زەرتتەۋ ءۇشىن عىلىمي اينالىمعا بەرىلىپ وتىر ما؟

- جوق! ەڭ قىزىعى، وسى وتكەن 2020 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ مىناۋ اقوردا پورتالىنداعى پاراقشاسىندا وسى قۋعىن-سۇرگىن مەن اشارشىلىق جايتتارىنا قاتىستى رەسەي مۇراعاتتارىندا، اتاپ ايتقاندا - رەسەيدىڭ فەدەرالدىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ (فقق) ورتالىق مۇراعاتى مەن وبلىستىق باسقارمالارىنىڭ مۇراعاتتارىندا شاڭ قاۋىپ جاتقان قۇجاتتاردىڭ ءبارىن ۇلتتىق مۇراعاتتارىمىزعا سۇراپ الدىرتۋدى ۇسىندىم. ول قۇجاتتار رەسەيدە ەشكىمگە كەرەگى جوق. ول تەك قازاق ەلى مەن حالقىنا، حالقىمىزدىڭ بۇگىنگى ۇرپاعىنا، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ قۇداي ساقتاپ قالعان ۇرپاقتارىنا قاجەت. سولاردى ءوزىمىزدىڭ ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىمىزعا ادىرۋعا نەگە بولمايدى دەپ ۇسىنىس جىبەرگەنمىن. ونىڭ ىشىنە كەنەسارى حاننىڭ باس سۇيەگىنە قاتىستى دا سۇراق قويعانمىن. وعان جاۋاپ پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنەن ەمەس، مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنەن كەلدى. ەندى وعان وسى ساۋالناما بارىسىندا جاۋاپ بەرەرمىن.

ەڭ باستىسى ءبىز وسى كۇنى رەسەيمەن ستراتەگيالىق ارىپتەسپىز. تمد-عا، ونىڭ ىشىندە كەدەن وداعى جانە ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق قۇرامىنا كىرەمىز. ءبىز جاقىن ستراتەگيالىق ارىپتەسپىز. سوندىقتان وسى جاعدايدى پايدالانىپ، رەسەيدىڭ فقق مۇراعاتتارىنداعى، مىسالى، ءاليحان بوكەيحان، جۇماحان كۇدەرىۇلى، جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى، ماعجان جۇمابايۇلى سىندى الاش ارىستارى مەن تۇرار رىسقۇلۇلى، ساكەن سەيفوللاۇلى، نىعمەت نۇرماقۇلى ءتارىزدى تۇڭعىش قازاق كوممۋنيستەرىنىڭ ىستەرىن تۇگەل ءبىزدىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىك ارحيۆكە نەگە الدىرماسقا؟!

- ونى رەسەي تاراپى بەرە قويا ما؟..

- وتە ورىندى سۇراق! مەن وسىعان ەرەكشە نازار اۋدارعىم كەلەدى. مەن 2015-2016 جىلى رەسەيدىڭ فقق-ءنىڭ ماسكەۋدەگى ورتالىق مۇراعاتىندا ءاليحان بوكەيحاننىڭ، تۇرار رىسقۇلدىڭ، نىعمەت نۇرماقۇلىنىڭ، ءنادىر تورەقۇلۇلىنىڭ ىستەرىمەن تانىستىم. ءبىزدىڭ ۇقك-ءىمىز ونداي ءىس ەردى ءىىم-ءنىڭ الماتىداعى ارنايى مۇراعاتىندا ۇستاپ وتىر. بىراق ول ءالى دە سول ۇقك-نىڭ قاتاڭ باقىلاۋىندا. تەك سونىڭ رۇقساتىمەن عانا مۇراعاتقا جىبەرۋى مۇمكىن. ول مۇراعاتقا قولى جەتكەندەرگە، رۇقسات العاندارعا بار قۇجاتتىڭ ءبارىن تۇگەل بەرۋى قايدا، ءتىپتى كورسەتپەيدى. ونىڭ استارىندا قانداي سىر جاتقانىن مەن تۇسىنبەيمىن. ەشكىم دە تۇسىنبەيدى. ماسەلە وسىندا.

- بالكىم ءبىر ساياسي استارى بار شىعار؟

- ول جاعىن كەسىپ ايتا المايمىن. بىراق ماسەلە رەسەيدىڭ فقق-ءنىڭ بىزگە بەرگىسى كەلمەي وتىرعانىندا ەمەس، ول ءبىزدىڭ جاقتىڭ، ءبىزدىڭ ۇكىمەتتىڭ، ءبىزدىڭ ۇقك-ءنىڭ، ءبىزدىڭ ساياسي بيلىكتىڭ رەسەيدەن جەتەسىنە جەتكىزىپ سۇراي الماي ەمەس، سۇراعىسى كەلمەي وتىرعانىندا. كەنەسارى حان باس سۇيەگىنىڭ ەلگە وسى كۇنگە دەيىن ورالماي جاتۋىنىڭ ەڭ باستى جۇمباعى دا وسىندا. ماسكەۋ ونى بەرمەيىن دەپ وتىرعان جوق. ءبىز مىنە 29 جىل بويى سۇراۋعا دا، تالاپ ەتۋگە دە قۇلىقتى بولماي وتىرمىز. بار «جۇمباق» وسى.

بۇگىن قازاقتىڭ سانى 60 ميلليون بولماق ەكەن..

-ءدال وسى ماسەلەگە قاتىستى تاقىرىپقا تاعى ورالامىز، اعا. ساياسي قۋعىن-سۇرگىن مەن اشارشىلىق قۇرباندارىنىڭ ماسەلەسىنە قاتىستى ايتايىقشى. ءوزىڭىز اتاپ كورسەتكەندەي، 1929-1933 جىلدارعى اشارشىلىق قۇرباندارىنىڭ سانىنا قاتىستى ءارتۇرلى دەرەك ايتىلىپ كەلەدى. سوناۋ 90-جىلدارى 1 ملن، 1.5, 2.5 ملن دەگەن دەرەكتەر ايتىلسا، سوڭعى جىلدارى 4 ملن دەگەن دەرەكتەر ءجۇر. 2 ملن 200 مىڭ دەگەن دەرەك تاعى بار. وسىعان نە ايتاسىز؟

- ويدان ەشتەڭە قوسپاي، كەز-كەلگەن كۇماندى دەرەككە سۇيەنبەي-اق، قولدا بار مالىمەتتەرد جاي عانا سالىستىرىپ كورەيىك. ماسەلەن، رەسەي يمپەرياسىنىڭ 1897 جىلعى تۇڭعىش حالىق ساناعى بويىنشا، قازاقتىڭ سانى 4 ملن 84 مىڭ، وزبەكتەر 726 534, قىرعىزدار 201 682, تۇرىكمەن 281 357, سارتىڭ 968 655, قاراقالپاق 104 274. ال ەندى تاعى نازار اۋدارساق. «قازاق» گازەتىندە ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپتىڭ 1917 جىلى رەسەيدە بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسى سايلاۋىنا بايلانىستى تاعى دا حالىق ساناعى وتكىزىلەتىنى تۋرالى ۇندەۋ حاتى جاريالاندى. سوندا الاشتىڭ ءۇش ارىسى 1897 جىلعى ەسەپكە قازاق تۇگەل ساناققا ەنبەگەنىن مىنا جاعدايمەن تۇسىندىرەدى. قازاق بار مالىمدى ەسەپتەسە سالىق وسەدى، بار بالامدى ەسەپكە السا - ەرتەڭ «سالداتقا الادى» دەپ  الاڭداپ، مالى مەن بالاسىن جاسىرعان، ءتىپتى بۇكىل اۋىل، ەل بولىپ قىردىڭ تۇبىنە كوشىپ كەتەتىن دە. دەمەك 1897 جىلعى حالىق ساناعىندا قازاق 4 ملن 84 مىڭ ەمەس،  ودان ەداۋىر كوپ، شامامەن 5 ملن-داي بولاتىن. ءتىپتى سول 4,084 ملن دەگەن شولاق ەسەپتى العان كۇندە دە قازاق بۇكىل ورتا ازيانى مەكەندەگەن وزبەك، قىرعىز، تۇرىكمەن، سارت، قاراقالپاقتىڭ ءبارىن قوسقاننىڭ وزىندە دە 2,5 ەسە كوپ بولدى. ال ەندى 2018 جىلعى حالىق ساناعىنا كەلسەك قازاقتىڭ سانى 12 ملن 250 مىڭ. ياعني سول 1897 جىلدان بەرى قازاق 299,9 پايىز نەمەسە 2,9 ەسە عانا كوبەيگەن. وزبەكتەردى الايىق، 1897 جىلى 726 534 بولسا، قازىر 2018 جىلعى ەسەپ بويىنشا 24 ملن 258 مىڭ نەمەسە 34,2 ەسە كوبەيگەن. ەگەر 1897 جىلدان بەرى قازاقتىڭ سانى 3 ەسە عانا كوبەيسە، وزبەكتەر 34,2 ەسە، قىرعىزدار 22,7 ەسە، تۇرىكمەندەر 14,2 ەسە، قاراقالپاقتار 17,6 ەسە كوبەيگەن بولىپ شىعادى. ەگەر قازاق قىرعىزدار سياقتى 22,7 ەسەگە وسكەن بولسا، وندا قازاقتىڭ سانى بۇگىن 60 ميلليونعا بارادى ەكەن. ال XX عاسىردىڭ باسىنداعى كوشپەلى قازاقتىڭ تابيعي ءوسىمى الەمدەگى ەڭ جوعارعى ءوسىم بولاتىن – 2,5 بولعان، ال وتارشىل رەسەيدە ورتاشا ءوسىم – 1,5. ونى وتارشىل رەسەي وكىمەتىنىڭ ءوزى دە مويىنداعان. ال ەندى قازاق وزبەكتەر سياقتى 34,2 ەسەگە وسىرەتىن بولسا، قازاقتىڭ سانى بۇگىن 140 ملن بولار ەدى. مىنە قازاق اشتىق كەزىندە 1 ملن ءولدى مە الدە 4 ملن ءولدى مە، ول ماڭىزدى ەمەس. ەڭ باستىسى قازاق قانداي وسىمىنەن ايىرىلدى، نەگە ايىرىلدى؟ ءسويتىپ ۇلى ناۋبەت كەزىندە قازاقتىڭ 70 پايىزدان استامى قىرىلعانىنىڭ بىردەن ءبىر دالەلى وسى. وعان دالەل رەتىندە تومەنگى كەستەنى وقىپ كور!

قازاقستان - ۇلتتىق رەسپۋبليكا بولىپ مويىندالۋى كەرەك!

- 1930 جىلدارى قازاقستاننىڭ اۋىلدىق جەرلەرىندە 5 ملن 873 مىڭ ادام ءومىر سۇرگەن بولسا، 1933 جىلى ءتىرى قالعان اۋىل تۇرعىندارىنىڭ سانى 2 ملن بولعان ەكەن. سوندا «بۇل ناۋبەت قازاق حالقىنىڭ ءوسىمىن كەم دەگەندە 110 جىلعا ارتقا شەگىندىردى» دەگەن تۇجىرىم ايتىلادى.

- جوق، ودان الدەقايدا جوعارى. ويتكەنى، كەڭەس وكىمەتىنىڭ 1926 جىلى جۇرگىزگەن العاشقى حالىق ساناعى قازاقتى ءتىپتى 1897 جىلعى 4 ملن-نان از ەتىپ كورسەتكەن – 3,9 مل. ءسويتىپ قازاقتى قاساقانا كەمىتىپ وتىر. ويتكەنى ودان ەكى جىل بۇرىن 1924 جىلدىڭ قازان ايىندا ءاليحان بوكەيحاننىڭ بۇگىنگى «ەگەمەن قازاقستان»، سول كەزدەگى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە جاريالانعان «قازاق قانشا؟» دەگەن ماقالاسىندا حيا مەن بۇقار امىرلىكتەرىندەگى قازاقتاردى قوسپاعاندا، قازاق كەڭەستىك اۋتونومياسى اۋماعىنداعى قازاقتىڭ سانى 1914 جىلى 6 ملن 450 مىڭ بولدى دەيدى. ءاليحان قازاقتىڭ سانى 1918-1920 جىلدارعى ازامات سوعىسى، 1921-22 جىلعى اشتىق بار، ودان كەيىنگى ەپيدەميا قازاقتىڭ تابيعي ءوسىمىن جويدى دا، قازاقتىڭ سانى سول شامامەن 6,45 ملن كۇيىندە قالدى دەيدى. 1926 جىلى قازاقتىڭ سانى قالايشا 4 ملن-نان كەم بولىپ قالادى؟!؟

1937 جىلى تاعى دا حالىق ساناعى بولماي ما! ونى «رەپرەسسيالانعان حالىق ساناعى» دەپ جايجدان-جاي اتاماسا كەرەك. سول حالىق ساناعى بويىنشا بۇكىل قازاقستاندا، اۋىلدا عانا ەمەس، بۇكىل قازاق ەلىندەگى قازاقتىڭ سانى 2,1 ملن عانا بولعان. بۇل اشتىقتان ءتورت جىل وتكەننەن كەيىن عانا. دەمەك، اشتىق اياقتالعان 1933 جىلى قازاقتىڭ سانى 2 ميلليوننان كەم بولىپ قالعان. تەك اراعا 4 جىل سالىپ 1937 جىلعا قاراي قازاقتىڭ سانى ازەر دەگەندە 2,1 ملن-عا جەتىپتى.

ال ءدال سول كەزدە قازاقتىڭ سانىن ءاليحاننان ارتىق ەشكىم بىلمەيتىن. ويتكەنى ۇلت كوسەمى 1897 جىلعى حالىق ساناعىنا دا، ودان كەيىن قوسىمشا 1911 جىلى كوكشەتاۋ ويازىندا بولعان حالىق ساناعىنا تىكەلەي قاتىسقان بولاتىن. ءسويتىپ ءاليحان ءاربىر ماقالاسىندا قازاقتىڭ سانىنا ەرەكشە نازار اۋدارىپ وتىرعان. مىسالى 1910 جىلعى «قازاقتار» اتتى تاريحي-انىقتامالىق وچەركىندە قازاقتىڭ سانىن رەسەي يمپەرياسىنىڭ 1,5 كورسەتكىشىمەن ەسەپتەپ، قازاقتىڭ سانىن 5 ملن-عا جەتكىزبەيدى. ال ەگەر ءاليحان بوكەيحان قازاقتىڭ ءوزىنىڭ ءتول تابيعي ءوسىمى – 2,5 كورسەتكىشىمەن ەسەپتەسە - سول 1910 جىلى 6 ميلليوننىڭ ار جاق-بەر جاعىندا بولار ەدى. سوندىقتان 1929-33 جىلعى ۇلى ناۋبەت قازاقتىڭ كەم دەگەندە 70 پايىزىن قىرىپ كەتتى. سول سەبەپتەن قازاق وسى كۇنگە دەيىن ءتىپتى توڭكەرىسكە دەيىنگى سانىنا ءالى جەتە الماي كەلەدى.

سوعان قاراماستان قازاق مەملەكەت قۇرۋشى حالىق رەتىندە تاۋەلسىز قازاقستان حالقىنىڭ 67-70 پايىزىن قۇراپ وتىر. سوندىقتان دا قازاق رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق رەسپۋبليكا بولىپ مويىندالۋى كەرەك. كونستيتۋتسياعا تيەسىلى وزگەرىس پەن تۇزەتۋ ەنگىزىلۋى كەرەك. ءبىز بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاق ەلى كوپۇلتتى ەل ەمەسپىز، ءبىز ۇلتتىق رەسپۋبليكامىز. قالعان حالىقتار دەربەس نەمەسە مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت ەمەس، ولار دياسپورالار. ءبىز وسىنى اشىق مويىنداۋىمىز كەرەك.

گەنوتسيد ماسەلەسىن ساياسيلاندىرىپ وتىرعان تاريحشىلار ەمەس، ساياسي بيلىك!

-بيىل تاۋەلسىزدىگىمىزگە 30 جىل. وتكەن جولعى سەنات سپيكەرى ماۋلەن اشىمباەۆ پەن سەنات كوميتەتىنىڭ توراعاسى مۇرات باقتيارۇلىنىڭ «اشارشىلىق – گەنوتسيد ەمەس» دەپ مالىمدەۋى قوعامدا قىزۋ تالقىلاندى. ەكەۋى دە رەسمي تۇلعا، ەكەۋى دە زاڭ شىعارۋشى ورگاننىڭ وكىلدەرى. ءبىز وسى سۇراقتى زاڭگەرلەرگە قويدىق. زاڭ جاعىنان كورسەتتىك. ال ەندى ءسىز عالىم، زەرتتەۋشى رەتىندە ايتىڭىزشى، اشارشىلىق گەنوتسيد پە؟

- گەنوتسيدتىڭ نەشە ءتۇرلى بار. اشارشىلىق سول گەنوتسيدتى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ەڭ قانقۇيلى جولىنىڭ ءبىرى. ونى ءتىپتى بۇۇ-نىڭ انىقتاماسىندا گەنوتسيد، ەتنوتسيد دەگەن انىقتاماسىندا ناقتى ايتىلعان. ال سەنات سپيكەرى ماۋلەن اشىمباەۆتىڭ مالىمدەمەسىنە ءمان بەرۋدىڭ ءوزى ارتىق. سەبەبى ول بيلىك پارتياسىنىڭ وكىلى، ياعني پارتيانىڭ ساياساتىنا قۇل. سونىڭ ءسوزىن سويلەيدى. ال سەناتتىڭ الەۋمەتتىك مادەني دامۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى مۇرات باقتيارۇلىنىڭ ونداي ءسوزى ءوز باسىم ەستىگەن جوقپىن. قانشا دەگەنمەن ەكەۋى دە تاريحشى ەمەس، ولار ساياساتكەرلەر. ال ءبىزدىڭ جوعارى ساياسي بيلىگىمىزدىڭ كرەملگە جالتاقتايتىنى وسى كۇنى قۇپيا ما، ونى كىم بىلمەيدى!؟! سوسىن جالپى اشارشىلىق تاقىرىبىن تاريحشى، زەرتتەۋشى عالىمدار ساياساتتاندىرىپ وتىرعان جوق، كرەمل مەن اقوردانىڭ ساياساتتاندىرىپ وتىرعانى، احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ سوزىمەن ايتسام، «سۇتتەي اق، ايداي جارىق».

اشارشىلىقتى گەنوتسيد دەپ مويىنداتۋ ءۇشىن قازاقستان بيلىگى ەشبىر اركەت جاساعان جوق!

- الگىندە عانا اقش پرەزيدەنتى دجو بايدەن ءوزىنىڭ مالىمدەمەسىندە ارميان گەنوتسيدىن مويىندايتىنىن ايتتى. وسى داۋ تۇركيا مەن ءازىربايجاننىڭ، ارمەنيا مەن رەسەيدىڭ اراسىنداعى حالىقارالىق ساياساتتا ۇلكەن تالقى بولىپ جاتىر. ءبىز حالىقتىڭ 70-80 پايىزىن جويىپ جىبەرگەن وسى گەنوتسيدكە ءالى كۇنگە «گەنوتسيد دەيمىز بە، دەمەيمىز بە، ونىڭ باعاسى قانداي» دەگەن ماسەلەمەن باس قاتىرىپ كەلە جاتىرمىز...

- اقش پرەزيدەنتى دجو بايدەننىڭ ارمەنياداعى 1915 جىلعى قىرعىنعا گەنوتسيد دەپ باعا بەرۋىنىڭ ەڭ باستى سىرى - اقش-تا ارميان ءلوببيزمى وتە كۇشتى. ول ءبىر جاعى. ەكىنشى جاعى – دجو بايدەن «ارميان گەنوتسيدىن» رەسمي  انكاراعا، تۇركيا باسشىلىعىنا قىسىم جاساۋدىڭ قارۋى ەتىپ، ياعني تازا ساياساتتاندىرىپ وتىر. ال بۇگىنگى ءبىزدىڭ بيلىك تاراپىنان اقش-قا، ەڭ باستىسى بۇۇ-عا 1929-1933 جىلعى قاسقانا ۇيىمدستىرىلعان اشارشىلىقتى قازاق حالقىنا «گەنوتسيد» دەپ مويىنداتۋ ءۇشىن ەشقانداي ءىس-شارا اتقارعان جوق. وعان قۇلىقتى دا ەمەس. ءبىزدىڭ ساياسي بيلىگىمىز ءالى ماسكەۋگە جالتاقتاۋمەن وتىر. قازاقتا «كۇشىك كۇنىندە كوپ تالانعان توبەت قاسقىر المايدى» دەگەن دانا ءسوز بار. ءبىز 200 جىلعا جۋىق رەسەيدىڭ وتارى بولدىق. تاۋەلسىزدىك العان 30 جىل ىشىندە ءالى دە كرەمل الدىنداعى كىرىپتارلىقتان قۇتىلعان جوقپىز. ويتكەنى تاۋەلسىز زاماندا ءونىپ-وسكەن جاڭا ۇرپاق، ازات ۇرپاق بيلىك باسىنا ءالى كەلگەن جوق. بيلىك باسىنا ەشبىر سىرتقى ساياسي كۇشكە كىرىپتار ەمەس جاڭا ۇرپاق كەلمەي وزگەرىس بولمايدى. ەگەر ەستەرىڭىزدە بولسا 2004 جىلدان بەرى قاراي ۋكراينا ءوز جەرىندەگى ءدال قازاقستانداعىداي بولعان اشارشىلىقتى بۇۇ-عا، اسىرەسە اقش-قا مويىنداتىپ ۇلگەردى. سودان بەرى قازاق ەلى ەشقانداي ءىس-شارا قابىلداعان جوق. مۇنىڭ بىردەن-ءبىر جاۋابى وسى.

كەرەك دەسەڭىز 1929-33 جىلعى اشارشىلىقتان ۋكراينداردان گورى قازاق حالقىنىڭ كوپ زارداپ شەككەنىن ۋكراينانىڭ عالىمدارى وتكەن جىلى عانا مويىنداپ وتىر. ويتكەنى «ولار جالپى حالقىنىڭ 65-70 پايىزىنان ايىرىلىپتى» دەپ مويىنداپ وتىر. ونى كەيىننەن اقش-تاعى سارا كەمەرون دەگەن عالىم «اقش نەگە قازاقستانداعى حالىق قىرعىنىن گەنوتسيد دەپ مويىندامايدى» دەگەن ماسەلە كوتەردى. ونىڭ سىرىن كەمەرون قازاق جاعىنان ەشقانداي ءوتىنىش نەمەسە باستاما بولعان جوق دەپ ءتۇسىندىردى. ول جاقىن ارادا بولا قويمايدى دا. ساياسي بيلىك اشىمباەۆتاردىڭ اۋزىمەن «گەنوتسيد دەپ مويىنداۋعا نەگىز جوق» دەپ اقتالعانداي بولادى. ەگەر قازاقستانعا ناعىز دەموكراتيالىق بيلىك كەلسە جاعداي تۇبەگەيلى وزگەرەدى. وعان ەش كۇمانىم جوق.

ءالىمحان ەرمەكۇلى: قازاق جەرىن سولتۇستىك، وڭتۇستىك دەپ بولۋگە بولمايدى...

-كەڭەس وداعىنىڭ زاڭدى مۇراگەرى رەسەي عوي. وزدەرىن زاڭدى مۇراگەرىمىز دەپ جاريالادى. ول سولاي دا. الايدا ەڭ جاقىن كورشى، ستراتەگيالىق ارىپتەس، گەوساياسي كورشى، شەكارالاسىمىز دەپ وتىرعان رەسەيدەن تەرريتوريالىق پرەتەنزيالاردى ايتپاعاندا، وسى اشارشىلىق، قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا، الاش ارىستارىنا قاتىستى ءتۇرلى پروۆوكاتسيالىق مالىمدەمەلەر جاسالىپ جاتادى. مىسالى، سونىڭ بىرەۋى بىلتىرعى جانبولات شولپانوۆ دەگەننىڭ اشارشىلىقتى «ميف»، «مۇستافا شوقاي ونى ويدان شىعاردى» دەگەنى نەمەسە ونىڭ الدىنداعى رەسەيلىك تاريحشى سەرگەي ماساۋلوۆ دەگەن بار، بيىل دا توقتاماي جازىپ جاتقان ۆەرحوتۋروۆ دەگەن بار. رەسەيلىك تاريحشىلار تاراپىنان وسىنداي ارانداتۋشىلىق جيىلەپ كەتۋىنە ءبىزدىڭ تاريحشىلار تاراپىنان قانداي رەاكتسيا بولۋى كەرەك جالپى؟

- ءوزىڭ ايتقانداي نيكونوۆ، فەدوروۆ، جيرينوۆسكي جانە، تاعى باسقا ساياساتكەرلەردىڭ ارانداتۋىشىلىق مالىمدەمەلەرىنە ەڭ الدىمەن ساياسي بيلىك تاراپىنان جاۋاپ بولۋى كەرەك ەدى. ونداي ارانداتۋشىلىق قايتالانبايتىنداي مالىمدەمە جاسالۋى، قارسىلىق، نارازىلىق ءبىلدىرىلۋى كەرەك. ساياسي نوتا جولدانۋى كەرەك. مىسالى پارلامەنتتەگى سەنات كوميتەتىنىڭ توراعاسى مۇحتار قۇل-مۇحامەدتىڭ ءوزىنىڭ جەكە پىكىرىن ايتىپ، نارازىلىق بىلدىرگەنىن، تاريحشى زيابەك قابىلدينوۆتىڭ نارازىلىق بىلدىرگەنىن كوردىك. ال ساياسي بيلىك تاراپىنان، ءسىم تاراپىنان ونداي نارازىلىق نوتا جولدانعانىن كورمەدىك. مىنا نيكونوۆ، جيرينوۆسكي، فەدوروۆتاردىڭ، اسىرەسە نيكونوۆتىڭ «سولتۇستىك قازاقستان ايماقتارىندا ەشقاشان حالىق تۇرماعان، بوس جاتقان ورىستىڭ جەرى» دەگەن ءسوزى بارىپ تۇرعان ارانداتۋشىلىق، قازاق جەرىنىڭ سولتۇستىك وڭىرلەرىن كونە حالقى - قازاقتان بوساتۋ ءۇشىن قاسقانا اشارشىلىق ۇيىمداستىرعانىن، ودان سوڭ 1950-جىلدارى «تىڭ يگەرۋ» دەگەن جەلەۋمەن ول وڭىرگە رەسەيدەن الدىمەن كومسومول جاستارىن، ولار تىم-تىراقاي قاشقان سوڭ، جازاسىن وتەپ شىققان وڭشەڭ باۋكەسپە ۇرى-قارى، قىلمىسكەرلەدى قارداي بوراتقانىن تاريحشى نيكونوۆ بىلمەيدى ەمەس، ا بىلە تۇرا «بوس جاتقان ورىس جەرى» دەۋىن – اشتىقتان قىرىلعان حالقىمىزدىڭ قۇرباندارىنا، ولاردىڭ ارۋاقتارىنا قارسى جاساعان فاشيزمنەن ارتىق زۇلىمدىعى دەپ باعالار ەدىم. ول جەر نەگە بوس قالدى؟ كرەملدىڭ قاساقانا ۇيىمداستىرعان اشارشىلىعىنىڭ سالدارىنان قازاقتىڭ ۇلى دالاسىنىڭ سولتۇستىك ءوڭىرى بوس قالدى. سول 30 جىلدارى. وعان قوسا تاعى ءبىر سۇمدىقتى ايتايىن.

الاش وردا توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ءالىمحان ەرمەكۇلىنىڭ 1920-جىلدارى ول كەزدە ول نكۆد تەرگەۋشىلەرىنە بەرگەن سۇحباتتارىنىڭ بىرىندە 1924 جىلى ماسكەۋگە بارا جاتقان جولدا وعان سول كەزدەگى قازاقستان باسشىلارىنىڭ ءبىرى فيليپپ گولوششەكين: «ەگەر قازاقستان ءوزىنىڭ سولتۇستىك وبلىستارىن رەسەيگە بەرەتىن بولسا، وندا قازاقستان وداقتاس رەسپۋبليكا مارتەبەسىن الادى. ال سولتۇستىكتەگى قازاقتاردىڭ ءبارىن جەتىسۋ وبلىسىنا كوشىرسە» دەگەندە، ءالىمحان ەرمەكۇلى وعان ءاليحان بوكەيحاننىڭ ۋاجدەرىمەن جاۋاپ بەرگەن. «قازاق جەرىن سولتۇستىك، وڭتۇستىك دەپ بولۋگە بولمايدى، ويتكەنى قازاقتىڭ ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعىنىڭ ءبىرتۇتاس، بولىنبەس اينالىمى. قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگى بىتە قايناسىپ جاتىر. قازاق مالىن قىستىگۇنى وڭتۇستىككە، جازدىگۇنى سولتۇستىك وڭىرگە جايىلىمعا ايداعان. ەگەر سولتۇستىكتى ءبولىپ الساڭدار قازاق اۋتونومياسىن مۇلدە جويىڭدار»، - دەپ تالاپ قويعان. ءسويتىپ 1924 جىلدىڭ قازان ايىندا جوق جەردەن قۇرىلعان وزبەكستانعا وداقتاس رەسپۋبليكا مارتەبەسىن بەرەدى دە، بۇگىنگى قازاق تەرريتورياسىندا 1917 جىلدان بەرى جاساپ كەلگەن الاش-قازاق رەسپۋبليكاسى 1936 جىلعا دەيىن وداقتاس رەسپۋبليكا مارتەبەسىن العان جوق. اقىرىندا قازاقتار سول وبلىستى بەرمەگەننەن كەيىن سول وبلىستى 1950-جىلدارى «تىڭ يگەرۋ» دەگەن جەلەۋمەن ءبولىپ الۋعا دەگەن ەكىنشى تالپىنىس بولاتىن. ءبىرىنشى تالپىنىس سول 1924 جىلدارى. مىنە ءبىز بۇگىن سول قيتۇرقى ساياساتتىڭ سالدارىن كورىپ وتىرمىز.

كەڭەس جۇيەسىنە ساياسي باعا بەرىلمەي، الاش قايراتكەرلەرىنە لايىقتى باعا الۋ جوق

ال ەندى سول جەرلەردى بەرمەگەننەن كەيىن 1929-33 جىلدارى اشتىق ءدال سونداي ماقساتپەن جۇزەگە اسىرىلعان. سول ماقساتتىڭ تۇپكىلىكتى سوڭعى اكتىسى – 1950-جالدارى باستالعان تىڭ يگەرۋ ساياساتى بولدى. ءسويتىپ قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىنە رەسەيدەن، ۋكراينادان، باسقا ەلدەردەن كەلگەن كەلىمسەكتەردى قارداي بوراتتى. ءسويتىپ قازىر قازاقستاننىڭ سولتۇستىك 5 وبلىسى ءالى دە جەرگىلىكتى حالىق ەمەس، كەزىندە 60 جىلدارى رەسەيدەن كەلگەن باسقا ۇلت وكىلدەرى باسىم تۇرادى. ءالى كۇنگە دەيىنگى اشتىقتىڭ زاردابىن كورىپ كەلەمىز.

- ءبىز مۇستافا شوقايعا قاتىستى ءجيى ايتا بەرمەيمىز. رەسەي تاريحشىلارىنىڭ دا كوپ شۇيلىگەتىنى وسى مۇستافا شوقاي...

- ماسەلە مىنادا. بيىل تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعىن تويلايمىز. 30 جىلدىڭ ىشىندە كەشەگى قىلىشىنان سورعالاعان، «زۇلىمدىق يمپەرياسى»، «از حالىقتاردىڭ تۇرمەسى» دەگەن باعا العان كەڭەس وداعىنا، كەڭەستىك جۇيەگە، كوممۋنيستىك-پارتوكراتيالىق ديكتاتۋراعا تيەسىلى ساياسي باعا بەرىلمەي، ءبىز نە مۇستافا شوقاي، نە ءاليحان بويكەيحان، جالپى الاش قايراتكەرلەرىنە لايىق تاريحي دا، ساياسي باعا بەرە المايمىز.

ناتسيستىك گەرمانيا ءوز حالقىن كەڭەس وداعىنداي جاپپاي قىرعان جوق

رەسەي 1939 جىلى باستالعان سوعىسقا باستاماشى بولعان. جالعىز گەرمانيا ەمەس، ەكەۋى جۇپتاسىپ باستاما كوتەردى. 1939 جىلى كەڭەس وداعى گەرمانيامەن «ريببەنتروپ-مولوتوۆ پاكتىسىنا» قول قويىپ، پولشانى ءوزارا ءبولىسىپ الدى. 1939 جىلدىڭ قاراشاسىنان 1940 جىلدىڭ ناۋرىزىنا دەيىن فينليانديانا باسىپ الماق بولىپ، ماسقارا جەڭىلىس تاپتى. 1940 جىلى بالتىق تەڭىزى جاعالاۋىنداعى ءۇش رەسپۋبليكانى باسىپ الدى. ۋكراينا مەن بەلورۋسسيانىڭ باتىس بولىكتەرىن باسىپ الىپ، بىلايشا ايتقاندا كەڭەستەندىردى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ءۇشىن كەڭەس وداعىنىڭ دا كۇناسى ناتسيستىك گەرمانيادان كەم ەمەس.

ال ەندى فاشيستىك گەرمانيا دەيمىز، اقيقاتىندا ول فاشيزم ەمەس، ناتسيزم. ناتسيستىك گەرمانيا ءوز حالقىن كەڭەس وداعىنداي جاپپاي قىرعان جوق. مىسالى قازىرگى رەسەي عالىمدارى، ونىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك دۋما دەپۋتاتتارى 1917 جىلدان 1959 جىلعا دەيىن رەسەيدە، كەڭەس وداعىندا 110 ملن حالىقتىڭ قىرىلعانىن مويىنداپ وتىر. عالىمداردىڭ كوپشىلىگى وسىمەن كەلىسىپ وتىر. ناتسيستىك گەرمانيانى تۋدىرعان كىم دەپ ويلايسىز؟ – ونىڭ بۇلترتپايتىن ءبىر-اق جاۋابى بار - ول كەڭەس وداعى. ەڭ العاشقى كونتسلاگەرلەر قايدا قۇرىلدى؟ – 1919 جىلى كەڭەس وكىمەتى قۇردى. ناتسيستىك گەرمانيانىڭ ادامجەگىش گەستاپو مەكەمەسىن قۇرۋعا كەڭەس وكىمەتىنىڭ اتاسى ۆ. ۋليانوۆ-لەنيننىڭ بۇيرىعىمەن قۇرعان بۇكىلرەسەيلىك توتەنشە كوميتەت (ۆسەروسسيسكي چرەزۆىچاينىي كوميتەت) ۇلگى-ونەگە بولعان جوق پا!؟! ەسكە سالا كەتەيىن، وسى بتك (ۆچك) كەيىنىرەك نكۆد، مگب، كگب بولىپ ۇلعايىپ، بۇكىل كەڭەس حالقىنا قوسا، بۇكىل الەمنىڭ قاھارىنا اينالدى. ال ولاردىڭ قىزمەتكەرلەرىن قىسقاشا «چەكيست» دەيتىن. ءبىزدىڭ ۇقك قىزمەتكەرلەرىن دە بۇگىن جايدان جاي «چەكيست» دەمەيدى. مىنە كەڭەس وداعىنداعى جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ناۋقانىن مىنە وسى «چەكيستەر» مەكەمەسى ارقىلى جۇزەگە اسىردى. ال ناتسيستىك گەرمانيا ءوزىنىڭ ساياساتىن كەڭەس وداعىنىڭ وسىنداي «ۇلگى-ونەگەسىمەن» جانە «باي تاجىريبەسىمەن» جۇرگىزدى ەمەس پە!؟!

ءبىز ءالى دە كەڭەس وداعىنىڭ تاپتاۋرىندارىنىڭ كولەڭكەسىندە ءجۇرمىز

سودان ماۋسىم ايىنا دەيىن كەڭەس وداعى مەن ناتسيستىك گەرمانيا وداقتاس بولدى ەمەس پە؟ ءبىز ءالى دە كەڭەس وداعىنىڭ تاپتاۋرىندارىنىڭ (ستەرەوتيپتەرى) كولەڭكەسىندە ءجۇرمىز. ماسەلە وسىندا. ەگەر ءبىز كوممۋنيستىك-پارتوكراتيالىق ديكتاتۋرا بيلەپ-توستەگەن كەڭەس وداعىنا لايىقتى ساياسي باعاسىن بەرەتىن بولساق، مۇستافا شوقاي «حالىق جاۋى» بولدى ما الدە وتارشىل پاتشانىڭ قۇرىعىنان قۇتىلماي جاتىپ، كەڭەستىك يمپەريانىڭ ەزگىسىنە دۋشار بولعان حالقىنىڭ ناعىز جاناشىرى بولدى ما؟ ءبىز كەڭەس جۇيەسىنە تيەسىلى ساياسي ءارى تاريحي باعاسىن بەرگەن كەزدە، مۇستافا شوقايدى دا، كەڭەس وداعى تۇگەل قىرىپ سالعان الاش قايراتكەرلەرىن دە، ۇلت قايراتكەرلەرىن دە اقتاۋدىڭ ەش قاجەتى بولمايدى. ويتكەنى كەڭەس وداعى كەلمەسكە كەتكەنگە دەيىن الەمدەگى ەڭ زۇلىم مەملەكەت – ول كەڭەس وداعى ەكەنىن ءبارى مويىنداۋعا ءماجبۇر بولادى. مويىنداۋعا قۋانا كەلىسەدى. كەڭەس وداعىن كەزىندە از حالىقتاردىڭ تۇرمەسى دەپ اتاسا، ونىڭ زاڭدى مۇراگەرى بولىپ قالعان رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىندا قانشاما ازىن-اۋلاق حالىق قالدى. ەڭ الدىمەن تۇركى-مۇسىلمان حالىقتارى. 2009 جىلدان بەرى قاراي رەسەيدەگى قانشاما ۇلتتىق اۆتونوميا مەن اۆتونوميالىق وبلىس جويىلدى. ول حالىقتار شىنىندا دا كوبىسى ازايىپ، ءتىلىن، ءدىلىن، مادەنيەتىن جوعالتىپ، ءبارى ورىستانىپ كەتتى. كەشەگى كەڭەس وداعى ورناعانعا دەيىن رەسەي يمپەرياسى ازىن-اۋلاق حالىقتاردىڭ تۇرمەسى بولسا، كەڭەس وداعى سول ساياساتتى ارى قاراي جالعاستىردى. سول ساياسات كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن دە بۇگىنگى رەسەي فەدەراتسياسىندا ەشقانداي وزگەرىسكە ۇشىراعان جوق. مەن مۇنى ساياساتكەر ەمەس، ازامات، زەرتتەۋشى رەتىندە ايتىپ وتىرمىن. نەگە رەسەيدىڭ ساياساتكەرلەرى عانا قازاقستاننىڭ ۇلتتىق ار-نامىسىنا ءتىل تيگىزەدى؟ ءوز تاريحىمىزدى، ونىڭ ىشىندە جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن مەن اشارشىلىق تاريحىن ۇلتتىق كوزقاراسىمىزبەن زەرتتەپ، جازۋىمىزعا نەگە قول سۇعادى، نەگە كيلىگەدى؟ بۇل تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ ىشكى ساياساتىنا قول سۇعۋ عوي!

حان كەنەنىڭ باس سۇيەگىن اكەلۋگە ءبىزدىڭ بيلىك قۇلىقتى بولماي كەلدى

- حان كەنە باس سۇيەگىنىڭ تابىلىپ، ماسكەۋ باستاماسىمەن قازاقستانعا قايتارۋ تۋرالى كوميسسيانىڭ جۇمىس باستاعانى تۋرالى اقپاراتتى تاريحشى زيابەك قابىلدينوۆ سۇيىنشىلەپ جازدى. وسى جايلى ايتايىقشى.

- عىلىم دوكتورى، پروفەسسور زيابەك قابىلدينوۆ - مەنىڭ ارىپتەسىم ءارى جاقىن دوسىم. بىراق زيابەك مىرزا ونداي حاباردى تەلەفون ارقىلى الىپتى. رەسمي قاعاز، حات كەلىپ تۇسپەگەن. ەڭ باستىسى، سول رەسەيدەن مادەنيەت مينيسترلىگىنەنبىز دەپ حابارلاسقان ادامنىڭ ءوزى سودان بەرى جىم-جىرت، ءۇنسىز قالدى. سولاي بولعانى راس.

تاعى ءبىر اقپارات بويىنشا، كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگى سالىنعان جاشىك رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى شەكارادا تۇرىپ قالىپتى-مىس. اينالايىن-اۋ، ول جاشىك رەسەي-ۋكراينا شەكاراسىندا قايدان اداسىپ ءجۇر؟ مەنىڭشە، بۇل كرەمل، كەم دەگەندە مادەنيەت مينيسترلىگى تاراپىنان ويلاستىرىلىپ وتىرعان ءبىر ساياسي ويىن با، كوزبوياشىلىق پا، وتە تۇسىنىكسىز نارسە. سوندىقتان بۇعان جارىتىپ ەشتەڭە ايتا المايمىن.

بىراق ءبىر ايتارىم، كەنەسارى حاننىڭ باس سۇيەگىن ەستەرىڭىزدە بولسا 2016 جىلى سول كەزدەگى پرەمەر-مينيستر كارىم ءماسىموۆ ءوزىنىڭ ينستاگرام پاراقشاسىندا: «مەن قازىر رەسەيلىك ارىپتەسىم دميتري مەدۆەدەۆپەن كەزدەسكەندە كەنەسارى حان مەن كەيكى باتىردىڭ باس سۇيەكتەرىن قايتارۋ ماسەلەسىن قويامىن» دەپ جازىپ ەدى. بىراق سوڭعى ءبىر اقپار بويىنشا، مەدۆەدەۆ كەلگەندە ءماسىموۆ كەنەسارى ماسەلەسىن ىسىرىپ قويىپ، كەيكى باتىر ماسەلەسىن عانا قويىپتى. ارادا جارتى جىل، ءبىر جىل ءوتتى مە، كەيكى باتىردىڭ باس سۇيەگىن ەلگە قايتارىپ بەرىپ، ونى سالتاناتپەن ءوزىنىڭ تۋعان ەلىندە جەرلەگەنى بارىمىزگە ءمالىم.

ال كەنەسارى حاننىڭ باسى تۋرالى ءالى كۇنگە دەيىن ءلام-ميم اڭگىمە جوق. سوعان وراي مەن وتكەن جىلدىڭ 21 قاڭتارىندا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ اتىنا ارنايى حات جولداعان بولاتىنمىن. ول حاتىمدا: «كەنەسارى حاننىڭ باس سۇيەگى ماسەلەسىن جالپى تاۋەلسىزدىك العان ساتتەن بەرى، ءتىپتى كەڭەس وداعىنان بەرى قاراي ەلگە قايتارۋ تۋرالى ماسەلە ۇنەمى كوتەرىلىپ كەلەدى. ەڭ سوڭىندا پرەمەر-مينيستر كارىم ءماسىموۆتىڭ ءوزى 2016 جىلى وسىنداي ماسەلەنى رەسەيدەگى ارىپتەسى مەدۆەدەۆتىڭ الدىنا قويامىن دەپ ەلدىڭ ءبارىن دۇرلىكتىرىپ، اقىرىندا ول ءۇنسىز كەتتى. بۇنىڭ سىرى نەدە؟ بۇكىل بۇقارا حالىق كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگىن اسىعا كۇتىپ وتىر. وسىعان قانداي جاۋاپ بەرەسىز؟» - دەپ جازدىم. ءبىر اي وتە پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنەن ەمەس، مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنەن جاۋاپ الدىم. ول جاۋاپتا: «وسىعان دەيىن رەسەيگە كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگىن ىزدەستىرۋگە بارعان بىرنەشە ەكسپەديتسيانىڭ ءساتسىز اياقتالعانىن ايتادى دا، ەڭ سوڭىندا «1994 جىلى اكادەميك قوزىباەۆتىڭ رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، ەرميتاجدىڭ ديرەكتورى پيوتروۆسكيگە حات جازعانى، 2002-2003 جىلدارى قازىر مارقۇم بولىپ كەتتى، اندرەي دورونين دەگەن ءجۋرناليستىڭ جازعان ماقالاسىننىڭ اقىرىندا ءبىزدىڭ مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ كەنەسارى بابامىزدىڭ باس سۇيەگى ساقتالۋى مۇمكىن مەكەمەنىڭ ءبىرى – رەسەيدىڭ فقق ءارحيۆىنىڭ مالىمەتىن انىقتاۋعا ىقپال ەتۋ جونىندە، قر ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنە حات جولداندى»، - دەپ جازادى.

«ەندى كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگى ماسەلەسى ءوز كەزەگىندە اتالعان مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ ەرەكشە باقىلاۋىندا تۇرعانىن حابارلايمىز» دەپ قۇلاعدار ەتەدى. مىنە جاۋاپ وسى. مادەنيەت مينيسترلىگى كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگىن قايتارۋ ماسەلەسىن ءوزىنىڭ باقىلاۋىندا ۇستاعان بولسا، وندا رەسەيدىڭ مادەنيەت مينيسترلىگى تاريحشى، تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى زيابەك قابىلدينوۆقا نەگە حابارلايدى؟ قازاقستاننىڭ مادەنيەت مينيسترلىگىنە نەگە حابارلاسپايدى؟ ءبىر سوزبەن ايتقاندا، كەنەسارى حاننىڭ باس سۇيەگىن ەلگە الىپ كەلۋ - رەسەيدىڭ بىزگە بەرگىسى كەلمەي، تىرەسىپ، قارسىلاسىپ بەرمەي وتىرعانىندا ەمەس، بار ماسەلە - ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ سول كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگىن قاتاڭ تالاپ ەتپەي وتىرعانىندا. بۇعان بۇكىل ەل بىلەتىن ءبىر شارۋا بار. باياعىدا 80 جىلداردىڭ ورتاسى كەزىندە بولاشاق تۇڭعىش ەلباسىمىز بولگارياداعى ۆانگا دەگەن كورىپكەل ايەلگە بارىپ، سول ايتىپتى-مىس: «ەگەر سول قازاقتىڭ بۇلىكشىل حانىنىڭ سۇيەگى تۇگەل جينالىپ، ءوز ەلىنە كەلەتىن بولسا، ءسىز تاقتان كەتەسىز» دەپ ايتىپتى-مىس، سودان بەرى باس سۇيەكتى ەلگە قايتارعىسى كەلمەيتىن كورىنەدى. وسىنداي لاقاپ اڭگىمە بار. بولىپ جاتقان وقيعالار سول لاقاپ اڭگىمەنىڭ ءوزى شىندىق پا دەگەن وي كەلەدى.

- 2015 جىلى دات-قا بەرگەن سۇحباتىڭىزدا «كەنەسارى حاننىڭ باس سۇيەگى ەلگە اكەلىنبەي، قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى تولايىم توي بولمايدى» دەگەن ءسوزدى ايتقان ەكەنسىز.

- بۇل نەگىزى قازاقتىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان قاسيەتتى ءسوزى عوي. «ءولى رازى بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەگەن قازاقتىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان تۇيسىك-تۇسىنىگى، وشپەس سەنىمى، ۇلتتىق ءدىلى بار. 30 جىل تاۋەلسىزدىكتىڭ ىشىندە ءالى دە تىعىرىقتان شىعا الماي كەلە جاتقانىمىز، ەلىمىزدەگى جاعدايدىڭ ءالى دە دەموكراتيالانباي، حالىقتىڭ ءوزىن ەركىن سەزىنىپ، وسى ەلدىڭ قوجايىنى رەتىندە قوجالىق ەتىپ، ءوز ەلىن وركەندەتۋگە نەگە ۇمتىلماۋىنىڭ سەبەبى، مۇمكىن، سول حان كەنەنىڭ، ءبىرتۇتاس قازاق حاندىعىنىڭ سوڭعى حانىنىڭ سۇيەگى ءالى تۋعان توپىراعىنا جەتپەي، ارۋاعى ءالى جاي تاپپاي جاتقانى بولار.

كەنەسارىنى قىرعىزدار ساتقان جوق

- وسى تاقىرىپتى تۇيىندەيىكشى. كەنەسارى قازاق ءۇشىن كىم؟ «قىرعىزداردىڭ ساتقىندىعىنا» تاريحي باعا بەرىلدى مە، دەگەن سۇراق قوعامدا تالقى بولدى…

- وعان ازامات رەتىندە، زەرتتەۋشى رەتىندە مىنانداي بەرىك ويىم بار. ول زامان باسقا زامان بولاتىن. مەن ساتقىندىق دەپ ايتۋعا اۋزىم بارمايدى. قىرعىزدار ءوزىنىڭ مۇددەسىن، ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن، ەڭ كەمىندە قازاقتان تاۋەلسىزدىگىن كوزدەدى. جالپى بۇل قىرعىزداردىڭ تۇتقىنىنا تۇسۋگە رۇستەم مەن سىپاتاي باتىردىڭ ساتقىندىعى سەبەپ بولعان جوق پا! سونى نەگە ويلامايمىز؟

سوسىن ءبىر كەزدە ابايدىڭ اكەسى قۇنانباي اعا سۇلتان بولىپ تۇرعان كەزدە سول كەنەسارىعا قارسى پاتشا اسكەرىمەن بىرگە جورىققا اتتانىپ، ءبىر توبەدەن كەنەسارىنىڭ اق تۋىن ۇستاعان ساربازدى كورىپ بىتىراپ قاشىپ كەتكەنى بار ەمەس پە!؟! ول ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۋعان ءىنىسى ىسماحان تورەنىڭ ەستەلىكتەرىندە بار. ول ەستەلىكتەرى 1996 جىلى «جۇلدىز» جۋرنالىندا تولىق جاريالاندى.

سوندا ءبىز قۇنانباي وسكەنبايۇلىن دا ساتقىن دەيمىز بە؟! سىپاتاي مەن رۇستەم باتىرلاردى دا ساتقىن دەيمىز بە؟! سول كەزدە اعا سۇلتان بولىپ جۇرگەن، پاتشا بيلىگىنەن نەشە ءتۇرلى شەن العان، اقشا العان، ماراپات العان قازاق رۋباسىلارىنىڭ، تورەلەرىنىڭ كوبىسىن ساتقىن دەپ ايتۋعا ءماجبۇر بولامىز. ول كەزدە ساتقىندىق زامان ەمەس، زاماننىڭ ءوزى سولاي بولدى. ءسويتىپ قىرعىزداردى ساتقىن دەپ، ءوزىمىزدىڭ تۋىس حالقىمىزدى ءبىر تاريحي وقيعا ءۇشىن كەۋدەسىنەن يتەرىپ، ولار ساتقىندار دەپ ايىپتاۋ ول ساناعا قونبايتىن نارسە. اقىرىندا قىرعىزدارعا «كەنەسارىنىڭ باسىن كەسىپ ال دا، ومبىدا وتىرعان باتىس-ءسىبىر گەنەرال-گۋبەناتورلىعىنىڭ كنيازى گورچاكوۆقا اپارىپ تاپسىر» دەپ كەڭەس بەرگەن كىم؟ رۇستەم مەن سىپاتاي باتىرلار. وزدەرى سوعان ەرىپ بارىپ، كنياز گورچاكوۆ ماراپاتتاعاندا، سوعان تالاسقانى بار. بۇنى ستەپنياكتىڭ 1923 جىلى تاشكەنتتە جارىق كورگەن كەنەسارى تۋرالى كىشكەنە كىتاپشاسىنان وقىپ كورۋگە بولادى.

الاش رەسپۋبليكاسى قۇرىلعاندا قىرعىز حالقى ونىڭ قۇرامىندا بولعان

ەكىنشىدەن، 1917 جىلى ورىنبوردا الاش رەسپۋبليكاسى قۇرىلعاندا قىرعىز حالقى وسى رەسپۋبليكانىڭ قۇرامىندا بولعانىن ءبىز ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىندا جانىش سولتونوەۆ دەگەن قىرعىز ازاماتى بولدى. قىرعىزداردى تەك كەڭەس ۇكىمەتى ورناعاننان كەيىن، 1924 جىلى عانا بىزدەن ءبولىپ الىپ، قىرعىز اۆتونوميالىق وبلىسى دەپ رەسەي قۇرامىنا قوسقان. ءسويتىپ كەڭەس وداعى 1925 جىلى ورتا ازياداعى ءبىر-بىرىنە تۋىسقان، تىلدەس، دىندەس حالىقتاردىڭ ءبارىن كەرىسىنشە ءبىر-بىرىنەن ءبولىپ، اجىراتىپ، ءسويتىپ 5 ۇلتتىق رەسپۋبليكا قۇرىپ ءبىر-بىرىنە ايداپ سالىپ وتىردى.

ءاليحان بوكەيحان كەنەسارى حاندى وتە بيىك قادىرلەگەن

الاش اۆتونومياسى كەرىسىنشە، جوشى حان اۋلەتىندە التىن وردا كەزىندەگى تۇركى-مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، تۇران يمپەرياسىن، تۇركىستان مەملەكەتىن قايتا قۇرۋدى جوسپارلاعان بولاتىن. مىنا مۇستافا شوقايدىڭ 20-شى جىلداردىڭ باسىندا ەۋروپاعا بارىپ، ۇلى تۇركىستان يدەياسىن ناسيحاتتاۋىنىڭ ەڭ باستى سىرى، ءتۇپ-تامىرى - سول الاش يدەياسىنىڭ ىشىنەن شىعادى.

ال كەنەسارى حان قازاق ءۇشىن كىم؟ كەنەسارى ورىسقا قوسىلماي تۇرىپ، ورىس ءبىزدى جاۋلاپ الماي تۇرىپ، قازاق اتاۋلى دەربەس تاۋەلسىز حاندىق ۇلگىدەگى مەملەكەتتىڭ بولعانىنىڭ بىردەن-ءبىر ايعاعى. قازاقتىڭ ءالى ازات، رۋحى بيىك حالىق بولعاندىعىنىڭ كەپىلى، تاريحي دالەلى – كەنەسارى حان تۇلعاسى بولاتىن. كەنەسارى حان نە قىتايدىڭ، نە الىپ رەسەيدىڭ بيلىگىن مويىنداعىسى كەلگەن جوق. ول جارايدى، ءتىپتى حاندىق فورمادا بولسىن، تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىن ساقتاپ قالۋدى ارمانداپ، سول ءۇشىن ولە-ولگەنشە كۇرەسىپ ءوتتى. سوندىقتان كەنەسارى حان – ازاتتىق پەن ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىنىڭ، حالقىنىڭ بيىك رۋحىنىڭ، ۇلتتىق مەملەكەتتىگىنىڭ بىردەن-ءبىر جارقىن كەپىلى. سول سەبەپتى حان كەنە قازاق ءۇشىن وشپەس ەستەلىك، ماقتانىش ەتەتىن بىردەن-ءبىر تاريحي تۇلعا. ءاليحان بوكەيحان كەنەسارى حاندى ارقاشان دا وتە بيىك، قاتتى قادىرلەگەن.

ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنت بولعانىن ەشكىم مويىنداعىسى كەلمەيدى

- بيىل الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ 155 جىلدىعى. كارانتين جاعدايىن، پاندەميانى تۇسىنەمىز، قابىلدايمىز. دەسە دە مەملەكەت وسى ايتۋلى داتاعا لايىق كوڭىل ءبولدى مە؟

- جوق. ءبىر اليحانعا عانا ەمەس، كەلەسى جىلى ءاليحاننىڭ جاقىن ارىپتەسى، ەڭ جارقىن شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولادى. مىنە وسى ايتۋلى مەرەكەگە دە بايلانىستى لايىق ءىس-شارا اتقارىلىپ جاتىر دەپ ايتۋعا اۋىزىم بارمايدى.

بىرىنشىدەن، ءاليحاننىڭ 150 جىلدىعى، ەسىڭدە بولسا، 2016 جىلى «جەتىم قىزدىڭ تويىنداي» تويلاندى. مەملەكەت تاراپىنان كوك تيىن اقشا بولىنگەن جوق. مەملەكەت تاراپىنان ەشقانداي سالتاناتتى ءىس-شارا ۇيىمداستىرىلعان جوق.

2017 جىلى الاش اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلعانىنا 100 جىل تولعان مەرەيتويى دا ءدال سولاي بولىپ ءوتتى. ول جەردە ءتىپتى الاش اۆتونومياسى، الاش رەسپۋبليكاسى، الاش مەملەكەتى دەگەن ءسوز ايتىلعان جوق. سول پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ ىشكى ساياسات ءبولىمى ۇيىمداستىرعان حالىقارالىق كونفەرەنتسيادا سويلەگەن الاشتانۋشى عالىم، اكادەميك مامبەت قويگەلديەۆ تە ءوزىنىڭ بايانداماسىندا «اۆتونوميا» دەگەن ءسوزدى ايتقان جوق. ەڭ باستىسى ءاليحان بوكەيحانعا وسى بۇگىنگى قازاق ەلىنىڭ ىرگەتاسىن كوتەرۋشى اتاسى رەتىندە نە تاريحي، نە ساياسي باعا بەرىلگەن جوق. ونى تەك مەملەكەت قايراتكەرى رەتىندە عانا باعالايدى. ال ول بۇگىنگى قازاق ەلىنىڭ الاش رەسپۋبليكاسى بوپ تۇرعان كەزىندەگى تۇڭعىش پرەزيدەنتى بولعانىن ەشكىم مويىنداعىسى كەلمەيدى. ويتكەنى وسىنىڭ ءبارى ءبىر كىسىگە قاتتى ءتيىپ كەتەدى. ءبىر كىسى سونىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ قويايىن دەپ تۇر. اتىن اتاماسام دا ءبارى ءتۇسىنىپ وتىرعان شىعار. سول سەبەپتى 2016 جىلى ءاليحاننىڭ 150 جىلدىعى تويلانعان جوق. 2017 جىلى الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ 100 جىلدىعى تويلانعان جوق.

تەك بيىل عانا سەڭ قوزعالعانداي بولىپ، وسى 3 ناۋرىزدا الاش عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى، زيابەك قابىلدينوۆ باستاعان تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى، ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى بىرىگىپ وتكىزگەن حالىقارالىق كونفەرەنتسياعا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوزىنىڭ ارنايى قۇتتىقتاۋىن جولدادى. ءسويتىپ بۇل كونفەرەنتسياعا پرەزيدەنت اكىمشىلىگى باسشىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى داۋرەن اباەۆ، ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى اسحات ايماعامبەتوۆتەر قاتىسىپ، بيىلدان باستاپ الاش تاقىرىبىنا ەداۋىر جىلى قاس-قاباعىن كورسەتە باستادى.

سوعان قاراماستان الاش تاقىرىبىنا قاتىستى، سونىڭ ىشىندە ءاليحان بوكەيحاننىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنە قاتىستى بىرنەشە كىتاپتى قارجىلاندىرۋعا مادەنيەت مينيسترلىگىنەن قاراجات بولىنبەي وتىر. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ جىل باسىندا – قاڭتار ايىندا شىققان «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» دەگەن ماقالاسىنا نازار اۋدارساڭىز، ول جەردە دالدەپ تۇرىپ ايتقان: «الاش تاقىرىبىن زەرتتەۋشى عالىمدار مەن جازۋشىلارعا قولداۋ كورسەتۋ، الاش قايراتكەرلەرى مۇرالارىن تۇگەل باسىپ شىعارۋدى ارى قاراي جالعاستىرۋ كەرەك» دەگەن ناقتى تاپسىرما بەرىلدى. بىراق ول تاپسىرما تاعى دا ەلەنباي قالىپ جاتىر.

گۋميلەۆتىڭ قازاققا قانداي جاقسىلىعى بار ەدى؟..

ونىڭ ىشىندە ءماجىلىس دەپۋتات قازىبەك يسانىڭ كوتەرگەن ماسەلەسى – اششى شىندىقتى اشىق ايتۋ. اليحانعا لايىق ءبىر كوشەنىڭ بولماۋى – ارۋاققا قيانات. ايتپەسە استاناداعى باستاپقىدا ورىنبور دەپ اتالعان ماڭگىلىك ەل كوشەسىنە ءاليحاننىڭ ەسىمىن بەرۋگە نەگە بولمايدى؟ ول كوشەدە ءبىزدىڭ بۇكىل جوعارى اتقارۋشى بيلىگىمىز وتىرعان جوق پا، پارلامەنت وتىرعان جوق پا!

ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىن الايىق. وعان كەڭەس وداعىندا ءومىر سۇرگەن گۋميلەۆتىڭ اتىن بەرىپتى. گۋميلەۆتىڭ قازاققا قانداي جاقسىلىعى بار ەدى؟ ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنە گۋميلەۆتىڭ ەسىمىن ۋاقىتشا بەرىپ، كەزى كەلگەندە ءبىر كىسىنىڭ ەسىمىن بەرۋ جوسپارلانىپ كەلدى. قازىر ول كىسىنىڭ اتىندا باسقا زور ءارى باي حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەت بار. ەندى ءاليحاننىڭ اتىن بەرۋگە قانداي بوگەت بار؟ ءبىز وسى ماسەلەنى باياعىدان بەرى كوتەرىپ كەلە جاتىرمىز. ءاليحاننىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولاردىڭ الدىندا. ءاليحان بوكەيحاندى ەلىمىز مويىنداماي وتىرعاندا حالىقارالىق بۇۇ-نىڭ رۋحانيات پەن مادەنيەت ماسەلەسى بويىنشا يۋنەسكو ۇيىمى مويىنداپ وتىر.

«يت اينادان ءوزىن كورگەندە ءوزىن تانىماي، ايناداعى ءوزىنىڭ سۇلباسىنا ءوزى ۇرەدى»

ءبىز الاش اۆتونومياسىن مويىنداعىمىز كەلمەيدى. ال بار-جوعى 72 جىل ءومىر سۇرگەن پاريج كوممۋناسىن فرانتسۋزدار كوككە كوتەرىپ، ماقتانىش تۇتادى. ال وسى بۇگىنگى قازاق مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاپ، قازاق حاندىعىنىڭ ءۇيىندىسى ۇستىنەن ۇلتتىق مەملەكەتىنىڭ شاڭىراعىن قايتا كوتەرگەن الاش رەسپۋبليكاسىن اشىپ ايتۋعا، الاش اۆتونومياسى بولعان جوق دەپ ءوزىمىزدىڭ اكادەميك عالىمدارىمىزدىڭ اۋزىمەن بۇكىل الەمگە پاش ەتىپ ءجۇرمىز.

ح. دوسمۇحامەدۇلىنىڭ «يت اينادان ءوزىن ءوزى تانىماي، وزىنە ءوزى ۇرەدى» دەگەن تەڭەۋى بار. يا، ءبىز سول يتكە ۇقسايمىز. تاريحي جادىنان ايىرىلعان، ءوزىنىڭ رۋحىنان، ۇلتتىق سانا-سەزىمىنەن ايىرىلعان بۇقارا حالىقتى ايتپاي-اق قويايىن، عالىمدارىمىز الاش تاريحىنا سول يت سياقتى ۇرەتىن سياقتى. وسى كۇنگە دەيىن الاش اۆتونومياسى بولعان جوق دەپ بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ ءجۇرمىز. الاش اۆتونومياسى، الاش قايراتكەرلەرى كەڭەستىك شەكتەۋ مەن تىيىم سالۋ شارالارىنان، قۇپيالىعىنان وتكەنىنە 30 جىلدان اسىپ كەتسە دە، وسى كۇنگە دەيىن نە الاش قايراتكەرلەرىنە، نە ولاردىڭ وسى كۇنگە دەيىن بىزگە امانات ەتىپ قالدىرىپ كەتكەن قازاق مەملەكەتىنىڭ زور تاريحي ارەكەتىنە ءالى دە ساياسي جانە تاريحي باعا بەرگەن جوقپىز. سوندىقتان وسى جاقىن ارادا ولارعا لايىقتى سىي-قۇرمەت پەن قوشەمەت كورسەتىلەدى دەپ كۇتۋ وتە قيىن.

وتكەن جولى ۆيتسە-پرەمەرگە جولدانعان حاتتا استانامىزداعى تۇران داڭعىلى مەن سىعاناق كوشەسىنىڭ بۇرىشىنداعى بوس الاڭعا الاش اللەياسىن اشىپ، قاق ورتاسىنا اليحانعا ءزاۋلىم ەسكەرتكىش ورناتايىق دەگەن ۇسىنىس ايتىلدى. سوسىن الماتى قالاسىنداعى قازاق ۇلتتىق اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتىنە ءاليحاننىڭ ەسىمىن بەرۋ ۇسىنىلدى. ويتكەنى قازاقتىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىن، ءتول مال شارۋاشىلىعىن ءاليحانداي تەرەڭ زەرتتەپ، ارتىنا قانشا قۇندى مۇرا قالدىرعان بىزدە اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمىنىڭ مامانى جوق. ونداي ۇسىنىستارعا ءبىزدىڭ بيلىك ساڭىراۋ. الماتىداعى ۇلتتىق اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتتى وسى كۇنى كوزى ءتىرى ءبىر اكادەميكتىڭ ەسىمىن بەرۋ ءۇشىن ۇستاپ وتىرعان كورىنەدى. ال مىناۋ قاراعاندى قالاسىنداعى بۇرىنعى وكتيابر اۋدانىنا ءاليحان ەسىمى بەرىلسىن دەگەنگە مىنە بيىل 5 جىل بولدى. 2016 جىلى قاراعاندى وبلىسىنىڭ اكىمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ 150-جىلدىعى قۇرمەتىنە الگى اۋدانعا اتى بەرىلەتىن بولدى دەپ حابارلاپ ەدى. ارادا ەكى اپتا وتپەي اينىپ شىعا كەلدى. مەنىڭ انىق بىلەتىنىم: وبلىس اكىمى ءوزى اينىعان جوق، اقوردادان سونداي نۇسقاۋ بەرىلدى. سوندىقتان مەن اليحانعا 155 جىل تولعان مەرەيتويىندا ءبىر لايىق ءىس-شارا اتقارىلىپ جاتىر دەپ ايتا المايمىن.

قازاق اتاۋىن قايتارۋ – ءبىر ساكەن سەيفوللاۇلىنىڭ ەڭبەگى ەمەس

سۇراق: قازاقتىڭ 1925 جىلدىڭ ءساۋىر ايىنا دەيىن ودان ەرتەرەك قىرعىز-قايساق، ودان كەيىن قىرعىز اتانىپ كەلگەنىنە بايلانىستى نە ايتاسىز؟

- سوڭعى كەزدە الەۋمەتتىك جەلىلەردە حالقىمىزدىڭ ەتنونيمىن قىرعىز دەگەننەن قازاق دەپ وزگەرتىلۋىنە ەڭ الدىمەن وسى ساكەن سەيفۋلليننىڭ ەڭبەك ەتكەنى تۋرالى كوپ جازىپ ءجۇر.

1913 جىلى «قازاق» گازەتى شىعىسىمەن سونىڭ العاشقى ساندارىنىڭ بىرىندە تۇرىك بالاسى ءاليحاننىڭ «قازاق-قىرعىز اتانىپ جۇرمەي قيامەت-قايىمعا دەيىن قازاق بولىپ جاسايمىز، قازاق بولىپ وتەمىز» دەپ كوتەرگەنى بار. سوسىن قازاقتىڭ اتى-ءجونىن تاعى ءبىر ماقالادا مىرجاقىپ دۋلاتۇلى ورىستىڭ –وۆ، -ەۆ، -ين قوسپالارىنان قۇتىلايىق، مىسالعا احمەت بايتۇرسىنۇلى، ءاليحان بوكەيحانۇلى نەمەسە بوكەيحاني دەپ جازايىق، دەپ 1913 جىلدىڭ ناۋرىزىندا ماسەلە كوتەردى. سوسىن 1925 جىلى قازاق اكسر-نىڭ V كونفەرەنتسياسىندا وسى قىرعىز دەگەندى قويىپ، قازاق دەگەن اتاۋدى قايتارۋ تۋرالى قاۋلى قابىلداعاندا ول جەردە ءبىر عانا ساكەن سەيفۋللين ەمەس، ول جەردە ەڭ الدىمەن بارلىق شەشىم قازاقستان كومپارتياسىنىڭ شەشىمى بولاتىن. ال ول كەزدە ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى سۇلتانبەك قوجانۇلى بولاتىن. سوندىقتان بۇل جەردە ۇلى جاقسىلىقتىڭ ءبارىن ساكەنگە تەلي بەرمەي، وبەكتيۆتى باعا بەرىلۋى كەرەك. قاۋلى قابىلداعان جالعىز ساكەن بە ەدى؟

سوسىن ساكەنتانۋشىلاردىڭ ايتپاي، كوبىنەسە اينالىپ وتەتىن جەرى سول كونفەرەنتسيادا ساكەن سەيفۋللين قازاقستان حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى قىزمەتىنەن ءتۇسىپ قالدى. ءبىز وسىنى نەگە ەسكەرمەيمىز؟ ەگەر سول قىرعىزدى قازاق اتاندىرعان ەڭ الدىمەن ساكەننىڭ زور ۇلەسى بولسا، وندا ول نەگە قىزمەتتەن ءتۇسىپ قالادى؟ وسىعان ءبىز نەگە نازار اۋدارمايمىز؟

الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ۇستىنەن ارىز جازعان تۇرار رىسقۇلوۆ

سۇراق: «الاشتى ساتقان الاشورداشىار» دەگەن ءتارىزدى روليك ءجۇر. وزىڭىزدە وسىناۋ شەتىن تاقىرىپتى ارا-كىدىك قوزعاپ قوياسىز... وسى جونىندە نە ايتار ەدىڭىز؟

- بۇل جەردە الاش قايراتكەرلەرىن ساتقان، ولاردىڭ ۇستىنەن دومالاق حاتتى كرەملگە قاراي قارداي بوراتقان الاش قايراتكەرلەرى ەمەس، ول «تونىن تەرىس اينالدىرىپ كيىپ» اياقاستىنان توڭكەرىسشىل بولا قالعان قازاقتىڭ «بۇرالقى»، «شولاق بەلسەندى» تۇڭعىش كوممۋنيستەرى بولاتىن. ەڭ الدىمەن ول تۇرار رىسقۇلۇلى ونداعان حات جولداعان، ارقايسىسىنا جەكە-جەكە ءاليحاننان باستاپ، ەڭ سوڭعى الاش قايراتكەرىنە تۇگەل باعا بەرىپ كەلگەن. ءبىز ونى نەگە جاسىرامىز؟

ساكەن، تۇرار، سەيىت، تەمىربەك الاش قايراتكەرلەرى ەمەس!

قازاقستان حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى قىزمەتىنەن ءتۇسىپ قالعاننان كەيىن، 1925 جىلى ستالينگە حات جولداعان. الاشتىقتاردى تەرروريستەر، كونتررەۆوليۋتسيونەرلەر دەپ حات جازعان كىم؟ ساكەن سەيفۋللين. سوسىن «ەڭبەكشى قازاق»، «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتتەرىنە الاش قايراتكەرلەرىن جاپپاي قارالاپ جازعان، ول تاعى دا ءالىبي جانگەلدين، تۇرار رىسقۇلۇلى، ءسابيت مۇقانوۆ، تەمىربەك جۇرگەنۇلى. سودان كەيىن سەيىت مەڭدەشۇلى. ول جەردە الاش قايراتكەرلەرى ءبىر-ءبىرىن ساتقان جوق. ونداي ەشقانداي  دەرەك جوق. ەڭ باستىسى ءاليحان بوكەيحان 1930 جىلدارى جازعان ءبىر حاتىندا مۇحتار اۋەزۇلىنىڭ ءوزى اقتالىپ شىققاننان كەيىن، ءاليحاننىڭ بىردە-ءبىر حاتىنا جاۋاپ بەرمەي قويعانى تۋرالى مالىمەت بار. بىراق الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىر-ءبىرىنىڭ ۇستىنەن حات جازىپ، ءبىر-ءبىرىن ساتقانى تۋرالى ەشقانداي مالىمەت جوق. ال ساكەن، تۇرار، سەيىت، تەمىربەك جۇرگەنۇلىن الاش قايراتكەرلەرى دەپ ايتا المايمىز. ولاردىڭ الاش قوزعالىسىنا ەشقانداي قاتىسى بولعان جوق. ولار كەرىسىنشە الاش قايراتكەرلەرىن وزدەرىنىڭ يدەيالىق، يدەولوگيالىق بىتىسپەس جاۋى سانادى، ولارعا قارسى كۇرەستى، ۇستەرىنەن ماسكەۋگە استىرتىن دا اشىقتاناشىق دومالاق حاتتاردى قارداي جاۋداردى. ولاردى تۇتقىنداۋعا، جازالاۋعا، ولاردى قىزمەتتەن الىستاتۋعا مەيلىنشە ۇلەس قوستى.

قازاقتىڭ تۇڭعىش كوممۋنيستەرىنە قاراعاندا، ماركسيزم ىلىمىنە سۇيەنگەن بالشەبەكتەردىڭ لەنينيزم يدەياسىن ءاليحان بوكەيحاننان ارتىق بىلەتىن قازاق بولعان ەمەس. ءاليحان 1890-1894 جىلدارى سانكت-پەتەربوردا ورمان ينستيتۋتىندا وقىپ ءجۇرىپ، سول كەزدە بۇل ماركسيزم يدەياسىمەن قاتتى اۋەستەنگەن. سول كەزدە ستۋدەنتتەردىڭ ماركسيستىك ۇيىرمەلەرىنە قاتىسىپ، سول جەردە ەكونوميكالىق ماتەرياليزم ىلىمىمەن قاتتى اۋەستەنەدى. ءسويتىپ ونداعى وقۋىن ءبىتىرىپ، ومبىعا ورالعان كەزدە دە ودان 1895 جىلدان 1902 جىلعا دەيىن سول ومبىلىق «ستەپنوي كراي» گازەتىندە جۇمىس ىستەپ جۇرگەندە، سول گازەتتىڭ قوعامدىق-ساياسي بولىمىنە جاۋاپ بەرگەن. سول گازەتكە ماركسيزم يدەياسىن ناسيحاتتاۋشى بىردەن-ءبىر بىلگىر ازامات سەرگەي 1930 جىلى قاڭتار ايىندا «سەۆەرنايا ازيا» دەگەن جۋرنالدا جاريالانعان ەستەلىگىنە سايكەس، ءاليحان بوكەيحان «ستەپنوي كراي» گازەتىندە بىردەن-ءبىر تەڭدەسسىز ماركسيست بولدى دەيدى.

***

ال ءاليحان 1987-1901 جىلدارى دالا ولكەسىنىڭ 3 وبلىسى مەن 11 ويازىن زەرتتەگەن ششەربينا ەكسپەديتسياسىنا قاتىسىپ، قازاقتىڭ بۇكىل تۇرمىس-تىرشىلىگى، بولمىسى، مال شارۋاشىلىعى، كۇندەلىكتى ءومىرى، ەتنوگرافياسىن تۇگەل زەرتتەپ بولعاننان كەيىن، ءاليحان بوكەيحان ماركسيزم يدەياسىنان ءبىرجولا باس تارتادى. ءسويتىپ ول كەڭەس وداعى ايىپتاعانداي ناعىز ۇلتشىل بوپ شىعادى. ويتكەنى ونىڭ كوزقاراسى بويىنشا ماركسيزم يدەياسى ول قازاقتىڭ بولمىسىنا، قازاقتىڭ مادەنيەتىنە ءتىپتى قايشى يدەيا بولدى. اقىرىندا احمەت بايتۇرسىنۇلىن 1919 جىلى مىناۋ «جيزن ناتسيونالنوستەي» دەگەن ماسكەۋدە شىعاتىن گازەتىندە جازعان «رەۆوليۋتسيا ي كيرگيزى» اتتى ماقالاسىندا بىلاي دەيدى. «قازاق سوتسياليزمگە ونشا مۇقتاج ەمەس، ويتكەنى ءسوتسياليزمنىڭ ەلەمەنتتەرى قازاق قوعامىنىڭ ءوز ىشىندە بار. قازاقتىڭ بۇكىل شارۋاشىلىعى، قازاقتىڭ جەرى... قازاق جەرىن رۋلىق قاۋىمداستىق تۇردە پايدالانادى» دەيدى. ويتكەنى ءبىر جەكە بايدىڭ نەمەسە اۋلەتتىڭ جەرى ەمەس، ءاربىر رۋدىڭ جەرى بولادى. باي بىلايشا ايتقاندا سول رۋدىڭ باس مەنەدجەرى بولعان. ۇيىمداستىرۋشىسى بولاتىن. مىسالى سول بايدىڭ مالىن باعىپ جۇرگەن سىرتتان كەلگەن ادام ەمەس، ءوزىنىڭ رۋلاسى ەمەس پە؟! قازاقتا قالاي ول باي ەزۋشى دە، سول تۋعان ءىنىسى ەزىلۋشى حالىق بولا ما؟ سوندىقتان تۇرار، ساكەن، تەمىربەكتەردىڭ اداسقان سەبەبى سول – قازاقتى جىككە بولگىسى كەلدى جانە ءبولدىردى دە.

ال قازاق ءالى دە رۋلىق قاۋىمداستىق داۋىردە قالعان حالىقپىز. بۇل ءبىزدىڭ ارتتا قالعانىمىزدىڭ بەلگىسى ەمەس، بۇل ءبىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگى بولادى. XX عاسىردىڭ باسىندا ۇلى ناۋبەتكە دەيىن قازاق حالقى الەمدەگى ەڭ ءىرى كوشپەلى حالىق بولاتىن. ال كوشپەلى شارۋاشىلىق ول ارتتا قالعان شارۋاشىلىق دەۋ، ول بارىپ تۇرعان اداسقاندىق. بۇل كەڭەستىك داقپىرت يدەولوگيا بولاتىن. ولار قازاق حالقىنا ءوزىنىڭ ورىس حالقىمەن قارادى. قازاق قوعامىندا رەسەي حالقىنا، ەۋروپاعا ءتان قۇلدىق، فەودالدىق قۇرىلىم بولعان ەمەس. ءبىزدىڭ قوعام باسقا حالىقتاردان ەرەكشەلىگى سول بىزدە رۋلىق-قاۋىمدىق كوزقاراس بولدى.

ءسويتىپ 30 جىلدارى قازاق حالقى بۇكىل جادىنان، ءوزىنىڭ ەرەكشەلىگىنەن ايىرىلعان حالىقپىز. قازىر وسى كۇنگە دەيىن اداسىپ جۇرگەن حالىقپىز. 30 جىلدارعا دەيىنگى قازاق حالقى مەن بۇگىنگى قازاق حالقىنىڭ ايىرماشىلىعى اسپان مەن جەردەي. ءتىلىمىز ابدەن كۇرمەلىپ، قازىر ويىمىزدىڭ كوبى ورىسشالانىپ كەتكەن. قازىرگى ءتىلىمىز ول قازاق ءتىلى ەمەس. بۇگىنگى ءتىلىمىزدى ءاليحان، احمەت، ماعجان، مىرجاقىپتاردىڭ تىلىمەن سالىستىرىپ كورسەك، ءبىر-بىرىنە كەلمەيدى. بىزدىكى جارتىلاي ورىستانىپ كەتكەن كالكا ءتىل. ولاردىڭ ەڭبەكتەرىن وقىساق ول جەردە ءبىر ءارپى جوق. ول جەردە يۆان دەمەيدى، يبان دەيدى، فيلوسوفيا دەمەيدى، ءپالساپا دەيدى. قازاقتا ف ءارپى بولماعان. سوڭعى لاتىن ءالىپبيىن قاراسام ۆ ءارپىن ساقتاپ قالىپتى. بۇل ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدى ودان بەتەر دورەكىلەي بەرەدى.

سۇراق: كەڭەس ۇكىمەتى بيلىككە كەلگەن سوڭ باسشىلىقتا بولعان سول زاماندارداعى قازاقتىڭ مەملەكەتتىك قايراتكەرلەرى وراز يساۇلى، ىزمۇقان قۇرامىسۇلى، سەيتكالي مەندەشۇلى، ەلتاي ەرنازارۇلى، ساكەن سەيفوللاۇلى، تۇرار رىسقۇلۇلى سياقتى ادامداردى قالاي باعالايسىز؟

- ءبىز جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن، ۇلى ناۋبەت ءۇشىن كرەملدى، ناقتى ي. ستالين مەن ف. گولوششەكيندى ايىپتاۋعا دايىن تۇرامىز. ال فيليپپ گولوششەكين قازاقتى ءوز قولىمەن، ناق ءوزىنىڭ قولىمەن قىرعان جوق قوي. ول كەڭەس وكىمەتىنىڭ قازاق حالقىنا قارسى جانتۇرشىگەرلىك بار قىلمىسىن قازاقتان شىققان كوممۋنيستەر – ءالىبي جانگەلدين-جالعابايۇلى، وراز يساۇلى، ىزمۇقان قۇرامىسۇلى، سەيىتقالي مەڭدەشۇلى، ەلتاي ەرنازارۇلى، ساكەن سەيفوللاۇلى، تۇرار رىسقۇلۇلدارىنىڭ قولدارىمەن ىسكە اسىرعان جوق پا! كەڭەس وداعىنىڭ جالعان يدەولوگياسى شاڭ جۋىتپاي، ناسيحاتتاپ كەلگەن وسى تاريحي تۇلعالارعا ءوزىمنىڭ ورىس تىلىندەگى «پەرۆىە كازاحسكيە كوممۋنيستى: كتو وني؟» اتتى تىزبەكتى ماقالامدا سيپاتتاما بەرگەنمىن. ماقالا وسى اباي پورتالىندا دا جاريالاندى. ەگەر ولارعا دەگەن كوزقاراسىمدى بىلگىسى كەلسە سول ماقالالارىمدى وقىپ شىقسىن.

حان كەنەنىڭ باس سۇيەگىن ەشكىم كۇلسالعىشقا اينالدىرعان جوق

سۇراق: بۇدان 25 جىلداي بۇرىندا، قاتەلەسپەسەم، «كومسومولسكايا پراۆدا» گازەتىندە: «قىرعىزدار سىيلاعان كەنەسارى باسسۇيەگىن پاتشا كۇلسالعىش ەتكەن» دەپ جازدى، سۋرەتىن دە بەردى. ودان حابارىڭىز بولدى ما؟

- ونى مەن 2014 جىلى ءبىرجولا تەرىسكە شىعارعانمىن. سول جىلى ومبىعا عىلىمي ساپارمەن بارىپ، ومبى وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىندا جۇمىس ىستەپ، سول جەردە «پولوشەنكو قورى» دەگەن قوردان سەرگەي ماسلوۆ دەگەن، وسكەن ەلى اقمولا، ومبىدا جۇمىس ىستەگەن جازۋشىنىڭ قولجازباسىن تاۋىپ الدىم. ول قولجازباسىندا: «سرەدي منوگوچيسلەننىح ارحيۆنىح سۆيازوك، ناحوديۆشيحسيا ۆ گلاۆنوم ۋپراۆلەني زاپادنوي سيبيري، زدەس ۆ كانتسەلياري چينوۆنيكي دەرجالي دەلو و ۆوزمۋتيتەلە سۋلتانە كەنەسارى كاسىموۆە. دەلو يمەلو پري سەبە نەوبىچاينوە پريلوجەنيە – پوجەلتەۆشي وت ۆرەمەني كرەپكي چەلوۆەچەسكي چەرەپ، س كازەننوي پەچاتيۋ نا ەگو لوبنوي چاستي. ەتو گولوۆا سۋلتانا كەنەسارى كاسىموۆا، ۆنۋكا ابىلايحانا. گوسۋدارستۆەننىي يستوريچەسكي ارحيۆ ومسكوي وبلاستي»، - دەپ جازادى. بۇل 2200-ءشى قور، 2-ءشى تىزبەك، 888-ءشى ءىز، 1-ءشى پاراق. دەمەك كەنەسارىنىڭ باسىن ەشكىم توبەسىن ويىپ الىپ، كۇلسالعىش قىلعان جوق. ول ماڭدايىندا كەرىسىنشە پاتشالىق، گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ ءمورى بولعان. ونداي ءمور ەشقاشان وشپەيدى.

دايىنداعان نازەركە چاكيرباەۆا

Abai.kz